ارتشی از پشه‌ها به جنگ ویروس دِنگی می‌روند !

ایسنا: ماه گذشته، کاروانی از خودروها از میان سه شهر در برزیل عبور کرد و ابرهایی از پشه‌ها را در هوا رها ساخت. این حشرات همگی یک سلاح مخفی حمل می‌کنند و آن باکتری‌ به نام ولباخیا است که شانس انتقال ویروس وحشتناک دنگی به انسان‌ها را پایین می‌آورد.

به نقل از نیچر، این پشه‌های آلوده آخرین سلاح در مبارزه‌ی برزیل با دنگی هستند؛ بیماری‌ که سالانه میلیون‌ها نفر را در این کشور را مبتلا می‌کند و می‌تواند مرگبار باشد. یک کارخانه زیستی که در ماه ژوئیه در شهر کوریتیبا افتتاح شد، توانست در هفته ۱۰۰ میلیون تخم پشه تولید کند که آن را به بزرگ‌ترین تأسیسات از این نوع در جهان تبدیل می‌کند. شرکتی که آن را اداره می‌کند، Wolbito do Brasil، قصد دارد حدود ۱۴ میلیون برزیلی را در سال از طریق پشه‌های آلوده به ولباخیا محافظت کند.

این خبر برای مقام‌های بهداشتی برزیل که با تهدید به سرعت رو به رشد دنگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بسیار خوشایند خواهد بود. در سال ۲۰۲۴، این کشور بدترین شیوع خود را تجربه کرد و ۶.۶ میلیون مورد احتمالی و بیش از ۶,۳۰۰ مرگ مرتبط در آن رخ داد. شیوع امسال، اگرچه کمتر شدید است، اما همچنان یکی از بالاترین‌ها در تاریخ ثبت‌شده است و ۱.۶ میلیون مورد احتمالی تا کنون به این ویروس مبتلا شده‌اند و این مشکل در حال گسترش است. آرژانتین، کلمبیا و پرو نیز در سال ۲۰۲۴ رکوردهای جدیدی از شیوع تجربه کردند و در سال‌های اخیر شاهد افزایش پایدار موارد بوده‌اند. در سراسر آمریکای لاتین و کارائیب، مرگ‌ومیر ناشی از دنگی در سال گذشته به بیش از ۸,۴۰۰ نفر رسید و رقم جهانی به بیش از ۱۲,۰۰۰ نفر رسید که بالاترین میزان ثبت‌شده برای این بیماری است.

با گسترده‌تر شدن شیوع‌ها و اضطراری‌تر شدن بحران، روش ولباخیا تنها امید برزیل نیست. یک واکسن دنگی که به‌طور محلی تولید شده، اکنون در انتظار تأیید سازمان دارویی کشور است، و وزارت بهداشت انتظار دارد که تا سال آینده ده‌ها میلیون دوز از آن را تزریق کند.

این دو پیشرفت به کشورهای دیگر در منطقه و فراتر از آن امیدی تازه می‌دهند. دنگی که توسط عواملی چون تغییرات اقلیمی، سازگاری پشه‌ها، تجارت جهانی و جابه‌جایی مردم هدایت می‌شود، به بحرانی در سطح جهان تبدیل شده است، به‌طوری که حدود ۳.۹ میلیارد نفر در معرض خطر ابتلا هستند. برزیل ارتش پشه‌های آلوده و یک واکسن را در سال آینده به‌کار می‌گیرد.

رویکرد محلی

در حال حاضر، تنها یک واکسن اصلی دنگی در جهان استفاده می‌شود که اودنگا (Qdenga) نام دارد که توسط شرکت داروسازی ژاپنی Takeda مجوز گرفته است. این واکسن در بسیاری کشورها از جمله برزیل تأیید شده و برزیل کشوری است که نخستین بار آن را در نظام سلامت عمومی خود گنجاند.

