خداحافظی با سنگ‌های دردسرساز!

مجله سیب سبز - مجله سیب سبز: سنگی گوشه کلیه‌تان جا خوش کرده است اما راهی جز تحمل ندارید و مجبورید از درد به خود بپیچید، زیرا باید صبر کنید تا دفع شوند. با این حال خیلی از افرادی که مستعد گرفتن سنگ کلیه هستند فکر می‌کنند تنها راه این است که بگذارند سنگ‌ها خودشان راه‌شان را پیدا کنند و دفع شوند. در صورتی که سنگ‌ها اندازه و جنس‌های مختلفی دارند، با این حال اگر کلیه‌های سنگ‌سازی دارید یا اینکه سنگ کلیه یک مشکل ارثی در خانواده شماست اما آشنایی با این مشکل ندارید بهتر است این مطلب را با دقت بخوانید. دکتر ناهید حمزه اصفهانی، اورولوژیست، جراح کلیه و مجاری ادراری و تناسلی و دکتر تیرنگ رضانیستانی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی درمورد این مشکل و بایدها و نبایدهای آن در همه زمینه‌ها به شما توضیح می‌دهند.


در کدام شرایط آب‌و‌هوایی زندگی می‌کنید؟

سنگ كليه بيشتر در افرادي ديده مي‌شود كه در نواحي گرم و خشك زندگي مي‌كنند، چراكه تعريق در این نواحی زياد و ادرار غليظ است. اما اين گفته به اين معنا نيست كه در آب‌و‌هوا‌های دیگر مثل مرطوب، سرد و... اين بيماري در افراد ديده نشود؛ چه بسا كساني كه در مناطق مرطوب يا سردسير زندگي مي‌كنند هم دچار مشكل سنگ‌سازي در كليه مي‌شوند. پس مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه فقط عوامل محيطي و اكتسابي باعث به‌وجود آمدن سنگ در كليه نمي‌شوند بلكه مسئله ژنتيك و بيماري‌هاي زمينه‌اي مثل ديابت، فشارخون، عفونت‌هاي مكرر ادراري و عدم داشتن يك سبك زندگي درست ‌هم در بروز اين اتفاق يا سنگ‌سازي در كليه دخيل هستند.

سنگ‌ها به چند دسته تقسيم مي‌شوند؟

سنگ كليه ذرات كوچك و سختی است كه در يك يا هر دو كليه تشكيل مي‌شود و گاهي به داخل حالب‌ها (لوله‌هاي عضلاني باريكي كه ادرار را از كليه‌ها به مثانه منتقل مي‌كنند) انتقال پيدا مي‌كند. سنگ كليه از نظر اندازه از يك دانه شن تا حدود يك توپ گلف متغير است و ممكن است منفرد يا متعدد باشد. براي دسته‌بندي انواع سنگ‌ها بايد به ماده‌اي كه هسته اصلي سنگ را در كليه تشكيل داده است، توجه كنيم. اما به‌‌دليل برخي مشكلات مثل كم‌آبي، مشكلات متابوليكي (‌سوخت‌و‌ساز بدن قادر به دفع مواد نيست)، مشكلات زمينه‌اي كليه و... ‌باعث مي‌شود كريستال‌ها حالت تبلور پيدا كنند و باعث به‌وجود آمدن سنگ در كليه شوند. سنگ‌ها ممكن است از نوع اسيدفوريك، كلسيم فسفات، اگزالات و انواع مختلف ديگر باشند.

دسته‌بندی سنگ‌های کلیه:

سنگ‌هاي كليه به طرق مختلف دسته‌بندي مي‌شوند، يكي از اين دسته‌بندي‌ها از لحاظ سايز است. اندازه سنگ‌ها به زير ۵‌ميلي‌متر، بين ۵ تا ۱۰‌ميلي‌متر، بين ۱۰ تا ۲۰‌ميلي‌متر و ۲۰ميلي‌متر به بالا تقسيم مي‌شوند. براساس اندازه سنگ، پزشك متخصص تصميم مي‌گيرد براي درمان چه اقداماتي را انجام دهد.

