ایران و روسیه؛ خیلی دور، خیلی نزدیک

سالنامه اعتماد - دکتر محمود شوری دکترای روابط، بین الملل و کارشناس مسائل روسیه: هنگامی که در نوروز سال ۱۳۹۶ رییس جمهور ایران به روسیه سفر کرد شاید می شد به مصداق سالی که نکوست از بهارش پیداست، سال پر رونقی را در روابط ایران و روسیه پیش بینی کرد. نیاز دو کشور به گسترش همکاری های اقتصادی با توجه به تحریم های غرب علیه هر دو کشور، اهمیت استراتژیک حفظ برجام برای امنیت منطقه ای و بین المللی و ضرورت تلاش مشترک برای مدیریت بحران سوریه مهم ترین سرفصل هایی بودند که رهبران ایران و روسیه را وادار می ساخت گسترش روابط میان دو کشور را جدی تر از گذشته بگیرند.

اگرچه در سفر رییس جمهور روحانی به روسیه مجموعه ای از اسناد از جمله موافقتنامه احداث دو نیروگاه هسته ای جدید در بوشهر، نیروگاه حرارتی در بندرعباس و همچنین همکاری در زمینه راه آهن، از جمله برقی کردن راه آهن گرمسار- اینچه برون و همچنین موافقتنامه تشویق سرمایه گذاری متقابل و برخی اسناد دیگر به امضا رسید اما همکاری های متقابل اقتصادی میان ایران و روسیه، با وجود تحریم های غرب علیه هر دو کشور، هیچگاه دلیل یا نشانه هایی بر اهمیت رابطه میان دو کشور نبوده است. در واقع در برابر تحریم های غرب و مشکلات اقتصادی ناشی از آن نه روس ها امیدی دارند که همکاری با ایران گرهی از مشکلات آنها باز کند و نه ایرانی ها متقاعد شده اند که روسیه می تواند در بسیاری از زمینه ها جایگزینی برای غرب باشد.

حجم روابط اقتصادی دو کشور به زحمت به 2 میلیارد دلار می رسد که در مقایسه با حجم روابط روسیه با کشوری مانند ترکیه که نزدیک به 40 میلیارد است حجم ناچیزی است. در این رابطه، فراتر از پروژه های محدود اقتصادی، موضوعی که می توانست برای هر دو کشور در بلندمدت اهمیت استراتژیک داشته باشد، مساله تلاش برای کاهش نقش دلار در معاملات اقتصادی متقابل بود که حتی در دیدار رییس جمهور روسیه در آبان ماه همین سال، مورد اشاره رهبر ایران نیز قرار گرفت. رهبر ایران در این دیدار به رییس جمهور روسیه تاکید کردند که می توان تحریم های امریکایی ها را با روش هایی از جمله حذف دلار و جایگزین کردن پول ملی در معاملات اقتصادی دو یا چند جانبه، بی اثر و امریکا را منزوی کرد.

پیش از آن، در بازگشت از سفر به مسکو به همراه رییس جمهور، ولی الله سیف، رییس بانک مرکزی ایران، اظهار کرده بود که ایران و روسیه در آینده نزدیک آماده استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری فیمابین هستند. به گفته وی در نتیجه توافقات صورت گرفته قرار شد دو بانک بزرگ این مسوولیت را برعهده بگیرند و تجار دو طرف در کالاهای صادراتی و وارداتی تسویه حساب ها را براساس پول ملی انجام دهند. از نتایج این توافقات اطلاع چندانی در دسترس نیست، اما یک سال پس از این سخنان، تجار ایرانی همچنان یکی از مشکلات اصلی خود را در تجارت با روسیه مساله نقل و انتقال مالی می دانند. این درحالی است که از حدود شش ماه پیش چینی ها سیستم پرداخت متقابل (PvP) را برای انجام پرداخت های مالی بین روسیه و چین به روبل و یوان راه اندازی کردند.

در این چارچوب که نخستین سیستم مالی برای پرداخت پلو بین یوان و هر ارز خارجی است، پرداخت ها از طریق سیستم پی وی پی به طور مستقیم و بدون عبور از طریق سوییفت انجام می شود. موضوع انجام محاسبات مالی براساس ارزهای ملی حتی در اجلاس سه جانبه روسای جمهور ایران، روسیه و آذربایجان که آبان ماه سال جاری در تهران برگزار شد نیز یکی از موضوعاتی بود که علاوه بر توافق بر سر ایجاد یک کریدور گمرکی، مورد تاکید رهبران سه کشور قرار گرفت. ابتکار گفت و گوهای سه جانبه در دیدار روسای جمهور ایران و آذربایجان در تهران در سال 1394 گذاشته شد و نخستین دور آن مراد ماه 1359 با هدف تسریع در کریدور ترانزیتی شمال- جنوب در باکو برگزار شد.

