لشگرکشی به شبکه های اجتماعی

هفته نامه صدا - امیر رشیدی: جریان اطلاع رسانی عمومی و مکتوب با خواندن شروع شد که در ابتدا از طریق انتشار و مطالعه کتاب ها صورت می گرفت. در سده هجده برای نخستین بار جزوه ها و اوراق اطلاعاتی در کشورهای اروپایی نشر و پخش شد و تا یک سده بعد تبدیل به یکی از فراگیرترین روش های اطلاع رسانی در دنیا شد و به مرور توسط ایالات متحده امریکا شکل و فرم روزنامه های امروزی را به عنوان یکی از اصلی ترین ابزارهای رسانه ای برای اطلاع رسانی به شهروندان پیدا کرد.

آن طور که عنایت الله رحمانی در «روزنامه پروین خمسه و فهرست محتوای آن» می نویسد: «واژه روزنامه در متون کهن فارسی به کار رفته است و منظور از آن، بیان وقایع مهم درباره پادشاهان و شرح زندگانی وزراء و بزرگان بوده و در یک نسخه منشتر می شده است.» با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی مردم اطلاعات خود را از روش هایی به جز خواندن دریافت کردند. به عنوان نمونه با ورود رادیو رفته رفته شنیدن جای خود را به خواندن داد تا جایی که در نسل های جدید خواندن تیترها به جای مطالعه مقالات رایج بود و دریافت عمده اطلاعات از طریق شنیدن صورت می گرفت. خیلی سریع و با اضافه شدن تصویر به صدا می توان گفت که دیگر حس شنوایی هم کاربرد سابق را نداشت، بلکه ثبت کردن تصویری کوتاه اما اثرگذار به مرور به یکی از سیاست های عمده رسانه های دنیا تبدیل شد.


عصر شبکه ای

در عصر دیجیتال اما استفاده و ترکیب ابزارهای گوناگون مانند متن، گرافیک، عکس، صدا، تصویر، انیمیشن و سایر روش های انتقال پیام در کنار هم برای انتقال هرچه بهتر،سریع تر و موثرتر پیام به مخاطب باعث شکل گیری مفهومی به نام «چند رسانه ای» شد که در مقابل رسانه های صرفا مبتنی بر متن به کار گرفته شد. در چنین برنامه هایی تا حد امکان از متن کمتر استفاده شد و بار اصلی انتقال پیام مورد نظر رسانه بر عهده ترکبی از صدا و تصویر قرار گرفت. در سال های اخیر با توجه به رشد سریع شبکه های کامپیوتری رسانه های نوبتی پا به عرصه وجود گذاشتند که از ترکیب تمامی موارد ذکرشده استفاده می کنند تا نه تنها یک پیام را منتقل کنند بلکه برای انتشار آن نیز تمام مرزهای رایج دنیا را شکسته و عملا شبکه ی رسانه ای خود را برای انتشار پیام انتخاب کنند. شبکه ای که بعضا روی رسانه های کلاسیک مانند روزنامه، رادیو و تلویزیون تاثیرگذار است.

در دنیای این شبکه های راسنه ای که رسانه های نوین هستند به دلیل آنکه یک رابطه چند طرفه بین انتشار دهنده های پیام و مخاطبین وجود دارد و همچنین وابسته به هیچ کدام از مرزهای فیزیکی و یا غیرفیزیکی نیست، ارتباطی بسیار قوی تر با مخاطب شکل می گیرد، مخاطبی که امروز خود بخشی از فرایند تولید خبر و نشر آن است.

این رسانه های نوین با پایان بخشیدن به عصر انحصار رسانه ای توسط دولت ها در سراسر دنیا برای مردم امکاناتی را فراهم کردند تا دولت را به چالش بکشند.

عصر جدید را می توان عصر شبکه های اجتماعی رسانه ای نامید. شبکه هایی مانند توییتر و فیس بوک با دارا بودن تعداد اعضای بی شمار عملا محدودیت رسانه های کلاسیک مانند روزنامه و تلویزیون را ندارند. در این رسانه های نوین الزاما جریان تولید خبر از بنگاه های خبرپراکنی به سمت مخاطب نیست بلکه در بسیاری موارد این مخاطب ها سابق هستند که رسانه های کلاسیک را وادار به تولید خبر می کنند.