سنگ‌های زیر ۵ میلی‌متر به راحتی قابل تشخیص نیستند

سنگ‌هاي زير ۵‌ميل به‌راحتي در سونوگرافي‌ها قابل تشخيص نيستند. مواقعي هم پيش آمده كه فرد سونوگرافي انجام مي‌دهد و در جواب نشان داده مي‌شود كه در كليه‌اش چند عدد سنگ زير ۲ يا ۳‌ميلي‌متري وجود دارد؛ اما وقتي با بیمار صحبت مي‌كنيم، شخص هيچ اشاره‌اي به علائم داشتن سنگ از‌جمله درد، مشكلات دفع ادرار، تب و‌... نمي‌كند.

با اين حال نمي‌توان خيلي به اين مورد يعني سونوگرافي در سنگ‌های زير ۵‌ميلي‌متری در تشخیص‌، استناد كنيم؛ چرا‌كه ممكن است چربي را در سونوگرافي به جاي سنگ تشخيص دهيم. به بيان ساده‌تر چربي حالتي را در سونوگرافي ايجاد مي‌كند كه تقريبا برابر با سنگ‌هايي است كه در اين ابعاد در كليه ممكن است به‌وجود بيايد. بنابراين براي اينكه مطمئن شويم سونوگرافي در تشخيص سنگ به‌درستي عمل كرده است بايد علائم و سبك زندگي فرد بیمار ‌مورد‌بررسي قرار گيرد، به‌خصوص اگر شخص شغل بسيار مهم و پرخطري داشته باشد مثل خلبان‌ها در اين مواقع سي‌تي‌اسكن بدون تزريق تجويز مي‌شود.

اگر در اين مرحله وجود سنگ تاييد شد، بايد اقدامات لازم انجام شود. اما بهتر است بدانيد كه سنگ‌هاي زير ۵‌ميلی‌متر اگر در جاي مناسبي از كليه قرار داشته باشند، قادرند خود به خود و بدون هيچ اقدام خاصي از‌جمله حمايت درماني دفع شوند. فقط كافي است افراد در طول روز بين ۵/۲ تا ۳ليتر (‌۱۰ تا ۱۱‌ليوان آب) ‌آب بنوشند. اما در شغل‌هاي مهم و پرخطر مثل خلبانان، جراحان، آتش‌نشان‌ها و‌... حتي اگر سنگ كليه علائمي نداشته باشد بايد با كمك دارو‌درماني و سنگ‌شكن خارج از اندامي از بين بروند.

سنگ‌های ۵ تا ۱۰ میلی‌متری به سنگ‌شکن نیاز پیدا می‌کنید

سنگ‌هاي ۵ تا ۱۰‌ميلی‌متری كانديداهاي بسيار خوبي براي سنگ‌شكن‌هاي خارج از اندامي هستند. در اين موارد بر‌اساس جايگاه سنگ، براي بيمار سونوگرافي و يك عكس رنگي از طرف پزشك تجويز مي‌شود تا مشخص شود بيمار مشكل ديگري نداشته باشد. اگر موانعي وجود نداشته باشد روش سنگ‌شكن انجام مي‌شود. گاهي اين سنگ‌ها ممكن است به‌علت بزرگي‌شان در مسير حالب (‌مسيري كه كليه را به مثانه مرتبط مي‌كند) گير كنند.

اگر دچار اين مشكل شوند و در قسمت فوقاني و مياني حالب باشند، در اين موارد اگر سنگ زير ۱۰ميل باشد از روش سنگ‌شكن استفاده مي‌كنيم. اما اگر در قسمت تحتاني قرار داشته باشند ديگر روش سنگ‌شكن پاسخگو نيست و بايد از وسيله ديگري به‌نام يورت اسكوپ استفاده كنيم. در اين روش دوربين كوچكي از طريق مجاری وارد حالب مي‌شود و سنگ مورد هدف قرار می‌گیرد و سپس با امواج صوتي و ليزر سنگ را خرد کرده و قطعاتش را از کلیه خارج مي‌كنند.

