همه چیز زیر سر «کاترین کبیر» است!

همشهری جوا ن: ریشه دعوای اوکراین و روسیه بر سر کریمه، به زمان سلطنت «کاترین کبیر» بازمی گردد. او بود که کریمه را از اوکراین گرفت و به خاک روسیه اضافه کرد.

«باید پنجره ای به سوی غرب باز کنیم.» پتر کبیر وقتی این جمله را می گفت و تنها راه رهایی روسیه از عقب ماندگی تاریخی اش را توسعه روابط با غربی ها می دانست، احتمالا فکرش را هم نمی کرد که تنها 37 سال بعد از مرگش یک شاهزاده آلمانی سلطنت را از چنگ نوه اش بیرون آورد؛ نوه ای که اگر همسری روس داشت، مثل تمام تزارهای ضعیف بعد از دوران پتر حکومت می کرد و آب هم از آب تکان نمی خورد.

«سوفیا فردریکا آفگوستا فون آنخالت - سربست» یا همان «کاترین کبیر» اما از همان پنجره کوچکی که پتر باز کرده بود، به دربار روسیه رسید و در طول سه دهه سلطنت، مناسبات سیاسی و نقشه جغرافیایی کشور را به قدری تغییر داد که ترکش های آن در روسیه امروز هم دیده می شود.

پادشاه بی کفایت و بچه ننه، حداقل برای ما ایرانی ها که شاهان قاجار را در تاریخ خودمان داریم، کاراکتر غریبی نیست. برای روس ها هم ولیعهد و شاهزاده های بی عرضه، بخش بزرگی از تاریخ شان است؛ اما حساب «پتر سوم» بین تمام این پادشاهان بی دست و پا از بقیه جدا است.

مورخان قدیم ایرانی به کاترین کبیر، خورشید کلاه می گفتند. این لقب به خاطر کلاه های گرانقیمت و باشکوه ملکه خوش پوش روسیه به او داده شده بود. شاید منظور مورخان ایرانی از خورشید کلاه، تاج بوده، چون در نقاشی های به جا مانده از کاترین تاج ها خیلی بیشتر خودنمایی میکنند تا کلاه ها.


پتر سوم نوه پتر کبیر بود، پسر «آنا پتروونا» (دختر پتر کبیر) و یکی از نوادگان شاه سوئد. پتر به خاطر نسبت پدرش با سوئدی ها ابتدا قرار بود به عنوان ولیعهد سوئد تربیت شود. به خاطر همین بعد از اینکه مادرش موقع به دنیا آمدن او از دنیا رفت، چند سالی را در خانه اقوام پدری گذراند اما با مرگ پدرش در یازده سالگی، پتر را به وطن مادری برگرداندند و تمام سعی شان را کردند تا از او یک پادشاه بسازند.
در این زمان «الیزابت پتروونا» خاله پتر، در روسیه تاج گذاری کرده بود و خواهرزاده 13 ساله اش به عنوان ولیعهد معرفی شده بود. با این حال ولیعهد جوان فوبیای صدای شلیک توپ داشت و برای یک تزار روحیه اش بیش از حد لطیف بود.

یک سال که گذشت ملکه الیزابت تصمیم گرفت برای پتر زن بگیرد تا شاید زودتر بزرگ شود و بتواند با خیال راحت تاج و تخت را به او بسپارد. مورخان می گویند الیزابت طبق وصیت پدرش برای وصلت دنبال اقوام اروپایی شان رفت و به یوگانا یلیزاوتا، مادر کاترین رسید. یوگانا هم عمه پدری پتر سوم بود و هم از نوادگان پادشاهان سوئد و آلمان. کاترین به همراه خانواده اش از آلمان به روسیه آمد و وقتی ملکه الیزابت او را پسندید با پتر سوم ازدواج کرد.

در جستجوی پدر

کاترین و پتر خیلی زود متوجه شدند که به درد هم نمی خورند. پتر آنقدر ساده لوح بود که در همان دیدار اول از عشق و علاقه اش به یکی از زنان دربار گفت و اینکه اگر اصرار و اجبار خاله اش نبود هیچ وقت با کاترین ازدواج نمی کرد. کاترین هم انگار از همان لحظه تصمیم خود را گرفت و وقتی مطمئن شد با این مرد خوشبخت نخواهد شد، به فکر قدرت افتاد.

او در خاطرات روزانه اش درباره این ماجرا نوشته: «وقتی فهمیدم ولیعهد هیچ علاقه ای به من ندارد، می خواستم به آلمان برگردم اما زرق و برق دربار روسیه برایم فوق العاده جذاب بود.»

کاترین آنقدر باهوش بود که بداند برای جا باز کردن در دل درباری ها و مردم قبل از هر چیز باید زبان و فرهنگ روسی را کامل بداند؛ برای همین هر روز 12-10 ساعت روسی می خواند و تاریخ و ادبیات روسیه را مطالعه می کرد.

برای کاترین که تحصیلات عالیه داشت و فرانسه و ایتالیایی و انگلیسی را مثل بلبل حرف می زد، این کار اصلا سخت نبود و بعد از چند ماه تمرین، روسی را طوری صحبت می کرد که کسی متوجه نمی شد خارجی است. ملکه آینده روسیه دین خود را هم عوض کرد و یک مسیحی ارتدوکس شد. اسم آلمانی «سوفیا» را هم به «کاترین دوم» تغییر داد و کاملا سر و شکل روسی گرفت.