به عنوان نمونه در چند هفته گذشته بعد از انتشار نتیجه تحقیقات اینجانب در مورد حوادث مهاباد در شبکه های اجتماعی و نه در هیچ رسانه ی دیگری، این بنگاه خبرپراکنی بی بی سی جهانی (بی بی سی ترندینگ) بود که در پی پوشش رسانه ای برآمد در حالی که تا پیش از آن این حادثه برای سرویس بی بی سی جهانی هیچ اهمیتی نداشت. به بیان بهتر این مخاطبین سابق هستند که خبر را در مواردی به آنها تحمیل می کنند و دیگر جریان یک طرفه ی اطلاع رسانی معنی خود را از دست داده است.

در این میان اما بخی دولت ها به خوبی نسبت به این تغییرات آگاه و مشغول سرمایه گذاری روی این رسانه های نوین خبری شدند. یک نمونه ی آن باز شدن یک موقعیت شغلی در دولت آمریکا در سال گذشته ی میلادی بود. زمانی که دولت آمریکا اعلام کرد سالانه به کسی که بتواند در کشور اوگاندا که ۱۲% از جمعیت آن از اینترنت استفاده می کنند برای گسترش و نفوذ و کار بر روی شبکه های اجتماعی فعالیت کند، سالانه مبلغ یکصد و یازده هزار دلار می پردازد.

همین هزینه ی بسیار زیاد در کشوری که تعداد کاربران اینترنت و تلفن های هوشمندش بسیار اندک است نشان می دهد تا چه اندازه نفوذ این رسانه های مدرن حتی در چنین کشورهایی زیاد است. اگر نگاهی به فهرست هزینه های دولت آمریکا برای فعالیت در این شبکه های اجتماعی بیاندازیم در خواهیم یافت که مبالغ بسیار هنگفتی برای استفاده از این شبکه ها در حال هزینه شدن است.

گروه های تروریستی، سلطان شبکه

اما این فقط یک دولت ثروتمند مانند آمریکا نیست که در پی سرمایه گذاری و استفاده از این رسانه ی آزاد و مدرن است. گروه تروریستی داعش نیز اثبات کرده است که استفاده از این رسانه های مدرن پیام ترس را به راحتی در بین مردم سراسر جهان نشر داده است. یکی از تفاوت های عمده این گروه تروریستی با سایر گروه های مشابه استفاده از ابزارهای مدرن است. آنها حتی اقدام به تولید اپلیکیشن جعلی توییتر با نام «The Dawn of Glad Tidings» نیز کردند و به تنهایی فقط در یک روز بیش از ۴۰ هزار پیام در توییتر ارسال کردند.


رژیم صهیونیستی سال ها است که فلسطین را در اشغال دارد اما در هیچ زمانی مانند آخرین حلمه خود به غزه ار طرف افکار عمومی جهان محکوم نشده بود و این شاید مدیون همین رسانه های مدرن باشد چرا که تغییری در روایت های رسانه ای بزرگ دنیا از عملکرد اسراییل صورت نگرفته است. این بار اما ما شاهد یک موج بزرگ و عظیم جهانی در شبکه های اجتماعی بودیم که به هشتگ GazaUnderAttack شروع شد.

فلسطینی ها با استفاده از فیس بوک و توییتر به مقابله با روایت جریان اصلی خبر و رسانه ها (Mainstream) رفتند و پیام خود را به صورت شگفت انگیزی به مردم سراسر دنیا رساندند، تا جایی که رژیم صهیونیستی اعلام کرد به هر دانشجویی که بتواند وجهه نابودشده اسراییل را در شبکه های اجتماعی بهبود ببخشد مبلغ دو هزار دلار پرداخت خواهد کرد. این جریان تا جایی پیش رفت که حتی دولت رژیم صهیونیستی اعلام کرد در مقابل بهبود بخشیدن به وجهه خود در شبکه های اجتماعی به دانشجویان بورس تحصیلی نیز اعطا خواهدکرد.