سنگ‌های ۱۰ تا ۲۰ میلی‌متری جراحی بسته را امتحان کنید

درمورد سنگ‌هاي بالاي ۱۰ تا ۲۰ميلی‌متری نظرات مختلفي وجود دارد؛ یکی از روش‌های درمانی در این مواقع استفاده از روش سنگ‌شكن است، البته به‌شرط آنكه بیمار كليه خوبي داشته باشد و بتواند سنگ‌هاي خرد شده را از طريق ادرار دفع كند. البته بهتر از روش سنگ‌شکن، روش دیگری به اسم پی‌سی‌ان‌ال (‌جراحی بسته کلیه از طریق پوست) وجود دارد.

از طریق پوست به کمک یک وسیله استوانه‌ای (به اندازه لوله خودکار) راه را به سمت سنگ باز می‌کنیم و وارد کلیه می‌شویم. در این مرحله به کمک این دستگاه سنگ را خرد می‌کنیم و قطعاتش را با گیره مخصوص از بدن خارج می‌کنیم، کل پروسه عمل زیر اشعه ایکس انجام می‌شود. این جدیدترین تکنیک برای خروج سنگ‌ها از کلیه است، البته به شرط آنکه فرد کاندیدای مناسبی برای این عمل باشد.

سنگ‌های بزرگ‌تر از ۲۰‌میلی‌متر نیاز به جراحی باز دارید

سنگ‌های بزرگ‌تر از ۲۰‌میل سنگ‌های عفونی‌اند که به سنگ‌های شاخ گوزنی معروف هستند. دو روش بیشتر برای درمان این دسته از سنگ‌ها وجود ندارد؛ یکی از روش‌ها پی‌سی‌ان‌ال است که ممکن است طی دو مرحله انجام شود. درمان دیگر آنتروپیک است. در این روش کلیه را باز و سنگ‌ها را خارج می‌کنیم و محل را تمیز و کلیه را دوباره می‌بندیم.


از کجا بفهمیم که سنگ کلیه داریم؟

سنگ بر‌حسب قرار گرفتنش در محل می‌تواند علائم متفاوتی داشته باشد. اگر سنگ در کلیه و ساکن باشد احتمال دارد فرد علائمی را احساس نکند. برای همین می‌توان گفت عدم وجود علامت نشان‌دهنده این نیست که فرد در کلیه‌اش سنگی وجود ندارد. نکته دیگر این است که هرچه سنگ‌ها ریزتر باشند، شانس تحرک‌شان بیشتر است و ممکن است بیمار احساس درد در ناحیه کلیه داشته باشد. اما وقتی سنگ حرکت کند هرچه به سمت قسمت پایینی بدن بیاید، درد هم همراه آن در قسمت‌های دیگر بدن منتشر می‌شود. به‌عنوان مثال سنگ اگر به نیمه‌های حالب برسد، ممکن است در ناحیه ناف یا پهلو به سمت ناف فرد احساس درد کند. اگر سنگ به سمت مثانه برود در خانم‌ها درد بیشتر در ناحیه لبیالا احساس می‌شود.

با حرکت سنگ ممکن است مسیر دچار خونریزی شود. این خونریزی ممکن است به اندازه‌ای باشد که فقط در آزمایش مشخص شود یا در حدی باشد که به چشم دیده شود؛ یعنی فرد همراه با ادرار خون هم دفع کند. در مواقعی سنگ در حال حرکت است ممکن است فرد هنگام دفع ادرار احساس درد داشته باشد اما قادر نباشد که ادرارش را تخلیه کند. گاهی اوقات ممکن است سنگ از کلیه به سمت مثانه حرکت کند و در همان ناحیه گیر کند، در این حالت فرد ممکن است دچار بی‌اختیاری ادراری همراه با سوزش زیاد شود. همچنین افرادی هستند که با درد پهلو و تب به پزشک مراجعه می‌کنند که علتش عفونت ادراری ناشی از وجود سنگ است.