همه اینها اما برای ملکه راضی کننده نبود. او می خواست ولیعهد هر چه سریع تر بچه دار شود. 9 سال از ازدواج پتر و کاترین می گذشت اما خبری از بچه نبود. پتر در خفا با معشوقه خودش زندگی می کرد و کاترین هم مصاحبان مرد زیادی داشت. هیچ کدام کاری به کار هم نداشتند، با اینحال کاترین چند وقت بعد پاول را به دنیا آورد که تزار بعدی روسیه شد.

هویت اصلی پدر پاول در اسناد تاریخی مشخص نیست و پتر فقط به خاطر ترس از رسوایی او را به عنوان فرزند خود قبول کرد. ماجرا البته فقط به پاول محدود نشد و دو بار دیگر هم پتر سوم مجبور شد پدری فرزندان کاترین را به عهده بگیرد.

کودتای کاترین

کاترین زنی نبود که بتواند سر خود را فقط با بچه داری و خوشگذرانی در مهمانی گرم کند. از موقعیتی که در دربار داشت، راضی نبود و سعی می کرد با سفرای انگلیس و فرانسه ارتباط بگیرد. با آنها درباره وضعیت نظامی و سیستم اقتصادی دولت حرف می زد و در ازای بعضی اطلاعاتش پول خوبی هم از آنها می گرفت. ثروت کاترین روز به روز بیشتر می شد و از طرفی ملکه الیزابت هم حال و روز خوشی نداشت.

کاترین زمان را برای عملی کردن نقشه کودتا در دربار و تصاحب قدرت مناسب می دید؛ پس شروع به نامه نگاری با سران ارتش و صدراعظم دربار کرد. رقم های پیشنهادی کاترین برای هر افسری وسوسه کننده بود و همه چیز داشت خوب پیش می رفت تا اینکه ملکه الیزابت از ماجرا بو برد و صدراعظم را به زندان انداخت.

کاترین اما آنقدر خوش شانس بود که صدراعظم همه نامه های رد و بدل شده بین خودش و کاترین را نابود کرد و هیچ کس از نقش کاترین در توطئه باخبر نشد. ملکه چند وقت بعد از دنیا رفت و بالاخره پتر سوم به سلطنت رسید.

بعد از تاج گذاری، رابطه شاه و ملکه جدید سردتر از قبل شد و پتر علنا با معشوقه اش زندگی می کرد. تزار جوان در مسائل مملکتی هم سررشته ای نداشت و خیلی زود با دستورات ناپخته و کودکانه اش، دربار و روحانیت را عاصی کرد.

در طول دوران کوتاه سلطنت او نارضایتی ها به حدی رسید که همه به فکر یک تزار جدید افتادند. در این میان کاترین که از سال ها قبل برای چنین روزی برنامه داشت، مثل یک ناجی وارد میدان شد و با تکرار توطئه قبلی جای شوهرش را در دربار گرفت. پتر سوم بعد از این کودتا به طرز نامعلومی به قتل رسید و دوران فرمانروایی قدرتمندترین ملکه روسیه با قتل و خونریزی شروع شد.

وقتی کریمه روسی شد

کاترین برخلاف شوهرش از محبوبیت زیادی بین درباریان برخوردار بود و به راحتی می توانست کارهایش را پیش ببرد. ملکه جدید می خواست ویرانه اصلاحات دوران پتر کبیر را دوباره احیا کند، پس در قدم اول باید مساحت امپراتوری روسیه را که در زمان پتر سوم با دست و دلبازی های او کوچک شده بود، گسترش می داد.

ارتش جنگ قدیمی با لهستان را از سر گرفت و بخش های زیادی از اوکراین و لیتوانی به خاک کشور برگشتند. قسمت کوچکی از سرزمین ساحلی دریای بالتیک که در اختیار سوئد بود پس گرفته شد و از همه مهمتر کریمه به روسیه الحاق شد.


جرقه اولیه جنگ و دعواهای فعلی روسیه و اوکراین بر سر مالکیت کریمه هم از همین جا شروع شد. روس ها از این زمان به بعد همیشه نسبت به کریمه احساس مالکیت می کردند و حالا بعد از گذشت دو قرن، دوباره سیاست زمان کاترین را زنده کرده اند.

در طول ۳۴ سال، فتوحات دولت کاترین توانست ۷ میلیون نفر را به کل جمیعت روسیه اضافه کند. این جنگ ها اما خرج داشتند و حکومت برای تامین هزینه ها ناچار بود مالیات بیشتری از مردم بگیرد. دهقانان در این دوران بیشتر از همه تحت فشارت قرار گرفتند و چند باری هم شورش کردند که همگی شدیدا سرکوب شد.

در پایان دوران سلطنت کاترین، روسیه بیشتر از هر زمان دیگری شبیه کشورهای اروپایی شده بود. اشراف به زبان فرانسه صحبت می کردند، دختران از سنین پایین به مدارس مخصوص می رفتند و فلسفه و ادبیات برای روشنفکران جامعه از نان شب هم واجب تر بود. شاهزاده آلمانی سابق، پتر کبیر را به آرزوهایش رسانده بود؛ پنجره ای به سوی غرب باز شده بود.