پروین اعتصامی، اختر چرخِ ادب

برترین ها : رخشنده اعتصامی مشهور به پروین اعتصامی در ۲۵ اسفندماه ۱۲۸۵ هجری‌شمسی در شهر تبریز به دینا آمد. او فرزند یوسف اعتصامی و اختر اعتصامی، از شاعران دوره‌ی قاجاریه بود. یوسف اعتصامی، ناشر و نویسنده و مترجم بود که نزدیک به چهل کتاب ترجمه کرده است و هم‌چنین او کسی بود که اولین چاپ‌خانه حروفی را در تبریز برپا کرد. پروین اعتصامی زمانی که شش سال داشت به هم‌راه خانواده‌اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد و از این‌رو پروین از همان کودکی با مشروطه‌خواهان و چهره‌های فرهنگی آن روزگار که با پدر در ارتباط بودند آشنا شد.

بزرگانی چون دهخدا و ملک‌الشعرای بهار از زمره‌ی این مشروطه‌خواهان و فرهیختگان بودند. او ادبیات را نیز تحت تاثیر و پرورش پدر و دهخدا و بهار فرا گرفت. پروین تنها هفت سال داشت که نخستین سروده‌های خود را نوشت. او پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه‌ی آمریکایی‌ها بسیار خشنود بود اما در مراسم پایان‌نامه‌ی تحصیلی خود با دریغ و حسرت برای زنان ستم‌دیده‌ای که از نعمت آموزش بی‌بهره مانده بودند چنین سرود:

پستی نسوان ایران، جمله از بی‌دانشی است

مرد یا زن، برتری و مرتبت دانستن است

زین چراغ معرفت کامروز اندر دست ماست

شاه‌راه سعی و اقلیم سعادت روشن است

او در زمانه‌ی خود تبعیض علیه زنان را به درستی درک می‌کرد و نسبت به آن حساسیت ویژه داشت که در بسیاری از اشعارش می‌توان این حساسیت نسبت به حقوق زنان را درک کرد.

به که هر دختر بداند قدر علم‌آموختن / تا نگوید کس، پسر هشیار و دختر کودن است /دامن مادر، نخست آموزگار کودک است / طفل دانش‌ور، کجا پرورده نادان‌ْ‌مادری

سیمین بهبهانی شاعر سرشناس ایرانی در ذکر خاطراتش می‌گوید که اولین اشعارش با تشویق پروین اعتصامی مواجه شده است. او می‌گوید وقتی پروین اعتصامی این بیت از شعر او که «ای توده گرسنه و نالان چه می‌کنی / ای ملت فقیر و پریشان چه می‌کنی را دید او را تشویق به سرایش شعر کرده است.

پروین اعتصامی در کودکی زبان‌های فارسی و عربی و انگلیسی را زیر نظر پدرش می‌آموزد. پروین در تمام سال‌های تحصیلش شاگردی ممتاز بود. در زمان تحصیل شعر می‌سرود و مدتی نیز در همان مدرسه‌ی آمریکایی که درس خوانده بود، تدریس زبان انگلیسی می‌کرد. برخی از زیباترین اشعار پروین اعتصامی متعلق به دوران نوجوانی است، زمانی که فقط یازده دوازده سال سن داشته است.

دکتر میرجلال‌الدین کزازی، استاد دانشگاه، نویسنده، مترجم و پژوهشگر برجسته ایرانی، پروین اعتصامی را فرزند برومند ایران‌زمین می‌شناسد و می‌گوید: «شاید‌ بتوان‌ پروین‌ را‌ در‌ سه‌ ویژگی‌ برتر‌ از‌ هم‌روزگارانش‌ دانست.‌ نخست‌ این‌ که‌ پروین‌ سخنوری‌ است‌ که‌ سروده‌های‌ او‌ در‌ زمان‌ زندگی‌اش‌ بر‌سر‌زبان‌ها‌ روان‌ شده‌ است‌ و‌ما‌ کم‌تر‌سخنوری‌ را‌می‌شناسیم‌ که‌ از‌این‌ بخت‌ برخوردار‌باشد.

پس‌ از‌ روزگار‌ رابعه قزداری،‌ کسی‌ را‌ در‌ ادب‌ پارسی‌ نمی‌شناسیم که او را بانوی سخن پارسی بنامیم. من این نام را تنها زیبنده‌ی پروین اعتصامی می‌دانم. پروین با این‌که در سال‌های جوانی سرودن را آغاز کرد؛ اما آن‌چنان شیوا و سترگ می‌سرود که پاره‌ای از ادیبان در آغاز شنیدن این سروده‌ها گمان نمی‌کردند که آن‌ها تراویده‌ی پروین باشند. آن‌ها گمان می‌بردند این سروده‌ها از افرادی هم‌چون دهخدا است که پروین نام خود را بر آن‌ها نهاده است.»

