جایگاه اساطیری گاو در شرق و غرب جهان

هفته نامه کرگدن - علیرضا نجفی: گفت و گو با ابوالقاسم اسماعیل پور درباره جایگاه اساطیری گاو در شرق و غرب جهان؛ از اسطوره های هند و ایران تا منابع کهن مکتوب در یونان و مصر باستان.

دنیای عجیبی است. یک طرفش گاو را تقدیس می کنند و برایش احترام قائلند و حتی اگر داخل خیابان بیاید حرمتش را نگاه می دارند، یک طرف دیگر در میدان های ماتادوری نیزه در کمرش فرو می کنند و بی رحمانه به خاک و خونش می کشند. واقعیت این است که عجیب تر از دنیا خود این موجود کهن باستانی است.

حیوانی که هم در اساطیر نقش بسیار مهمی دارد و هم در زندگی روزمره مردم غرب و شرق. تا جایی که می توان گفت اگر گاو نباشد زندگی انسانی در همه جای جهان به مشکل بر می خورد. فکر کردیم می توانیم با ابوالقاسم اسماعیل پور تماس بگیریم و از ایشان خواهش کنیم به سوالات ما درباره جایگاه گاو در اساطیر جواب بدهد. از آقای اسماعیل پور ممنونیم که با مهربانی به درخواست ما پاسخ مثبت داد.

چرا گاو میان ملل مختلف به ویژه در مشرق زمین تقدیس شده است؟ آیا این نشان از خرافه گویی و عدم رشد فکری دارد یا از جهان بینی متفاوت جوامع ابتدایی و شرقی ناشی می شود؟

گاو از دوره باستان به دلیل نقش مهمی که در حیات انسانی و معیشت دامداری و کشاورزی داشته، همواره حیوانی مقدس به شمار می رفته است. افزون بر فرآورده هایی مانند شیر، ماست، پنیر، دوغ و فراورده های ترکیبی دیگری که از شیر درست می شده و خوراک بنیادی بشر ابتدایی به شمار می رفته، از قربانی کردن گاو نیز برای مصرف گوشت و اجرای مراسم مذهبی استفاده می کردند.

گاو در کشاورزی به ویژه در خیش و آماده سازی زمین برای کشت و زرع هم استفاده می شده است. به همین سبب، در اعصار ابتدایی و حتی اعصار پسین، گاو را مقدس می شمردند و نقش اساطیری میان ملل مختلف پیدا کرده است. گاو نر یا ورزا- همان طور که از نامش پیداست ورزکننده و مرتبط با کشت و ورز یا برزگری است- در شکل اساطیری اش نماد بارورکنندگی و تولید مثل و قدرت جنسی است. گاو ماده نیز نماد باروری و نماد زمین است که بارور است.

تقدیس گاو شاید در برخی جوامع در گذشته و حتی اکنون منجر به خرافه گویی شده باشد؛ مثلا در هند که گاو نماد مهم هستی و آفرینش بوده، در خرافات تا حدی پیش رفته اند که با بول گاو تطهیر می کردند و شاید امروز حتی در بعضی از قبایل این کار را انجام می دهند؛ اما خرافات مربوط به گاو نباید باعث شود نقش اساطیری و دینی آن را نادیده بگیریم و تقدس گاو را هم نباید جزو خرافه پرستی به حساب آوریم.

تقدس آیین گاو در جوامع نخستین واقعا همان طور که شما گفتید مربوط به نگاه تفاوت جوامع شرقی و ابتدایی به جهان و پیرامونشان بود که نگاهی اسطوره ای بود و نه علمی. در علم استدلال ریاضی و منطقی هست، اما در اسطوره استدلال تمثیلی، نمادین و تخیلی مطرح است. مثلا در اسطوره های ایرانی، «تیشتر» (خدای باران) سی شبانه روز در آسمان به شکل اسبی سفید با اپوش دیو خشکسالی که به شکل اسبی سیاه است، می جنگد و او را شکست می دهد تا باران نازل شود. امروزه همین دید به شکل استدلال علمی است و باران را ناشی از ابر و رعد و برق را ناشی از برخورد الکترون های مثبت و منفی در ابر می دانیم. اسطوره گاو در اصل یک برداشت تمثیلی بوده که بعدها اندیشه های خرافی نیز بدان افزوده شده و این یک امر طبیعی است.

