جدال سرمایه‌داری و سوپرسرمایه‌داری در هالیوود

فرهیختگان آنلاین: قول مشهور این روزهای سینمای ایران شده که فیلم‌های کمدی اکران شوند تا گیشه‌ها جان تازه‌ای بگیرند. ادعایی که براساس آن، آثاری با فیلمنامه‌های ضعیف و اکثرا با قصه‌های تکراری و کپی‌شده، تولید و اکران می‌شوند. گویا مخاطب سینمای ایران در این چند سال عادت کرده به هجوم آثار مبتذل که بخش مهمی از پرده سینمای کشور را تسخیر کرده‌اند.

اما وضعیت این روزهای سینمای ایران، نتیجه سیاستگذاری‌های فرهنگی چند سال اخیر است، سیاستی که معیار تصمیمات فرهنگی را فقط سودآوری آثار و چرخیدن چرخ صنعت سینما می‌داند. اگرچه مقایسه آثار مبتذل سینمای ایران با سینمای مارول بی‌انصافی است، ولی می‌توان در سطحی بالاتر و در مختصاتی دیگر به همین الگوی کسب درآمد از سینما به هر طریق ممکن را در سینمای هالیوود نگاه کرد. در فاصله یکی، دو ماه اخیر در سینما آمریکا، دوقطبی عجیبی شکل گرفته که نقطه آغاز این درگیری‌ها با اظهارات مارتین اسکورسیزی درمورد سینمای مارول بود.

صنعت سینمای مارول روزبه‌روز از آنچه بود جلوتر آمده و سهم مهمی از فروش بازار جهانی را اشغال کرده است. کارگردان‌هایی مثل اسکورسیزی، کاپولا و کن لوچ، نسبت به تمرکز سرمایه برای تولید آثار ابرقهرمانی که از یک الگوی تکراری برخوردارند، هشدار می‌دهند و البته نگرانی‌هایی درمورد فربه شدن سینمای مارول دارند.

اما باب ایگر، مدیرعامل شرکت والت دیزنی در پاسخ به این هراس‌ها معتقد است وقتی فیلمی بزرگ در باکس آفیس موفق می‌شود، یک استودیو می‌تواند آن پول را برای ساخت فیلم‌های دیگر نیز استفاده کند که آنها نیز مخاطبان خودشان را دارند و از طرفی می‌تواند برای کاپولا و اسکورسیزی نیز کمک مالی بیاورد. آنچه می‌خوانید خلاصه‌ای است از مهم‌ترین اظهارات این دو مدل نگاه سینمایی است که این روزها در آمریکا شکل گرفته است.

جدل‌ها از کجا شروع شد؟

هالیوود در یک‌ماه اخیر محل نزاع دو جریان سینمایی بود؛ طرفداران سینمای مارول و ازسوی دیگر کارگردان‌هایی که نسبت به سیطره این جریان سینمایی در هالیوود موضع گرفتند. ظاهر امر این است که جرقه این منازعات در گفت‌وگوی مارتین اسکورسیزی زده شده است. این کارگردان کهنه‌کار سینمای جهان اولین‌بار در مصاحبه‌ای با مجله امپایر در انتقاد از سینمای ابرقهرمانی اعلام کرده بود: «من این فیلم‌ها را تماشا نمی‌کنم. البته تلاش کردم اما این سینما نیست. صادقانه بگویم این فیلم‌ها هر چقدر هم خوب ساخته شود و بازیگران در آن بهترین عملکرد خود را نیز داشته‌ باشند، از نظر من شبیه به پارک‌های موضوعی است.»

پس از این اظهارات، افراد مختلفی چون کوین فایگی، تهیه‌کننده فیلم‌های مارول و همچنین ساموئل ال‌جکسون بازیگر نقش «نیک فیوری» در دنیای مارول، از اسکورسیزی انتقاد کردند. ال‌جکسون طی ۱۰ سال گذشته علاوه‌بر نقش‌آفرینی کاراکتر نیک فیوری در دنیای سینمایی مارول، این اواخر در فیلم‌های مرد عنکبوتی: دور از خانه (Spider-Man: Far From Home)، اونجرز: پایان بازی (Avengers: Endgame) و کاپیتان مارول (Captain Marvel)‌ در قالب فیلم‌های جهان سینمایی مارول حضور داشته است و در واکنش به اظهارات اسکورسیزی و در گفت‌وگو با بلاگ معتبر ورایتی گفت: «صحبت‌های اسکورسیزی مثل این است که بگوییم باگز بانی (Bugs Bunny) اصلا بامزه و سرگرم‌کننده نیست!