کدام سنگ‌ها دردسرسازند؟

سنگ به سه قسمت فوقاني، مياني و تحتاني تقسيم مي شود. سنگ‌هايي كه در قسمت فوقاني و مياني تشکیل می‌شوند، كانديداهاي خوبي براي دفع هستند. اما سنگ‌هايي كه در قسمت تحتاني قرار دارند، به‌دليل اين كه برخلاف راه يعني به قسمت لگنچه (‌محل خروجي كليه‌) بايد هدايت شوند ممكن است در دفع دچار مشكل شوند. حتي در اين مواقع باز هم عمل سنگ‌شكن را انجام مي‌دهيم، اما انتظار دریافت نتیجه مطلوبی را نداریم. چرا‌كه سنگ‌هاي خرد شده بايد اين مسير را به صورت سربالا طی کنند كه كار دشواری است.

روش سنگ‌شکن به چه صورت است؟

عملكرد سنگ‌شكن به اين صورت است كه دستگاه علیه سنگ‌های کلیه امواجی (امواج ماوراء صوت) را ارسال می‌کند و باعث شکسته شدن آنها می‌شود به این ترتیب که از طریق عکس‌های رادیولوژی محل سنگ‌ها مشخص و امواج دقیقا در همان محل‌ها متمرکز می‌شوند. بعد از این مرحله سنگ‌های خرد شده به‌همراه ادرار از بدن دفع مي‌شوند. البته ميزان انرژي امواج بسته به نوع، جنس و صلاحديد پزشك متغير است. عملیات سنگ‌شکن معمولا یک ساعت به طول می انجامد.

بعد از عمل سنگ‌شکن باید به چه نکاتی توجه داشت؟

بعد از انجام سنگ‌شكن فرد بايد آب و مايعات زيادي بنوشد تا ذرات خرد شده به‌راحتي دفع شوند. همچنين فرایند دفع خرده‌های سنگ ممکن است چندین روز یا حتی چند ماه طول بکشد که در این مدت وجود خون در ادرار غیرطبیعی نیست، البته رنگ ادرار باید به مرور زمان روشن‌تر شود. با اين حال بعد از انجام اين كار اگر فرد طي روزهاي آتي با علائم غيرطبيعي برخورد كرد حتما به پزشك معالج مراجعه كند.

بهتر است به اين موضوع واقف باشيد كه براي هر سنگ مي‌توان بين ۲ تا ۳ دفعه عمل سنگ‌شكن را انجام داد. به اين نحو كه بعد از انجام سنگ‌شكن، بين فاصله‌هاي دو هفته‌اي سنگ را كنترل مي‌كنيم اگر همچنان قطعاتی از سنگ باقي مانده باشد (يا اين كه اصلا سنگ در سنگ شكن قبلي نشكسته باشد) مي‌توانيم اين روش را دوباره به‌كار گيريم. اما اگر بعد از سه دفعه سنگ نشکند، آن زمان بايد نوع ديگري از درمان را با توجه به نظر پزشك به كار ببريم.

دکتر تیرنگ رضا نیستانی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی از تاثیر رژیم غذایی تشکیل سنگ‌ها می‌گوید:

لبنیات را حذف نکنید!

در گذشته تفکر اولیه در مورد سنگ‌ها این بود که آنها را تجزیه و تحلیل کنند تا جنس سنگ را تشخیص دهند، سپس بیشترین ماده‌ای که باعث ایجاد سنگ در کلیه شده است ‌را در برنامه غذایی فرد محدود کنند، به امید اینکه سنگ‌سازی در شخص کاهش پیدا کند. در اکثر موارد در تجزیه سنگ‌ها مشخص شد که عمده‌ترین ماده‌ای که در ایجاد سنگ نقش زیادی دارد، کلسیم است. به همین دلیل نگاه اولیه این بود که مصرف کلسیم را در برنامه غذایی فرد محدود و تا جایی که امکان داشت مواد لبنیاتی را حذف می‌کردند. اما مطالعات مختلف نشان داد که با این روش نه تنها سنگ‌سازی در کلیه و مجاری ادرار میزانش کم نمی‌شود، بلکه خطر وقوع مشکلات ناشی از کمبود کلسیم در رژیم غذایی به‌ویژه مشکلات متابولیک استخوان به شکل پوکی استخوان میزانش بالا می‌رود. بنابراین این راه‌حل درستی نبود.