در این دنیای مدرن رسانه دیگر مخاطب ها چشم و گوش بسته به تبلیغات رسانه های دولتی گوش نمی دهند بلکه خود با تبدیل شدن به منابع دست اول خبر به ویزه در مناطق بحران زده و جنگی مانند غزه، رسانه ها و حتی دولت ها را وادار به واکنش می کنند.

بسیاری از مردم این روزها در شبکه های اجتماعی در پی خبرهای دسته اول هستند و نه در رسانه های کلاسیک مربوط به دوران گذشته. این روزها تقریبا در همه جا می توان گوشی های هوشمند را دید که حداقل به یکی از این شبکه ها متصل است.


به عبارت بهتر با این برنامه دولت رژیم صهیونیستی از شهروندان به عنوان سربازان خود در این رسانه ها استفاده می کند. شاید باید در همین نقطه این پرسش را مطرح کرد که با توجه به موارد مطرح شده آیا سیاست دولت ما در برخورد با این رسانه ها درست است؟ آیا مسدود کردن این رسانه ها کمکی به مبارزه در این جبهه نوین می کند؟اگر بپذیریم که این یک جنگ رسانه های با ابزاری نوین است باید پذیرفت که دیگر مسدود کردن مانند یک سرباز مرزی کاربرد ندارد، چرا که در این دنیای جدید چیزی به نام مرز معنی و مفهومی ندارد.

بازگشت معراجی ها

شهروندان ایرانی را به جرات می توان هوشمندترین افراد در این عرصه نامید. به عنوان آخرین نمونه در روزهای اخیر بعد از انتشار خبر بازگشت پیکر مطهر شهدای عملیات کربلای چهار به کشور، دنیا با واکنشی از کاربران ایرانی رو به رو شد که انتظار آن را نداشت. موج حمایت از شهدای غواص در این رسانه های نوین درگرفت که نه تنها شبکه های خبری مجبور به اعتراف شدند، بلکه خبرگزاری فارس نیوز در خبری تحت عنوان «اینستاگرام پر از غواص شد» این جریان خبری رسانه های نوین را پوشش داد.


در دنیای سیاست داخلی و خارجی ایران نیز این رسانه های نوین به عنوان ابزاری در دست سیاست مداران عمل می کنند. واکنش توییتری محمدجواد ظریف به توییت توهین آمیز سناتور آمریکایی دست به دست در دست کاربران این رسانه های نوین می چرخد و حمایتی جهانی را برای ظریف و کشور ما به وجود می آورد، حمایتی نه فقط از طرف کاربران ایرانی بلکه بیشتر از سمت غیرایرانی ها، که باز خود را به دنیای کلاسیک رسانه تحمیل می کنند به طوری که اغلب رسانه های کلاسیک مجبور به واکنش به آن می شوند.

دیپلماسی مجازی

در طول مذاکرات هسته ای اما متاسفانه شاهد این هستیم که طرف های غربی استفاده به مراتب بهتری از این رسانه ها می کنند. در حالی که مذاکرات در لوزان به صورت محرمانه ادامه پیدا می کرد و هیچ خبری از هیچ رسانه ای در مورد روند پیشرفت مذاکرت مخابره نمی شد، توییت های گاه و بی گاه آلن ایر سخنگوی فارسی زبان وزارت خارجه آمریکا و یا سایر مسوولین حاضر در مذاکرات تبدیل به خبرهای دست اول برای کاربران شده بود که بعضا نگرانی های فراوانی را به وجود می آورد. نگرانی هایی که مرتب وزارت خارجه کشورمان مجبور به واکنش و تکذیب می شود.

درواقع می توان گفت که دیپلماسی عمومی دولت مردان ایران در این مذاکرات، همیشه یک قدم از سایر کشورها عقب بود در حالی که اگر آگاهی نسبتی به این رسانه نوین بود ما می توانستیم در جنگ رسانه ای بر رقیب فشار بیاوریم و رسانه ها را ما در پی خود به حرکت در بیاوریم و ما رقیب را وادار به واکنش کنیم.