هر فیلمی که ساخته می‌شود، یک فیلم است و فیلم‌های او هم مورد پسند همه‌ افراد نیست. هر شخصی، نظری دارد و از نظر من هم دیدگاه اسکورسیزی مشکلی ندارد و قرار هم نیست جلوی فیلم‌سازی کسی را بگیرد.» با این وجود فرانسیس فورد کاپولا، کارگردان سه‌گانه مشهور پدرخوانده با دفاع از اظهارات اسکورسیزی گفت: «مارتین اسکورسیزی چند روز قبل به این قضیه اشاره کرد که فیلم‌های مارول سینما نیستند. او کاملا درست می‌گوید؛ چراکه ما انتظار داریم از سینما چیزی یاد بگیریم و نکات جدیدی به‌دست آوریم. سینما باید ذهن ما را روشن کند، الهام‌بخش ما باشد و به اطلاعات ما اضافه کند. ولی بعید می‌دانم کسی بتواند پس از بارها و بارها تماشای فیلم‌های تکراری مارول چیز جدیدی به‌دست آورد.» او وقتی بار دیگر در برابر این پرسش قرار گرفت که نظرش درباره فیلم‌های ابرقهرمانی چیست، پاسخ داد: «شخصا از فرانشیزها خوشم نمی‌آید؛

این عقیده که مدام چیزی را تکرار کنید که در اصل همان فیلم است تا سود مالی به دست بیاورید. به بیان دیگر این یک شیوه قالبی و فرمول شده است. این شیوه ریسک مالی فیلمسازی را کم می‌کند و من فکر می‌کنم «عامل ریسک» گاهی باعث می‌شود فیلم‌های عالی ساخته شود. همچنین فیلمسازی قالبی بیشتر سرمایه‌های در دسترس را جذب خود می‌کند و چیزی برای تولیدات جسورانه نمی‌ماند و تنوع را کاهش می‌دهد.»

کاپولا حتی شدیدتر از اسکورسیزی در مورد آثار سینمای مارول، اظهارنظر کرد و گفت: «مارتین با گفتن این جمله که فیلم‌های مارول سینما نیستند، در حق آنها مهربانی کرده است. او به این فیلم‌ها لقب نفرت‌انگیز نداد، ولی من این کار را می‌کنم و به آنها چنین لقبی می‌دهم.» البته به کار بردن کلمه «نفرت‌انگیز» برای سینمای مارول، خوشایند طرفداران این سینما نبود. اما دعوا بالا گرفته بود و دوقطبی جدی در سینمای هالیوود ظهور و بروز بیشتری یافت.

باب ایگر، مدیر مارول در پاسخ به‌نظر کاپولا نسبت به فیلم‌های مارول و استفاده از عبارت «نفرت‌انگیز» گفت: «به نظر من کلمه نفرت‌انگیز تنها لایق افرادی است که مرتکب قتل می‌شوند. اینها فیلم هستند. گفتن چنین نظراتی در رابطه با فیلم‌های مارول بی‌احترامی به مردم است. این دست از اتفاقات خود شخص مرا آزار نمی‌دهد، بلکه من از طرف تمام کسانی که روی این فیلم‌ها کار کرده‌اند ناراحت می‌شوم. [اسکورسیزی و کاپولا] نمی‌بینند چطور مخاطبان به فیلم‌های مارول واکنش نشان می‌دهند. فرانسیس فورد کاپولا و مارتین اسکورسیزی دو نفر از کارگردانانی هستند که برایشان احترام خیلی زیادی قائل هستم. آنها فیلم‌هایی ساختند که دوست داشتیم و همه آنها را تماشا کرده‌ایم. وقتی فرانسیس می‌گوید آن فیلم‌ها نفرت‌انگیز هستند، دقیقا روی صحبتش با کیست؟»