با این حال، عرضه‌ی وادنگا در برزیل محدود است. این کشور امسال ۹ میلیون دوز از واکسن دو دوزه خریداری کرد که تنها برای واکسیناسیون ۴.۵ میلیون نفر از جمعیت بیش از ۲۱۰ میلیونی آن کافی بود. تاکنون، اودنگا به کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله که یکی از گروه‌هایی هستند که بیشتر در معرض بستری شدن پس از ابتلا به دنگی هستند و نیز سالمندان تزریق شده است. ایمنی و کارایی آن هنوز در بزرگسالان بالای ۶۰ سال آزمایش نشده است.

دلایل اصلی برای چنین عرضه‌ی محدودی در برزیل، در دسترس بودن و هزینه است. حتی با اینکه برزیل اودنگا را از Takeda با یکی از ارزان‌ترین قیمت‌ها در جهان یعنی حدود ۱۹ دلار آمریکا برای هر دوز گرفته است، این هزینه همچنان در مقایسه با دیگر واکسن‌ها بالاست. و حتی در خوشبینانه‌ترین سناریو، حداکثر تعداد دوزهایی که Takeda تا سال ۲۰۲۸ می‌تواند فراهم کند، ۵۰ میلیون است که برای واکسیناسیون ۲۵ میلیون نفر کافیست. علاوه بر این، برای افرادی که پیش‌تر دنگی نگرفته‌اند، کارآزمایی‌های بالینی نشان نداده که اودنگا در آنهاعلیه همه‌ی چهار گونه ویروس دنگی مؤثر باشد.

برزیل در تلاش است تا همه‌ی این محدودیت‌ها را با واکسن تک‌دوزی خود برطرف کند؛ واکسنی که در مؤسسه‌ی بوتانتان (Butantan Institute)، یک مرکز پژوهش زیست‌پزشکی عمومی در سائوپائولو، توسعه یافته است. اسپِر کالاس، مدیر بوتانتان می‌گوید: داشتن ظرفیت تولید محلی به ما در تصمیم‌گیری‌ها استقلال می‌دهد.  شما می‌توانید قیمت‌هایی را اعمال کنید که مناسب‌تر و قابل جذب‌تر برای یک نظام سلامت عمومی مانند برزیل باشند.

بوتانتان همچنین خوش‌بین است که واکسنش علیه هر چهار شکل دنگی مؤثر باشد. بیماری شدید معمولا زمانی رخ می‌دهد که فرد با سروتیپی متفاوت از اولین عفونت خود آلوده شود. این بدان معناست که یک واکسن موفق باید برای هر چهار سروتیپ آنتی‌بادی تولید کند، بدون آن‌که واکنش‌های شدید ایجاد کند که این کار توسعه‌ی واکسن را دشوار می‌کند.

توسعه‌ی واکسن از اواخر دهه ۱۹۹۰ در مؤسسه ملی سلامت ایالات متحده (NIH) آغاز شد، جایی که دانشمندان ویروس‌های دنگی جداشده از بیماران را به سویه‌های ضعیف‌شده‌ی واکسنی تبدیل کردند که می‌توانستند تولید آنتی‌بادی‌های محافظتی را تحریک کنند، بدون آن‌که بیماری ایجاد کنند. در سال ۲۰۰۹، بوتانتان این پژوهش را ادامه داد و تلاش کرد چالش‌های ترکیب چهار سویه در یک واکسن را حل کند.

پس از آزمایش ۳۰ فرمولاسیون، بوتانتان به فرمولی رسید که در پیشگیری از عفونت‌ها بسیار مؤثر بود، طبق نتایج مقدماتی یک کارآزمایی فاز سوم که بیش از ۱۶ هزار داوطلب در برزیل را شامل می‌شد. مطالعه گزارش داد که دو سال پس از واکسیناسیون، فرمولاسیون در افرادی که قبلاً دنگی گرفته بودند، ۸۹ درصد مؤثر بود، و در افرادی که هیچ مواجهه‌ی قبلی نداشتند، ۷۴ درصد مؤثر بود.

محدودیت این آزمایش این است که فقط در یک کشور انجام شد و بنابراین این خطر وجود دارد که هر چهار سروتیپ در زمان جمع‌آوری داده‌ها در گردش نبوده باشند.