گاو در هند و تفکر هندی چه جایگاهی دارد؟

در هند نه فقط در کیش هندو، بلکه پیش از ورود آریایی ها به هند، یعنی از حدود شش هزار سال پیش، گاو تقدس داشته و ما شواهدی از تصویر و نقش گاو نر را در دره «ایندوس» داریم. اقوام دراویدی خدایی چهارزانو با شاخ گاو نر را می پرستیدند که نماد باروری بوده است. به طور کلی گاو نر در هند نماد برکت است. در هندوییسم که پس از ورود آریایی ها به هند شکل گرفت و بعدها در سراسر هند گسترش پیدا کرد، گاو به این دلیل تقدس یافت که در فلسفه هندویی مظهر کائنات و هستی است. ظاهرا kava که بعدا به شکل گائو درآمد، در اصل به معنی هستی بوده است.

ابتدا نماد گاو تقدس یافت و مظهر زمینی آن نیز این تقدس را تا حدی حفظ کرد. در کیش هندو، شیوا یکی از سه خدای برتر و مهم هند (در کنار برهما خدای آفریننده و ویشنو خدای نگهدارنده جهان و آدمی) که خدای آذرخش و طوفان هم هست، در تندیس ها و نگاره های مذهبی به شکل گاو نری به نام ناندا ظاهر می شود.

در بیشتر معابد هندو شیوا را به شکل تندیس گاو نری که بر ستون پایه بلند و عظیمی قرار گرفته نشان داده اند. از آن جا که شیوا خدای مرگ و آذرخش و طوفان تصور می شده و مردم از او می هراسیده اند، همین امر باعث می شده او را پرستش کنند. البته آیین دیگری در هندوییسم وجود دارد به نام آهیمسا که به معنی عدم آزار و عدم کشتار است. در این آیین، گاو و کلا حیوانات را نمی کشند و همین امر خود باعث تقدیس گاو و دیگر حیواناتی مانند میمون شده که ایزدی به نام هانومان دارد و نقش مهمی در اساطیر هندو ایفا می کند.

اهمیت گاو در اساطیر و تفکر ایرانی چیست؟ اگر ممکن است به نقش آن در شاهنامه نیز اشاره بفرمایید.

در اساطیر ایران نیز مانند هند گاو نقش مهمی ایفا می کند و کلا تقدس دارد. بنا به اسطوره های ایران باستان دو عنصر آتش تخمه اند، یعنی انسان و گاو. درواقع تبارشان از آتش است که نیروی عظیم و مهم اهورایی است و در اساطیر ایران آذر و در اساطیر هند آگنی خدای آتش است. پس انسان و گاو دو عنصر اصلی جهان هستی اند. بقیه عناصر از تخمه و نژاد آب هستند.

اهمیت گاو در اساطیر ایرانی را از این نکته می توان دریافت که گیاهان و کل جانوران از گاو نخستین به وجود آمده اند. تقدیس گاو در فرهنگ ایرانی چندان نمود دارد که واژه «گوسفند» یا «گوسپند» از دو واژه «گائو» یا «گاو» و «سپند» به معنی مقدس ساخته شده است.

گوسفند یعنی گاو مقدس. این شاید شگفت آور باشد ولی به معنای تقدس گاو و گوسفند در فرهنگ ایرانی است و این امر ریشه ای هندو ایرانی، آریایی و هندو اروپایی دارد. شما اگر «گ» کلمه «گاو» را به «ک» تبدیل کنید می شود cow، پس ریشه هندو اروپایی دارد.

