هنگام بحران چه باید کرد؟

روزنامه شهروند - حسام‌خراسانی: این روز‌ها «بحران» یکی از کلیدی‌ترین واژه‌هایی است که مکرر در رسانه‌ها تکرار می‌شود؛ طوری که به نظر می‌رسد بخش بزرگی از مردم و جوامع زندگی روزمره خود را بر اساس این کلید‌واژه برنامه ریزی می‌کنند. اما آنچه در یک جامعه درگیر بحران مهم است پیامد‌های بعدی آن است؛ پیامد‌هایی همچون اضطراب، ترس و ناامیدی. بگذارید به‌عنوان رسانه هلال‌احمر موضوع را قدری واضح‌تر بیان کنیم.

آمار‌های به دست آمده نشان می‌دهد بیش از ١٦٠ کشور دنیا با ویروس کرونا روبه‌رو شده‌اند؛ یعنی بیش از سه‌چهارم مردم جهان با این پدیده درگیر هستند. همین موضوع باعث شده است که افراد با ترس زندگی کنند؛ ترسی که بی‌شک تأثیری منفی بر جوامع امروز و زندگی روزمره گذاشته است، اما پرسش اصلی این است که این ترس ناشی از بحران را می‌توان یک پسابحران اجتماعی دیگر دانست یا خیر؟ و آیا در برابر پدیده‌هایی همچون شیوع کرونا می‌توان جامعه تاب‌آور داشت یا خیر؟ «شهروند» در گزارشی به واکاوی و بررسی این موضوع در گفتگو با کارشناسان حوزه روانشناسی و جامعه‌شناسی پرداخته است.

«تاب‌آوری» واژه‌ای است که به‌تازگی در دایره لغات و ادبیات حوزه بحران در کشور شکل گرفته و از این واژه معنا و تعاریف مختلفی شده است؛ اما مفهوم ساده‌ای که می‌توان از این واژه داشت این است که یک جامعه تا چه اندازه توانایی و تحمل مواجهه با بحران را دارد. یکی از مولفه‌های جامعه تاب‌آور که کارشناسان بر آن تأکید دارند، میزان آگاهی و شناخت از بحران است؛ موضوعی که علی‌رضا آقایوسفی روانشناس و دانشیار دانشگاه قم نیز در گفتگو با «شهروند» بر آن تأکید دارد.

او معتقد است که «جامعه آگاه، جامعه تاب‌آور است.» او مهم‌ترین مولفه را در تاب‌آوری ارتقای آگاهی می‌داند. در نگاه این روانشناس افزایش بار ترافیکی در برخی از جاده‌های کشور و عدم خانه‌نشینی برخی از افراد در بحران اخیر «شیوع کرونا» ناشی از همین نبود شناخت است. او در توضیح این موضوع می‌گوید: «اولین راهکار در بحث روانی-اجتماعی مواجهه با کرونا آگاهی‌بخشی است. باید اطلاعات از سوی نهاد‌های مرجع به صورت متداوم و با صحت کامل به مردم ارایه شود. ارایه اطلاعات شلخته و متناقض باعث به‌هم‌ریختگی روحی و اضطراب و ترس مردم می‌شود.»

خودآگاهی؛ خودسانسوری

«برای افزایش تاب‌آوری جامعه که همان تقویت قدرت جامعه برای بازگشت به وضع عادی پس از وقوع مخاطرات است، چه باید کرد؟» پرسش محوری و موضوعی دیگری است که یوسفی به آن اشاره دارد: «دستورالعمل واحد از سوی نهاد‌ها و رجوع مردم به رسانه‌های مرجع مهم‌ترین نکته در کسب خودآگاهی است. این که فلان رسانه مدعی است چه میزان فرد مبتلاست، تنها باعث ایجاد ترس و اضطراب در افراد می‌شود.» کسب آگاهی لازم از رسانه مرجع و خودسانسوری فیک‎نیوز‌ها راهکاری است که این روانشناس برای افراد مضطرب پیشنهاد می‌کند.

سکوت علامت مثبتی نیست!

آقایوسفی سکوت در ارایه اطلاعات برای کاهش اضطراب در جامعه را امر مثبتی نمی‌داند و معتقد است که باید پیش از بحران برای مولفه روحی و روانی جامعه هم برنامه‌ریزی کرد. او در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود می‌گوید: «هر چه میزان آگاهی و کسب اطلاعات در جامعه بالا برود، میزان اضطراب و نگرانی کاهش می‌یابد.» این روانشناس معتقد است که توجه کافی به برخی هشدار‌ها صورت نگرفته است و مردم هنوز نسبت به میزان آسیب این بحران شناخت و آگاهی لازم را ندارند. خروج بی‌دلیل بسیاری از مردم از خانه و رعایت‌نکردن خودمراقبتی و نکات ایمنی از جمله مصداق‌هایی است که این روانشناس در تکمیل صحبت‌های خود به آن اشاره دارد.