ایگر گویی بخواهد دایره دعوا را وسیع‌تر کند خطاب به اسکورسیزی و کاپولا گفت: «آیا او دارد با کوین فایگی حرف می‌زند که مسئول آثار مارول است؟ یا مخاطبش تایکا وایتیتی یا رایان کوگلر، کارگردان فیلم‌هاست یا اصلا با اسکارلت جوهانسون و چاد بوزمن صحبت می‌کند؟ می‌توانم چند نفر دیگر را نیز نام ببرم، رابرت داونی جونیور؟ بنابراین من نمی‌فهمم دقیقا چه چیزی را مورد انتقاد قرار می‌دهند، وقتی ما داریم فیلم‌هایی می‌سازیم که مردم، میلیون‌ها نفر به‌وضوح از آنها لذت می‌برند.»

بار دیگر مارتین اسکورسیزی صحبت‌های جنجالی خود را درباره فیلم‌های ابرقهرمانی تکرار کرد و گفت سینما مورد حمله این نوع فیلم‌ها قرار گرفته است. این کارگردان ۷۸ ساله در جریان نشست خبری نمایش فیلم جدیدش «مرد ایرلندی» در اختتامیه جشنواره فیلم لندن، با تکرار صحبت‌هایش بار دیگر فیلم‌های ابرقهرمانی مارول را با پارک‌های موضوعی (شهربازی) مقایسه کرد. اسکورسیزی که در کنار آل‌پاچینو و رابرت دنیرو، دو ستاره جدیدترین ساخته‌اش صحبت می‌کرد، ادامه داد: «این سینما نیست و چیز دیگری است و نباید مورد حمله آن قرار بگیریم. سینماها باید ارتقا یابند و فیلم‌هایی روایتی نشان دهند.» وی چند روز قبل‌تر هم در اظهاراتی هشدار‌گونه در جریان سخنرانی سالانه در آکادمی فیلم بریتانیا گفته بود: «سینماها را فیلم‌های ابرقهرمانی گرفته‌اند و سالن‌های سینما تبدیل به پارک‌های موضوعی (شهربازی) شده‌اند.

این خوب است و چیز بدی نیست، اما دیگر به همه‌چیز تجاوز نکنید. این برای کسانی که از تماشای این نوع فیلم‌ها لذت می‌برند و می‌دانند چه اتفاقی ‌درون آنها می‌افتد، خوب است و آنها را تحسین می‌کنم، اما این چیزها از نوع من نیست. این فیلم‌ها در‌ حال ساخت نوع دیگری از مخاطب است که فکر می‌کند سینما این است.»

برخی رسانه‌ها معتقدند هشدارهای اسکورسیزی در واکنش به سهم‌خواهی‌های جدید‌ فعالان سینمای مارول است. در ماه ژوئن سال ۲۰۱۸، وقتی از کوین فایگی درمورد جایزه نگرفتن‌ ساخته‌های استودیوهای تحت مالکیت دیزنی سوال پرسیده شد، این تهیه‌کننده و معمار اصلی دنیای سینمایی مارول گفت: «شاید نادیده‌گرفتن جلوه‌های ویژه سینمایی، اشخاصی که پرواز می‌کنند یا سفینه‌های فضایی یا میلیاردها دلار فروش در گیشه آسان باشد، اما من فکر می‌کنم گفتن اینکه ما در بخشی مشخص جایزه خود را دریافت کرده‌ایم، آسان است. آلفرد هیچکاک هیچ‌وقت جایزه بهترین کارگردانی اسکار را به‌دست نیاورد؛