برخی از منتقدان ادبی معتقد هستند که پروین اعتصامی و اشعارش چندان بازتاب‌دهنده‌ی زمان و زمانه‌ی خود نیست هم‌چنان‌که از اشعارش نمی‌توانیم چندان پی به زندگی شاعر برویم. نقیصه‌ای که در فروغ فرخ‌زاد جبران شده است. دکتر سیروس شمیسا در این مورد می‌گوید: «پروین در حوزه‌ی فردی در شعرهایش چیزی نمی‌گوید و ما برای این‌که این حوزه را بشناسیم، می‌توانیم از شعرهای فروغ فرخ‌زاد استفاده کنیم…. تجددخواهی دیگر حوزه‌ای است که پروین باز در این‌باره سکوت کرده است. او با این‌که از دبیرستان آمریکایی فارغ‌التحصیل شده است؛ اما هیچ فعالیتی در این زمینه ندارد و هیچ کتابی را ترجمه نکرده است.

در این حوزه نیز پروین مدام سنت‌های کهن را یادآوری می‌کند.» دکترجلال خالقی مطلق، ادیب، پژوهشگر و شاهنامه‌شناس در مورد سر اقبال عمومی به اشعار پروین اعتصامی موضوعاتی می‌داند که پروین اعتصامی برای اشعارش برگزیده است: «علت این محبوبیت اشعار پروین، هم در موضوعات اشعار اوست، هم در زبان و شیوه‌ی بیان او، و هم در قالبی که برای اشعارش برمی‌گزیند. موضوع اشعار پروین در درجه‌ی اول تبلیغ عدالت اجتماعی و دفاع از طبقه‌ی محروم جامعه، و دیگر لزوم سوادآموزی و گسترش دانش و مبارزه با جهل و نادانی و تعصب، و نیز دفاع از حقوق زنان است.» پروین اعتصامی در مراسم فارغ‌التحصیلی خود از بی سوادی زنان گفت که «داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تعلیم و تربیت است.

تعلیم و تربیت حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معروف مستفیذ نماید. پیداست برای مرمت خرابی‌های گذشته، اصلاح معایب حالیه و تمهید سعادت آینده، چه مشکلاتی در پیش است. ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک از این پرتگاه‌ها عبور کند.»

پروین در همان سنین جوانی با پسر عمه‌ی خود ازدواج کرد اما عمر این زندگی خانوادگی دوام نداشت و بیش از چند ماه نپائید. در دیوان پروین از اشعار عاشقانه و همین‌طور احوال فردی و زندگی خصوصی خبری نیست. یحیی آرین‌پور در کتاب «از صبا تا نیما» و در بخش زندگی‌نامه‌ی پروین اعتصامی می‌نویسد: «پروین از کودکی گوشه‌گیر و مردم‌گریز بود. در جریانات اجتماعی مربوط به بانوان و در جنبش آزادی و حقوق زن عملا دخالت نکرد. با این‌همه هنگامی که شرایط برای دخالت فعال زنان در امور اجتماعی مساعد شد، در قصیده‌ای به نام زن در ایران چنین سرود:

زن در ایران، پیش از این گویی که ایرانی نبود

پیشه‌اش، جز تیره‌روزی و پریشانی نبود

زندگی و مرگش اندر کنج عزلت می‌گذشت

زن چه بود آن روزها، گر زآن که زندانی نبود

کس چو زن اندر سیاهی قرن‌ها منزل نکرد

کس چو زن در معبد سالوس، قربانی نبود

در عدالت‌خانه انصاف زن شاهد نداشت

در دبستان فضیلت زن دبستانی نبود

دادخواهی‌های زن می‌ماند عمری بی‌جواب

آشکارا بود این بی‌داد؛ پنهانی نبود

بس کسان را جامه و چوب شبانی بود، لیک

در نهاد جمله گرگی بود؛ چوپانی نبود

پروین اشعار خود را به تشویق ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۳۱۵ توسط چاپ‌خانه‌ی مجلس منتشر ساخت. پروین اعتصامی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ و در سن ۳۵ سالگی بر اثر بیماری حصبه درگذشت و در قم و در حرم معصومه در مقبره‌ی خانوادگی به خاک سپرده شد. بر سنگ مزار پروین شعری از سروده‌های پروین اعتصامی نوشته شده است:

این‌که خاک سیهش بالین است

اختر چرخ ادب پروین است

گر چه جز تلخی از ایام ندید

هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آن‌همه گفتار امروز

سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند

دل بی‌دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان‌فرساست

سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد

هر که را چشم حقیقت‌بین است

هر که باشی و زهر جا برسی

آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد

چو بدین نقطه رسد مسکین است

اندر آن‌جا که قضا حمله کند

چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن

دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آن‌کس که در این محنت‌گاه

خاطری را سبب تسکین است