یک بحران چندبعدی

«شیوع کرونا در دنیا تنها نظام سلامت را تهدید نکرده است، نظام‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی و حتی ساختار عاطفی جوامع نیز تحت تأثیر این بحران قرار گرفته‌اند.» این یک سطر گزاره‌ای است که این مدرس دانشگاه در تبیین آسیب‌های روانی- اجتماعی شیوع کرونا مطرح می‌کند. او در توضیح این موضوع می‌گوید: «زمانی که در جامعه نظام اقتصادی دچار اختلال می‌شود، میزان تلفات انسانی بالا می‌رود و به طور طبیعی اضطراب و ترس هم در آن جامعه بالا می‌رود.» در نگاه این روانشناس فوبیا‌هایی همچون ترس از بیماری، ترس از دست‌دادن عزیزان ازجمله‌های پسامد‌های روحی روانی است که در بحران شیوع کرونا جوامع را تهدید می‌کند. آقایوسفی، متخصص روانشناسی ادامه می‌دهد: «کنترل هیجانات منفی مردم در برابر کرونا نیاز به آموزش و حمایت روانی دارد.»

افزایش سطح هیجانات منفی

این روانشناس که در کارنامه خود سابقه همکاری با جمعیت هلال‌احمر را هم به عنوان مدرس طرح حمایت‌های روانی دارد، معتقد است: «با آغاز شیوع کرونا در ایران و با توجه به سوابقی که از گسترش این ویروس در کشور‌های دیگر همچون چین وجود دارد، به نظر می‌رسد با یک بحران روبه‌رو شویم. در شرایط بحرانی سطح هیجانات منفی افزایش می‌یابد و غم و اضطراب و ترس ازجمله هیجاناتی است که صحنه روانی و ذهن انسان را به‌شدت در سیطره خود قرار می‌دهند و این دو کارکرد منفی به همراه دارد.

این هیجانات توانایی شناختی و عقلانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به بیماری‌های روانشناختی و ضعف سیستم ایمنی در درازمدت می‌شود. در نگاه آقایوسفی مردم وقتی دچار هیجانات منفی شوند سعی می‌کنند خشم و اضطراب را با هم مرور کنند؛ مثلا در تصادفات ساعت‌ها حرف می‌زنند که استرس‌شان را کم می‌کند و کارکرد خوبی دارد. اما وقتی این هیجانات مهار نشده باشد در فضای مجازی بدون نظارت یک روانشناس هیجانات منفی بزرگ شده و افراد فکر می‌کنند که اتفاق وحشتناک و کنترل‎ناپذیری افتاده است.

ضرورت ارایه آموزش‌های همگانی

ارایه آموزش‌های همگانی موثر ضروری است؛ آموزشی که منجر به تغییر رفتار و یادگیری شود و جامعه تغییر مناسبی را با آن نشان دهد. هر یک از حوادث و بلایا برای شهروندان و امکانات جامعه می‌تواند عواقب طولانی‌مدتی به همراه داشته باشد. اگر در جامعه حادثه یا بلایی روی دهد، دولت و سازمان‌های امدادرسان اقدام به ارایه کمک خواهند کرد، اما شهروندان نیز خود باید آماده باشند.

این موضوعی است که مینا نظری کمال، مدرس و پژوهشگر حوزه سلامت روان، نیز بر آن تأکید دارد. در نگاه این مدرس و پژوهشگر روانشناسی حوادث و سوانح، پسابحران ناشی از شیوع ویروس کرونا در بعد روانی و هیجانی را تنها نباید به اضطراب محدود کرد. او در توضیح این موضوع به «شهروند» می‌گوید: «ما این روز‌ها با افراد مختلفی در جامعه روبه‌رو هستیم که هر کدام می‌توانند یک‌سری هیجانات متفاوت را تجربه کنند؛ استرس، اضطراب، غمگینی، نگرانی و البته ادراک خطر پایین. همه از جمله مواردی است که توجه و پاسخ به ابعاد شناختی و افکار ناکارآمد افراد را می‌طلبد.»