از این گذشته، در میتراییسم یا میتراپرستی گاو تقدس داشت. از آن رو که باور داشتند میترا با قربانی کردن گاو، جهان مادی را خلق کرد. از استخوان هایش کوه ها و از خونش رودها و دیگر عناصر طبیعت از پیه گاو نخستین به وجود می آیند. البته قربانی گاو در کیش میترایی با تقدیس گاو در کیش زرتشتی سنخیتی ندارد؛ چرا که زرتشت بنا به گواها گائا یا گاهان با قربانی کردن گاو مخالفت کرده و گفته نفرین تو ای مزدا به کسانی باد که گاو را با فریاد شادمانی قربانی می کنند. به همین دلیل میترا که خدای بزرگ است و مانند مزدا لقب اهورا دارد، در کیش زرتشتی به خدای دون پایه تری تبدیل می شود که فقط در پایان جهان اعمال نیک و بد درگذشتگان را داوری می کند.

از طرف دیگر، در اساطیر زرتشتی دوره میانه، یعنی بنا بر مندرجات متون پهلوی ساسانی، گاو یکتا آفریده را داریم که پیش نمونه چهارپایان سودمند است. این گاو لقب «ایوَک داد» یعنی تک آفریده دارد و مانند ماه سفید و روشن است. بر اثر حمله اهریمن که قصد نابودی همه آفریده های اهورامزدا را داشت، گاو یکتا آفریده مریض می شود و پس از مدتی می میرد. اما از مغز او ۵۵ نوع دانه و ۱۲ نوع گیاه پدید می آیند و از اندام های دیگرش گیاهان دیگر پدید می آیند.

نطفه گاو یکتا آفریده در ماه پالوده می شود و از این نطفه پاک و تطهیر شده دو گاو نر و ماده پدید می آیند که منشا همه گاوهای جهانند. گاو اساطیری دیگری داریم به نام گاو «هَدَیوش» که نیمی انسان و نیمی حیوان است و در پایان جهان قربانی می شود و از پیه او داروی جاودانی یا همان اکسیر جاودانگی پدید می آید.

خود واژه رستاخیز نیز معنی جالبی دارد: «رَست» از واژه «ایریسته» اوستایی به معنی مرده و «آخیز» به معنی برخاستن. پس رستاخیز در لغت یعنی مرده برخیز یا برخاستن مردگان و با واژه «قیامت» هم که به معنی برخاستن است، سنخیت دارد. نقش گاو هَدَیوش را شاید در این جا بشود این طور تفسیر کرد که مرده برخیزانی که رستگار می شوند با اکسیر بی مرگیِ هدیوش جاودانه می شوند و با پیکری نورانی روانه بهشت برین می شوند.

در شاهنام فردوسی گاو چه نقشی دارد؟

در شاهنامه هم گاو نقش مهمی دارد؛ اولا در دوره پیشدادی گناه جمشید که نقش مهمی در آبادی آریایی ها داشته، کشتن گاو و خوردن گوشت ممنوع بوده و کراهت داشته. به همین دلیل و به دلیل غرور جمشید که ادعای خدایی کرده بود، فره ایزدی از او می گریزد. جمشید در اساطیر ایرانی که شاهنامه بازتاب داشته، نقش مهمی دارد و نماد خوشبختی و نیک بختی ایرانیان در اعصار کهن است. به همین دلیل، نوروز و تخت جمشید را به او نسبت داده اند؛ اما انتساب گناه گاوکُشی و غرور احتمالا بر اثر نفوذ دین زرتشت است.

در تخت جمشید هم دروازه معروفی که به دروازه ملل معروف است، نقش برجسته شیری در حال کشتن گاو حکاکی شده. در این جا شیر نماد خورشید و گاو نماد ماه است. پس از غلبه شیر بر گاو، باران نازل می شود.

در دوره کیانیان بنا به مندرجات شاهنامه و اوستا گاوی بوده با نیرویی معجزه آسا که در چالش ایرانیان و تورانیان مرز بین ایران و توران را نشان می داده. از این رو، تورانیان این گاو را به هلاکت رساندند. اما نقش بسیار مهم تر گاو در شاهنامه در داستان فریدون مشهود است. فریدون چون زاده شد، برای دوره کردنش نوزاد را به شبانی سپردند تا در کوه سر به نیست شود؛ اما مادرش او را به شبانی سپرد و گاوی به نام گاو برمایه با برمایون او را پرورش داد و بعدها فریدون به پادشاهی رسید و ضحاک را شکست داد و انتقام جمشید را گرفت.