دور دوم این اجلاس که بهانه ای برای سومین سفر ولادیمیر پوتین به تهران بود، با این امیدواری پایان یافت که با احداث راه آهن رشت- آستارا امکان نقل و انتقال کالا از بندرعباس در جنوب ایران تا سنت پترزبورگ در شمال روسیه فراهم شود. در صورت احداث این خط آهن که قرار است جمهوری آذربایجان نیمی از هزینه یک میلیارد دلاری ساخت آن را تامین کند، شبکه راه آهن ایران به شبکه راه آهن روسیه متصل خواهدشد. البته با توجه به طولانی بودن پروژه های ریلی در ایران، نمی توان انتظار داشت که در آینده نزدیک شاهد چنین رخدادی باشیم؛ ضمن اینکه ناتوانی در استفاده از ظرفیت راه آهن بندرعباس- سرخس که قرار بود مسیر دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به آب های آزاد باشد، سابقه خوبی در این زمینه به جا نگذاشته است.

با وجود تلاش مضاعف رهبران ایران و روسیه برای افزایش همکاری های اقتصادی، در سال 1396 باز هم این مسائل سیاسی بودند که نیاز دو کشور به یکدیگر را بیش از گذشته به نمایش گذاشتند.. علاوه بر مساله سوریه که از آغاز آن در سال 2011، عملا ایران و روسیه به یک همکاری سیاسی- نظامی بی سابقه وارد شدند، موضوع حفظ توافق هسته ای میان جمهوری اسلامی ایران و قدرت های غربی یکی از مهم ترین محورهایی بوده است که در یک سال اخیر ایران و روسیه را در سطح بین المللی در یک صف بندی مشترک قرار داده است.

طی این مدت اظهارات پی در پی رییس جمهور جدید امریکا علیه توافق هسته ای با واکنش مقام های مختلف روسی مواجه شده است. هنگامی که دونالد ترامپ در سخنرانی ۱۳ اکتبر ۲۰۱۷ از تایید برجام امتناع و تصمیم گیری درباره آن را به کنگره واگذار کرد، بسیاری از مقام های روسی به موضع گیری صریح درباره عواقب خروج امریکا از برجام پرداختند. در همین رابطه وزارت امور خارج روسیه طی بیانیه ای اعلام کرد که برجام یک توافق چندجانبه است که صلح و ثابت بین المللی را تقویت می کند و صرف نظر از تصمیم برخی امضاکنندگان آن امکانی برای بازگشت به گذشته وجود ندارد.

لاوروف، وزیر امور خارج روسیه نیز در نشست خلع سلاح شورای امنیت سازمان ملل متحد شکست توافق هسته ای میان ایران و گروه ۱+۵ به خاطر اقدام های یک طرفه یکی از کشورهای امضاکننده را تهدید برای نظام جهانی و هشداری برای کره شمالی دانست. لاوروف گفت: «نمی توانیم یک دستاورد اصیل دیپلماسی بین المللی را به خاطر برنامه سیاسی بعضی از کشورها کنار بگذاریم.» حمایت صریح و قاطعانه روسیه از تداوم برجام در شرایطی که اروپایی ها در این مزینه کج دار و مریز راه می روند، یکی از موانع اصلی پیش روی دولت ترامپ برای اعمال فشار بیشتر بر ایران در جهت ایجاد تغییراتی در مفاد برجام است. این موضوع اگرچه در گفتمان عمومی در ایران چندان به چشم نیامده است، اما مذاکره کنندگان ایرانی به خوبی به اهمیت آن واقف هستند.

برخلاف مساله برجام، موضوع همکاری های ایران و روسیه در مساله سوریه در یک سال گذشته هم پرسر و صدا و هم تعیین کننده بوده است. علاوه بر اضمحلال داعش، توافق سه کشور ایران، روسیه و ترکیه در اردیبهشت سال جای بر سر ایجاد چهار منطقه کاهش تنش در سوریه گام بلندی در فرآیند مدیریت بحران سوریه به حساب می آید. موفقیت های نسبی ایران، روسیه و ترکیه در پیشبرد مذاکرات آستانه و مدیریت اختلافات فیمابین تجربه ارزشمندی را برای هر سه کشور رقم زده و تا حد زیادی آنها را متقاعد کرده است که در مسائل منطقه ای و به ویژه بحران سوریه راهی برای اقدامات یک جانبه وجود ندارد.

گفت و گوهای سه جانبه مقام های مختلف ایران، روسیه و ترکیه که مهم ترین آن اجلاس روسای جمهور سه کشور در اول آذرماه در شهر سوچی روسیه بود، تجربه ای است که احتمالا می تواند در آینده در حوزه های دیگر به مثابه یک الگو مورد توجه قرار گیرد. البته هنوز تا حل و فصل کامل بحران سوریه راه زیادی وجود دارد و به نظر می رسد که هرچه بحران به مراحل پایانی خود نزدیک تر می شود، برخی اختلافات میان بازیگران اصلی جلوه و نمود بیشتری پیدا کنند.

به هر حال، سال ۱۳۹۶ که برای روابط ایران و روسیه آغاز خوشایندی داشت، با نخستین وتوی روسیه به نفع ایران در جریان قطعنامه پیشنهادی بریتانیا به شورای امنیت که طی آن جمهوری اسلامی ایران به نقض تحریم تسلیحاتی یمن متهم شده بود، پایان خوشایندی نیز پیدا کرد. این قطعنامه در صورت تصویب می توانست بهانه ای برای اعمال فشار بیشتر به ایران و تضعیف هرچه بیشتر برجام باشد.