در واقع، گونه‌های ۳ و ۴ در دوره جمع‌آوری داده‌ها شایع نبودند، اگرچه اکنون در برزیل در گردش‌ هستند. پژوهشگران بوتانتان پیشنهاد می‌کنند که واکسن علیه گونه‌های ۳ و ۴ نیز مؤثر خواهد بود و به داده‌های یک کارآزمایی فاز دوم در ۳۰۰ بزرگسال اشاره می‌کنند که نشان داد شرکت‌کنندگان آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده برای هر چهار سروتیپ تولید کردند. آن مطالعه ایمنی و پاسخ ایمنی کوتاه‌مدت را ارزیابی کرد، نه کارایی بلندمدت واکسن در پیشگیری از عفونت‌ها. نتایج کامل کارآزمایی فاز سوم برزیل که داده‌هایی درباره اثربخشی بلندمدت فراهم خواهد کرد هنوز منتشر نشده و در حال داوری همتاست.

واکسن در حال حاضر مراحل مقرراتی کشور را طی می‌کند. و اگرچه هنوز قطعیتی درباره زمان تأیید واکسن وجود ندارد، دولت روی آن حساب کرده است. در فوریه، رئیس‌جمهور اعلام کرد که از سال ۲۰۲۶، وزارت بهداشت سالانه ۶۰ میلیون دوز خریداری خواهد کرد.

برای برآورده کردن این تقاضا، بوتانتان اکنون در تأسیسات سائوپائولو واکسن را تولید می‌کند. در محوطه‌ی سرسبز آن، یک ساختمان کامل به تولید دوزها اختصاص داده شده است.

درباره‌اگرچه تلاش‌های تولید بوتانتان در ابتدا بر تأمین نیاز برزیل به میلیون‌ها دوز متمرکز خواهد بود، انتظار می‌رود که واکسن به کشورهای دیگر هم برسد. بوتانتان در حال گفت‌وگو با شریک توسعه‌ای خود یعنی غول داروسازی مرک (Merck) و سازمان بهداشت پان‌آمریکن (PAHO) است تا واکسن را در دسترس سایر کشورها قرار دهد.

در همین حال، مرک در حال توسعه واکسن بالقوه‌ای برای آسیاست با فرمولی تقریبا یکسان، که بر پایه دانش توسعه‌یافته توسط بوتانتان بنا شده است. در بیانیه‌ای، شرکت دارویی گفت که بوتانتان داده‌های بالینی و یافته‌های دیگر را به اشتراک می‌گذارد. در ژوئن، مرک شروع به ثبت‌نام شرکت‌کنندگان برای کارآزمایی فاز سوم خود کرد. تمام داده‌ها، تجربیات و درکی که آن‌ها با واکسن بوتانتان جمع‌آوری کرده‌اند، مفید خواهند بود.

آلوده کردن پشه‌ها

در حالی که بوتانتان منتظر خبر تایید واکسن است، روش ولباخیا برای کنترل دنگی شتاب می‌گیرد. برنامه‌ی جهانی پشه (World Mosquito Program – WMP) که یک گروه غیرانتفاعی از شرکت‌ها است که متعلق به دانشگاه موناش در ملبورن استرالیاست، جایی که این استراتژی توسعه یافت در ۱۴ کشور از جمله ویتنام، اندونزی، مکزیک و کلمبیا فعالیت دارد. اما برزیل در مقیاس گسترش آن پیشتاز است.

ورود این روش به قاره‌ی آمریکا با پژوهشگر برزیلی لوسیانو مورِیرا گره خورده است؛ کسی که اکنون مدیرعامل Wolbito do Brasil است. ولباخیا به طور طبیعی در حدود ۵۰ درصد از حشرات وجود دارد، اما در گونه‌ی پشه‌ایکه ناقل اصلی دنگی و بسیاری ویروس‌های دیگر است، وجود ندارد.

پژوهشگران می‌دانستند که ولباخیا طول عمر پشه‌ها را کوتاه می‌کند و انتظار داشتند این اثر بتواند به جلوگیری از عفونت‌های دنگی کمک کند. اما آزمایش‌هایی که در سال ۲۰۰۹ در استرالیا انجام دادند نشان داد که این باکتری همچنین بار ویروسی پشه‌ها و ظرفیت انتقال برخی ویروس‌ها را کاهش می‌دهد. دیگر آزمایشگاه‌ها هم‌زمان همان را یافتند و نشان دادند که این یک اثر عمومی است. آنها سپس رویکرد خود را از کوتاه کردن عمر پشه‌ها به مسدود کردن انتقال ویروس تغییر دادند.