خب داشتن این جایزه بسیار خوب و شیرین است، اما به‌معنای همه‌چیز نیست. من ترجیح می‌دهم در اتاقی باشم که مملو از طرفداران (مارول) است.» اینکه کوین فایگی فیلم‌های دنیای سینمایی مارول را با آثار هیچکاک مقایسه کرده، خود موضوعی است که جای سخن فراوان دارد، ولی کمتر از یک سال بعد از اظهارات فایگی بود که فیلم Black Panther (بلک پنتر) که فیلمی برپایه ابرقهرمانی سیاه‌پوست بود، در مراسم اسکار ۲۰۱۹‌ توانست در 6 بخش نامزد دریافت جایزه اسکار شود. موفقیتی بزرگ برای سینمای مارول بود و احتمالا از این به بعد فعالان سینمای ابرقهرمانی نگاهی هرچند گذرا به فصل جوایز خواهند داشت؛ مخصوصا در چند سال اخیر که داوران اسکار نشان داده‌اند، نگاه ویژه‌ای به برخی فیلم‌های خاص که مرتبط با موضوعات سیاسی و فعالیت‌های اجتماعی روز است، دارند.

پس از مارتین اسکورسیزی و فرانسیس فورد کاپولا، کن لوچ، کارگردان سرشناس انگلیسی نیز به سینمای کمپانی مارول تاخت و اعلام کرد این فیلم‌ها مثل همبرگر برای سودآوری ساخته می‌شوند. کن لوچ، کارگردان ۸۳ ساله انگلیسی در گفت‌وگویی با اسکای نیوز، فیلم‌های مارول را خسته‌کننده و بدبینانه توصیف کرد و گفت: «همچون کالا‌هایی مثل همبرگر ساخته شده‌اند که نه برای ارتباط برقرار کردن و به اشتراک‌گذاری تصوراتمان، بلکه برای سودآوری برای یک کمپانی بزرگ ساخته شده‌اند.» این کارگردان برنده دو نخل طلای جشنواره کن همچنین گفت: «فیلم‌های کمپانی مارول (فیلم‌های ابرقهرمانی) هیچ ارتباطی به سینما و هنر سینما ندارند و همان‌طور که ویلیام بلیک می‌گوید وقتی پای پول در میان باشد، هنر غیرممکن است.»

درآمد سینمای مارول صرف چه می‌شود

ریشه این منازعات را می‌توان در بخش دیگری از اظهارات باب ایگر، مدیرعامل مارول بازخوانی کرد. بخشی از هالیوود نسبت به تمرکز سرمایه در برخی از استودیوها گله‌مند است و نسبت به فربه‌شدن سینمای مارول، هشدار می‌دهد. مدیرعامل مارول در پاسخ به این هراس‌ها معتقد است وقتی یک فیلم بزرگ در باکس آفیس موفق می‌شود، یک استودیو می‌تواند آن پول را برای ساخت فیلم‌های دیگر نیز استفاده کند که آنها نیز مخاطبان خودشان را دارند و از طرفی می‌تواند به افرادی که برای کاپولا و اسکورسیزی نیز کار می‌کنند، کمک مالی کند. او در این باره گفته است: «ما در تجارتی هستیم که پول هنگفتی درمی‌آوریم. ما یک تجارت سودده هستیم.

ما سعی داریم تعادل بین داستان‌های عالی را برقرار کرده و در‌عین‌حال از مجموعه بی‌شماری، شاید بیشتر از ۲۰۰ هزار نفر در سراسر دنیا که روی این فیلم‌ها کار می‌کنند، حمایت کرده و آنها را با عزت و احترام پشتیبانی مالی کنیم. دیزنی با جان و دل مشغول ساخت فیلم‌هایی است که سرمایه‌اش از سود همین فیلم‌ها به دست آمده و بودجه را برای افرادی که در فیلم‌های کاپولا و اسکورسیزی کار می‌کنند هم حتی فراهم کرده است. بنابراین دقیقا نمی‌دانم؛ اگر آنها می‌خواهند درمورد این فیلم‌ها تکه‌پرانی کنند، مشکلی نیست و این حق را دارند. اما این مساله بی‌احترامی به تمام مردم است. تمام افراد روی این فیلم‌ها به همان اندازه‌ای سخت کار کردند که افراد پروژه‌های آنها کار می‌کنند. نیروهای ما روح و خلاقیت‌شان را در این راه گذاشته‌اند.»