تقریبا اکثر وزرای دولت در شبکه های اجتماعی دارای حساب کاربری هستند اما متاسفانه تنها کسی که به صورت رسمی و آگاهانه از این شبکه ها استفاده می کند وزیر خارجه دکتر ظریف است. وزیر امورخارجه با هوشمندی میدان نبرد را انتخاب کرده، او می داند که کاربران ایرانی اهل فیس بوک هستند پس فیس بوک را برای انتشار نظرات فارسی و توییتر را که خیلی ایرانی ها در آن فعال نیستند برای زبان انگلیسی انتخاب کرده. البته جای تاسف دارد که وقتی دشمن با نفرات اصلی خود در این جنگ رسانه ای حاضر است ما می بینیم که به دلایلی تیم رسانه ای دستگاه اجرایی کشور ما هنوز در این عرصه بسیار ضعیف و بعد عمل می کنند.

حساب های زیادی در توییتر و فیس بوک و سایر شبکه های اجتماعی به نام رییس جمهور و سایر مقامات کشور وجود دارد اما هیچ کدام آنها تایید شده نیستند و مشخص نیست براساس چه سازوکاری فعالیت می کنند.

درگیری کمپین ها

سربازان ایرانی این جنگ نیازمند آموزش برای استفاده از این رسانه های نوین هستند و دولت نیز می بایست با در دسترس قراردادن و فراهم کردن این ابزار چه در سطح دیپلمات ها و وزرا و چه در سطح مردم به استفاده هرچه بهتر و موثر تر از این رسانه های نوین کمک کند.

در کشور ما البته شیپور از سر گشاد آن نواخته می شود. یعنی به جای آنکه این شبکه های خبری نوین عامل تولید خبر برای شبکه های خبری کلاسیک شوند، این شبکه های خبری کلاسیک هستند که با مانورهای تبلیغاتی پیش از آنکه موضوعی به اصطلاح ترند یا داغ شود اقدام به تشویق کاربران برای مشارکت در این کارزارها می کنند. به عنوان نمونه کارزار# اجازه- نمی دهیم را بررسی می کنیم.


در هفته گذشته کارزاری با هشتگ اجازه- نمی دهیم به راه افتاد که پیش از آنکه تعداد پست های این کارزار در شبکه های اجتماعی به عدد ۱۰۰ برسد در بخش خبری صدا و سیما با عنوان «موج»، پوشش خبری گرفت. این خطایی است که البته فقط در رسانه های ما رخ نمی دهد. متاسفانه به دلیل پایین بودن سطح استانداردهای خبری در شبکه های فارسی زبان چه در داخل کشور و چه خارج، برداشت های اشتباهی در «ترند» شدن و یا موج شدن یک هشتگ وجود دارد. دلیل این امر هم ساده است. یا خبرنویسی براساس سفارش صورت گرفته و یا خبرنگار از چیزی که در حلقه دوستان و دوستان دوستانش می بیند به عنوان موج یاد می کند که نشان از عدم دانش و آگاهی کافی نسبت به این دنیای رسانه ای نوین دارد.

بعداز مانور تبلیغاتی صدا و سیما برای این کمپین تا انتهای روز دوم تنها ۱۱۴ کاربر اقدام به ارسال ۱۴۷ پست فقط در دو شبکه اجتماعی توییتر و اینستاگرام کردند. در همان روز نخست تمام پست ها از کشور کانادا و آمریکا ارسال شده بود که می تواند به دلیل فیلترشکن ها و وی پی ان های مورد استفاده قرار گرفته این افراد باشد.

خود این نکته بسیار جالب است که با وجود آنکه در متن بسیاری از پیام های ارسال شده با اقدامات دولت آمریکا مخالفت شده است اما برای همان مخالفت از سرویس های فیلترشکن آمریکایی، کانادایی و انگلیسی استفاده شده است.

پس از دو هفته اما تعداد پست ها به ۱۲۶۷ پست و تعداد کاربران مشارکت کننده به ۵۹۲ نفر افزایش یافت که این افزایش، بردی بیش از ۷۰۰ هزار را در پی داشت که عمده این تعداد از سمت حساب کاربری آقای وحید یامین پور رئیس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در اینستاگرام با بیش از ۲۶ هزار فالور به دست آورده شد.