هدف از آلوده کردن پشه‌ها با ولباخیا جایگزینی جمعیت‌های موجود حشرات است. وقتی نرهای آلوده با ماده‌های غیرآلوده جفت‌گیری می‌کنند، هیچ نسلی به وجود نمی‌آید. ماده‌های آلوده می‌توانند هم با نرهای آلوده و هم غیرآلوده تولیدمثل کنند و باکتری را به نسل بعد منتقل کنند. در طول زمان، این بدان معناست که جمعیت‌های محلی پشه سطوح بالایی از آلودگی به ولباخیا پیدا می‌کنند، که در نتیجه باید نرخ‌های انتقال دنگی به انسان‌ها را کاهش دهد.

نخستین رهاسازی‌ها در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ در توبیاکانگا، یک محله کوچک در ریودوژانیرو، و در نیتروی، شهری با حدود ۵۰۰ هزار نفر جمعیت انجام شد. پروژه‌های نمونه اولیه در نیتروی و شهرهای دیگر ادامه یافتند. تا سال ۲۰۱۹، حدود ۷۰ درصد از جمعیت نیتروی در مناطقی زندگی می‌کردند که پشه‌های ولباخیا در آن توزیع شده بودند. و نخستین ارزیابی از اثربخشی این روش نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داد. پژوهشگران در سال ۲۰۲۱ گزارش دادند که ۶۹ درصد کاهش در عفونت‌های مرتبط با رهاسازی پشه‌های ولباخیا وجود داشته است، در مقایسه با منطقه‌ی کنترل که هیچ رهاسازی‌ در آن انجام نشده بود.

یک مطالعه‌ی پیگیری پس از توزیع‌های بیشتر در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در مناطق شهری که پیش‌تر پوشش داده نشده بودند، انجام شد. نتایج آن مطالعه که هنوز داوری همتا نشده‌اند کاهش حتی بیشتر، نزدیک به ۸۹ درصد در موارد احتمالی، در مقایسه با دوره‌ی ۱۰ ‌ساله پیش از هر گونه رهاسازی پشه را نشان داد.

در سال ۲۰۲۲، وزارت بهداشت تلاش‌ها برای گسترش رهاسازی‌ها به ۱۱ نقطه در سراسر کشور را تأمین مالی کرد. با شروع رهاسازی‌ها در سه نقطه و برنامه‌ریزی سه نقطه‌ی دیگر در ماه‌های آینده، برزیل به پشه‌های آلوده به ولباخیا بیشتری نیاز دارد.

اکنون پژوهشگران نخستین کارآزمایی تصادفی کنترل‌شده این استراتژی در برزیل را انجام می‌دهند. این کارآزمایی برزیلی ممکن است آخرین گام پیش از آن باشد که سازمان جهانی بهداشت توصیه رسمی برای استفاده از ولباخیا به کشورها برای کمک به کنترل دنگی صادر کند.

برای بسیاری کشورها، ولباخیا ممکن است سریع‌ترین گزینه برای آغاز پیشگیری از دنگی باشد، به‌جای آنکه منتظر بمانند تا واکسن توسط نظام‌های سلامت عمومی پذیرفته شود. برای مثال، در مالزی، واکسن اودنگا مجاز و در مراکز بهداشت خصوصی در دسترس است. اما به گفته‌ی دکتر اطفال ذوالکفلی اسماعیل، پذیرش آن در نظام سلامت عمومی مالزی می‌تواند چند سال طول بکشد. در عوض، او می‌گوید: دولت واقعا پول زیادی در پروژه‌ی ولباخیا سرمایه‌گذاری می‌کند، که به نظر می‌رسد در مناطقی که اجرا شده بسیار مؤثر است.

اما همان‌طور که برزیل با پیشبرد همزمان ولباخیا و یک واکسن نشان داده است، استراتژی دوگانه بسیار منطقی است.