شاید به دلیل ارتباط فریدون با گاو، برخی شخصیت او را میترایی پنداشته اند. این نقش حیاتی و اساطیری گاو بعدها در دوره اسلامی نیز حفظ شد، طوری که طی باوری اساطیری، خلق جهان را روی شاخ های گاو پنداشتند.

خاندان فریدون با تقدیس گاو مرتبط بودند. قراین نشان می دهند که اجداد فریدون گاو را توتم خانوادگی شان می پنداشتند. بعدها بسیاری از پهلوانان شاهنامه هم گرز گاو پیکر یا گاوسر به کار بردند. در اساطیر نخستین از گاو- ماهی هم نام برده شده که وقتی فریاد می کشد، همه ماهی های دریا بارور می شوند و همه موجودات زیانکار دریایی سقط می کنند.

در تمدن بین النهرین چطور؟ آیا در متون آن ها به گاو اشاره ای شده است؟

گاو آسمانی یا ورزای آسمانی در متون کهن بین النهرین، یعنی متون سومری، آشوری و بابلی آمده است. در متن مهم گیلگمش آمده که گیلگمش با دوستش انکیدو به جنگ ورزا یا گاو نر آسمانی رفتند و او را کشتند. به همین سبب، ایشتار ایزد بانوی عشق که حامی ورزای آسمانی بود، انکیدو را به بیماری افکند تا کشته شده و باعث شد گیلگمش هم به جاودانگی نرسد.

لطفا درباره تصویر گاو در کتاب مقدس (یهودی- مسیحی) هم توضیحاتی بفرمایید.

در کتاب مقدس یهودی- مسیحی، قوم نیک بخت یهود را دارای گاوهای پاک و بسیار تنومند و قوی و شخم زن دانسته اند و ثروت اجداد متقدم را صاحب گله گاو به شمار آورده اند. همچنین در کتاب مقدس به گاو وحشی اشاره شده که بسیار عظیم الجثه و شبیه کرگدن است و قدرت زیادی داشته و چابک است. مثل گاوی که بر مناره های آشوری تصویر شده و برای سیاحان مانند شیری مهیب و خطرناک بوده. در کتاب مقدس به گاوپرستان هم اشاره شده.

آیا در مصر هم گاو مقدس بوده؟

بله، در مصر گاو آپیس را مقدس می شمرده اند. گاو نر سیاه رنگ و خاص «پتح» خدای خورشید بوده که خدای حاصلخیزی به شمار می رفت. بعد از مرگ گاو آپیس او را مانند آدمیان و با مراسمی خاص دفن کردند. همچنین گاو منیفس یا گاو نِمور مقدس شمرده می شده که نماد خدای خورشید یا همان «رع» بوده. به طور کلی در اساطیری مصری گاو با خورشید یا با حیات پیوند داشته. همچنین گاو کامفیس را مقدس می دانستند که گاو نری بوده مرتبط با نیرو یا اصل حیاتی خدایان و انسان ها و تجسم روح و نیروی خلاق خدایان به شمار می آمده. فرعون مصر هم خودش نمادی از گاو نر بود که در معبد هلیوپولیس نیایش و پرستیده می شد.

ظاهرا گاو در اساطیر اروپایی و به ویژه یونانی هم نقش مهمی داشته است.