اگر کلیه سنگ‌ساز دارید باید بدانید

چندین نوع سنگ وجود دارد اما شایع‌ترین نوع آن اکسالات کلسیم است که نزدیک به ۵۰‌درصد سنگ‌ها را تشکیل می‌دهد. اکسالات کلسیم انواع مختلفی دارد، اما به‌طور کلی در زمینه تغذیه توصیه مهمی که به این افراد می‌شود این است که هرچه توده چربی بالا ‌یعنی فرد افزایش وزن داشته باشد، احتمال سنگ‌سازی بیشتر می‌شود. پس به این نتیجه می‌رسیم که این افراد اولین کاری که باید در این راستا انجام دهند کاهش وزن‌شان است. همان‌طور که اشاره شد بخشی از ماده تشکیل‌دهنده سنگ‌ها اکسالات است.

این ماده به شکل پیش ساخته در بعضی از مواد غذایی وجود دارد. مثل چای پررنگ، قهوه یا در بعضی از سبزی‌ها از‌جمله کرفس، ریواس، گوجه‌فرنگی، اسفناج و‌... بنابراین موادغذایی که اکسالات دارند باید در برنامه غذایی شخص محدود یا در حد امکان حذف شوند. همچنین مطالعات نشان داده است افرادی که کلیه سنگ‌ساز دارند باید منابع کلسیم یعنی لبنیات کم‌چرب به‌ویژه همراه با غذا را متعادل مصرف کنند. چراکه اکسالات غذا با کلسیم لبنیات در روده ترکیب می شوند، به‌همین دلیل اکسالاتی که قرار بود در کلیه تشکیل شود، در روده تشکیل می‌شود که در این صورت قابل جذب نبوده و به‌راحتی دفع می‌شوند.


چقدر آب بنوشیم؟

نکته دوم دریافت آب است، منظور مایعات نیست بلکه به خود آب اشاره مستقیم دارم. خیلی از افراد زمانی سراغ آب آشامیدنی می‌روند که تشنگی سراغ‌شان بیاید؛ اما به‌طور کلی باید بدون درنظر گرفتن تشنگی روزانه میزان مصرف آب را افزایش داد.

این ورزش‌ها را انجام دهید

ورزش‌هایی از قبیل پیاده‌روی تند، دوی آهسته و طناب زدن (‌به شرط آنکه وزن فرد اجازه دهد) می‌توانند در دفع هسته اولیه سنگ کمک‌کننده باشند. پس می‌توان نتیجه گرفت افرادی که سبک زندگی‌شان بی‌تحرکی است و دائما در حال نشستن و عدم فعالیت هستند، امید به دفع سنگ در این شرایط نداشته باشند.

سدیم را حذف کنید

بخش قابل‌توجهی از بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با مصرف بالای سدیم است. منظور از مصرف بالای سدیم یا همان نمک این است که بیشتر از ۵گرم که مساوی با قاشق چای‌خوری است، در روز مصرف نشود. بنابراین باید دریافت سدیم در طول روز کاهش پیدا کند، کاهش سدیم با کاهش سنگ‌سازی رابطه مستقیم دارد. همچنین باید در ادامه به این نکته هم اضافه کنم که پروتئین های جانوری به‌ویژه گوشت قرمز باید مصرف‌شان کاهش پیدا کند.

اما بعضی از افرادی که مشکل افزایش وزن دارند و سنگ مجاری ادراری هم دارند، گوشت قرمز را از برنامه غذایی خود حذف می کنند، اما در مقابل مصرف گوشت سفید را بیشتر مصرف می کنند. باید گفت این هم می تواند مشکل‌ساز اما در زمینه افزایش وزن باشد. برای همین توصیه می‌شود در مصرف مواد غذایی اعتدال داشته باشید.

نقش ویتامین D در سنگ‌سازی

یکی از عوارض کمبود ویتامینD، تخلیه کلسیم استخوان است که این کلسیم از طریق ادرار دفع می شود. به‌همین دلیل نشست و رسوب در کلیه سنگ‌ساز افزایش پیدا می‌کند. بنابراین ویتامینD در حفظ و تعادل کلسیم در بدن کمک می کند. توصیه می‌شود ویتامینD را چک کنید و در صورت کمبود این ویتامین اقدامات لازم را انجام دهید.