لزوم تشخیص جامعه هدف

نظری کمال در تکمیل گفته‌های خود می‌افزاید: «آموزش در چنین مواقعی باید با برنامه‌ریزی و مدون دنبال شود، ما نیازمند یک مرجع مشخص هستیم، نباید دچار تناقض‌گویی شویم.» این پژوهشگر حوزه روانشناسی بحران که با سایت مرجع آموزش کرونا نیز همکاری دارد، معتقد است: «باید جامعه را از بعد وضعیت هیجانی و روانی ارزیابی کنیم که خود این مسأله پایش روزانه و متغیر وضعیت را می‌طلبد و متناسب با آن خوراک‌های مشخص آموزشی ارایه دهیم؛ به طور مثال اگر سایت یا یک شبکه اجتماعی می‌خواهد در این زمینه آموزش داشته باشد، ابتدا با سوالات ارزیابی وضعیت و میزان آمادگی کاربر برای مواجهه با ویروس کرونا، او را برای آموزش آماده کند و سپس با توجه به این ارزیابی آموزش لازم را ارایه دهد.»

چطور با افراد نگران صحبت کنیم؟

نحوه رویارویی و مواجهه با افراد نگران یکی دیگر از محور‌های صحبت‌های این پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی در گفتگو با «شهروند» است. او با بیان اینکه باید از عبارات روانشناختی که علاقه و همدلی را منتقل می‌کند، استفاده کرد، می‌گوید: «عبارت‌های همچون من نگرانی‌های شما را می‌فهمم، حق دارید (غمگین، عصبانی باشید ...)، می‌شنوم آنچه می‌گویی و فهمیدم که نگران هستی از این دست عبارات هستند.» در ادامه نظری کمال چند روش ساده برای پیشگیری یا مداخله اولیه مطرح می‌کند: «هر وقت فکر‌های نگران‌کننده به ذهن‌تان آمد، سعی نکنید حواس‌تان را پرت کنید، اجازه بدهید آن نگرانی‌ها درافکارتان بماند؛ اما هم‌زمان به کار‌های دیگرتان بپردازید.»

اجتناب از درگیری احساسی و برانگیختگی

در نگاه این روانشناس بحران، چنین بحران‌هایی می‌توانند باعث درگیری احساسی و برانگیختگی، اجتناب و علایم استرس شوند. او در تکمیل این صحبت‌ها می‌گوید: «از مهارت‌های تطابقی گذشته خود استفاده کنید: تفاوتی ندارد که اضطراب از چه برمی‌خیزد، اقداماتی که در گذشته مفید بوده‌اند اکنون نیز می‌توانند به کار آیند. صحبت‌کردن با یک دوست مورد اعتماد، تمرین‌های تن‌آرامی، نوشتن، گوش‌دادن به موسیقی، دیدن فیلم، کتاب‌خواندن، همگی به تعادل روانی شما کمک می‌کند. به یاد بیاورید که همه‌گیری از این دست همیشه هرازگاه در دنیا رخ داده است. هر چند که ترسناک به نظر می‌رسد، اما احتمال واقعی برای مبتلاشدن شما در صورت توجه به توصیه‌های پیشگیرانه و بهداشتی بسیار اندک است.»

هنگام بحران چه باید کرد؟

آنچه موجب کاهش ترس و اضطراب و خسارات ناشی از سوانح می‌شود این است که جامعه، خانواده و شهروندان باید بدانند که هنگام وقوع آتش‌سوزی چه باید بکنند و هنگام وقوع طوفان، زلزله یا سیل به کجا پناه ببرند. مردم باید آماده باشند تا هنگام ضرورت خانه‌های خود را ترک کنند و در پناهگاه‌های عمومی استقرار یابند؛ در چنین اوضاعی شهروندان باید بدانند که چگونه نیاز‌های اولیه پزشکی خود را تأمین کنند.

آنچه مسلم است افراد با انجام اقداماتی می‌توانند دامنه خسارات ناشی از سوانح را کاهش داده یا به طورکلی خود را از گزند خطر دور نگه دارند؛ فرآیندی که از آن به‌عنوان «تاب‌آوری» و «خودامدادی» تعبیر می‌شود. گزاره‌ای معروف و مشهور در جامعه است که «در بلابودن به از بیم بلاست». نظری کمال در ادامه گفت‌وگوی خود با «شهروند» ضمن اشاره به این گزاره معروف که برگرفته از غزلی از صائب تبریزی است، به توضیحاتی درباره خسارات ناشی از ترس و اضطراب ناکارآمد در جامعه اشاره دارد: «آنچه باید از آن بیمناک باشیم، ویروس نیست بلکه ترس افراطی و ناکارآمد از ویروس است.»