در دوره هندو اروپایی یعنی حدود شش هزار سال پیش گاو تقدس داشته و مظهر ابر طوفان زا بوده است. یعنی ابرهای طوفان زا را بر اثر حرکت گاوهای آسمانی می پنداشتند. لغت هندو اروپایی گاو guou است که شباهت زیادی به لغت فارسی گاو دارد. یا لغت ایرانی باستانی gava که در سانسکریت gav یا gavisha به معنی میل و اشتیاق به یافتن یا جستن گاو. نفوذ واژه هندو اروپایی «گاو» چندان بوده که در بیشتر زبان های این شاخه زبانی تلفظی مشابه دارد. مثلا در انگلیس cow یا در آلمانی kuh و در سومری gu که شباهتی تام با لفظ مازندرانی گاو دارد و حتی در چینی واژه گاو ngo است که به احتمال زیاد تاثیر هندواروپایی آن را نشان می دهد.

در فرهنگ اروپایی که متاثر از فرهنگ کهن یونانی و رومی است، می توان به میترای رومی و پیوند او با گاو و قربانی گاو اشاره کرد، طوری که در چندین کشور اروپایی، به ویژه در اروپای شرقی معابد میترایی بازمانده که نقش برجسته میترا سوار بر گاو در حال قربانی کردن گاو را نشان می دهند. همچنین در اساطیر یونانی زئوس خدای خدایان به پیکر گاو نر در می آید تا اروپ، دختر زیبای شاه صیدون را بفریبد.

شاخ های این گاو به شکل هلال ماه بود و بوی خوشی داشت و پیش پای اروپ به زمین نشست تا اروپ مجذوب او شد و رویش نشست و گاو نر به دریا شتافت. پس از مدتی اروپ فهمید که این گاو نر همان زئوس است. به هر حال، زئوس موفق شد اروپ را فریب دهد و به جزیره خودش یعنی جزیره کِرِت ببرد.

به عنوان آخرین سوال بفرمایید چرا گاو در اساطیر شرقی بیش از اساطیر غربی تقدیس شده؟

به خاطر این است که کلا قدسی اندیشی و تقدیس گرایی ریشه در شرق دارد و اگر در غرب نمونه هایی از تقدیس گرایی دیده می شود، عمدتا از طریق مسیحیت و ترویج فرهنگ مسیحی بوده که آن هم ریشه در فلسطین و شرق دارد. البته تاکید می کنم منظور من بیشتر این است که در شرق تقدس مینوی گاو یا کهن نمونه گاو مطرح بوده، نه تقدس و تکریم خود گاو.

حتی می شود گفت نقش اسطوره ای گاو تقدس داشته و نقشی که به طور انتزاعی در اساطیر هند و ایران به ویژه در اسطوره های آفرینش و تکوین جهان داشته اهمیت دارد، وگرنه خود گاو اگر از جنبه برکت بخشی و سودآوری اش در معیشت روزانه و نقشی که در کشاورزی داشته بگذریم، گاو هم یک نقش معمولی مثل حیوانات دیگر ایفا می کرده. مثلا من به چشم دیده ام که در یکی از پارک های دهلی گاو را به چوب و کتک بیرون رانده اند.

این نشان می دهد در دنیای امروز تقدس گاو فقط جنبه نمادین و اسطوره ای پیدا کرده و امروز کمتر خانواده ای در هند یافت می شود که گاو را تقدیس کند یا مثلا با بول گاو تطهیر کند، مگر به طور استثنایی در قبایل و روستاهای بسیار دوردست و در بافت های بسیار سنتی هند که هنوز تحت تاثیر فناوری جدید قرار نگرفته اند. اما در غرب، به مسئله گاو به دید دیگری نگریسته شده است؛ مثلا در اسپانیا آیین گاوبازی مطرح بوده و هنوز هم جزو آیین های مهم ملی و سنتی آن سرزمین است.

در این جا با عنصر جنگاوری و پهلوانی مواجه می شویم. یا در اساطیر سرخپوستان امریکای شمالی، گاو نقش مهمی دارد ولی نه به صورتی که در شرق مطرح بوده. در غرب، گاو آسمانی جای خود را به اسب می دهد، اسب های آسمانی با گردونه های طلایی در آسمان به حرکت در می آیند و خدایان را جا به جا می کنند. در ایران و هند هم اسب جایگاه مهم و اساطیری خاص خودش را دارد که خودش می تواند موضوع گفت و گوی دیگری باشد.