چگونه مارول قدرتمند شد

دنیای سینمایی مارول (Marvel Cinematic Universe) دنیایی داستانی است که محور مجموعه فیلم‌های ابرقهرمانی است که بر پایه شخصیت‌های کمیک‌ مارول کامیکس ساخته می‌شوند. مارول کامیکس (Marvel Worldwide, Inc) شرکتی آمریکایی است که در سال 1939 تاسیس شد. مهم‌ترین فعالیت این کمپانی، انتشار کتاب‌های کمیک بود. در سال ۲۰۰۹ شرکت والت دیزنی با خرید 24/4 میلیارد دلاری، مارول اینترتینمنت‌ (شرکت مادر مارول کامیکس) را تصاحب کرد. استن‌لی از مهم‌ترین افراد تاثیرگذار در طراحی کمیک بوک‌های ابرقهرمانی بود. او که سال گذشته در سن 97 سالگی درگذشت، در دهه 60 میلادی توانست به کمک طراحان دیگر، بسیاری از قهرمانان مارول را همچون مرد عنکبوتی، مرد آهنی، چهار شگفت‌انگیز، دکتر استرنج، مردان ایکس، گروه اونجرز، هالک و دردویل را برای کتاب‌های کمیک خلق کند.

استن لی در دهه ۱۹۷۰ میلادی سعی کرد صنعت کمیک را برای مخاطبانش جدی‌تر نشان دهد و به کمک آثار سریال انیمیشنی، از کاغذهای کمیک استریپ پا را فراتر گذاشت و کم‌کم وارد وادی فیلم‌های تلویزیونی شد. فیلم سینمایی دکتر استرنج (محصول سال ۱۹۷۸) اولین حضور جدی ابرقهرمان مارول در سینما را رقم زد. البته قبل از آن سریال سیاه و سفید کاپیتان آمریکا در سال ۱۹۴۴ تولید شده بود که به نسبت آثار دیگر این سینما بسیار ضعیف بود یا سریال ژاپنی اسپایدرمن که موفقیت چندانی نداشت. فیلم تلویزیونی اسپایدرمن و سریال هالک که یک کارگردان ایرانی‌تبار به نام رضا بدیعی آن را ساخته بود هم از جمله آثار اقتباسی از ابر‌قهرمان‌های مارول بود. اما مهم‌ترین دوره برای سینمای مارول بعد از جدی شدن این ابرقهرمان‌ها برای کمپانی دیزنی رقم خورد.

در سال 2008، مرد آهنی نخستین فیلم از این مجموعه بود که منتشر شد و فاز اول دنیای سینمای مارول را کلید زد. با ساخت انتقام‌جویان (۲۰۱۲) فاز اول به پایان رسید. مرد آهنی‌۳ (۲۰۱۳) آغازگر فاز دوم مارول بود و این فاز با فیلم انتقام‌جویان: عصر اولتران (۲۰۱۵) به پایان رسید. مارول فاز سوم را با فیلم کاپیتان آمریکا: جنگ داخلی (۲۰۱۶) آغاز کرد و این فاز هم با فیلم مرد عنکبوتی: دور از خانه (۲۰۱۹) به پایان رسید. سه فاز اول دنیای سینمایی مارول تحت عنوان «حماسه بی‌نهایت»‌ شناخته می‌شود. این دنیا با انتشار کمیک‌های مربوط به دنیای سینمایی مارول در سال ۲۰۱۰ گسترش یافت و با فیلم‌های کوتاهی به نام تک‌برداشت‌های مارول در سال ۲۰۱۱ ادامه پیدا کرد. با ساخت سریال مأموران شیلد، پای این دنیا به تلویزیون نیز باز شد.

شروع فاز چهارم فیلم‌های مارول در سال 2020 خواهد بود و فیلم‌های بیوه سیاه و اترنالز تا سال بعد اکران می‌شوند و شانگ‌چی، افسانه ده حلقه، دکتر استرنج در چنددنیایی دیوانگی و ثور: عشق و رعد، در سال۲۰۲۱ اکران خواهند شد. علاوه‌بر این فیلم‌ها، پنج سریال نیز در پلتفرم دیزنی منتشر می‌شود و سینمایی پلنگ سیاه‌۲‌، اولین فیلم از فاز پنجم مارول خواهد بود.