دقت کنیم که عدد ۱۲۷۶ پست تعداد پست های ارسالی با #اجازه- نمی دهیم الزاما به معنی همراهی تمام ۵۹۲ کاربر با برگزارکننده های این کارزار نیست. تعدادی از کاربران با به اشتراک گذاشتن تصاویری از دکتر ظریف و حسن روحانی در کنار این هشتگ اصلی از عبارت «دکتر#روحانی#تنها#بماند» استفاده کردند که در مخالفت با بحث اصلی است. اما از آنجایی که این دسته از کاربران با اصول کار این شبکه ها آشنایی نداشتند و خیلی ساده همین عبارات را به عنوان هشتگ استفاده نکردند از آمار برگزارکننده های کارزار جدا نشدند و درست مانند انتخاباتی که در نهایت رای های مخدوش و باطله به حساب برنده واریز می شود، فعالیت آنها نیز در نهایت به حساب برگزارکننده های این کمپین ثبت شد.


در این میان اما بیش از ۹۸درصد پست های ارسال شده پست اصلی و فقط ۱.۱ درصد بازنشر بود. به این معنی که هیچ کدام از افرادی که این پست ها را مشاهده کردند اقدام به بازنشر این پیام ها در شبکه های خود نکردند که به بیان بهتر یک شکست برای یک کمپین آنلاین محسوب می شود. این عدم بازنشر البته یک دلیل دیگر نیز داشت و آن انتخاب میدان نبرد اینستاگرام توسط این کاربران بود. ار روز دوم بخش اعظم پست های ارسالی در این شبکه ارسال شده است که اساس قابلیت بازنشر ندارد در حالی که در روز نخست به دلیل فعالیت در توییتر و استفاده از امکان بازنشر حدود ۸درصد کاربران پیام های دریافت شده را در شبکه های خود بازنشر دادند.

آمار ۶.۰ درصدی پاسخ به پست ها نیز نشان دهنده این موضوع است که کمترکسی تمایل به صحبت در این مورد را داشته است. این تغییر میدان نبرد از توییتر به اینستاگرام احتمالا به دلیل مشکلات ناشی از فیلترینگ صورت گرفته که باعث شده مابقی پست ها از نظر جغرافیایی در داخل کشور ثبت شوند. در این میان غلط های گرامری و نگارشی پست های ارسال شده به زبان انگلیسی هم در نوع خود بسیار جالب بود. بنابراین با بررسی آمار فوق می توان این نتیجه را دریافت کرد که برای همه گیر شدن یا به اصطلاح ترند شدن یک موضوع در شبکه های اجتماعی که رسانه های نوین هستند، رپورتاژ آگهی های رسانه های کلاسیک کارایی ندارد.

عدد ۱۲۶۸ پست توسط ۵۹۲ کاربر در مقیاس وب فارسی به معنی زیر صفر است و برای پیام های به زبان انگلیسی در سطح جهانی وب مانند حتی کمتر از یک قطره آب در یک اقیانوس است. حتی حساب رسمی این کارزار در اینستاگرام به نشان http//instagram.vom/we-dont-let فقط ۳۸ پست را ارسال کرده است. نکته جالب دیگر در مورد این حساب کاربری که حساب رسمی این کارزار است، تعداد حساب هایی است که آن را فالو می کنند و تعداد کسانی که این حساب کاربری آنها را فالو می کند.

این حساب را ۲۳۲۶ نفر فالو می کنند و خود حساب ۳۶۲۹ نفر را فالو می کند. به بیان ساده حسابی که باید جریان سازی کند خود در جریان دیگران گیر کرده است و بیش از آنکه پیگیری شود، پیگیری می کند. مانند فرماندهی که بیشتر از آنچه که سرباز داشته باشد، معاونانی نشسته در دور خود و نه در میان نبرد دارد. بنابراین بیراه نخواهد بود اگر بگوییم نسبت دادن عنوان «موج» به چنین کارزاری چیزی جز یک توهم ساده نیست.