مسافران کودتا (۲)

هفته نامه صدا - ریحانه یاسینی، متیندخت والی نژاد: چگونه دلارهای مسافران ایرانی حتی در دوران کودتا می تواند صنعت ترکیه را به حرکت درآورد؟

ضیایی درباره علت اقبال ایرانی ها به ترکیه توضیح می دهد: «با ابعاد مختلفی می شود این مسئله را مورد بررسی قرار داد. یکی از بعد اجتماعی و فرهنگی، یکی از بعد اقتصادی و کسب و کار است. یکی دیگر شناخت و تیپولوژی افرادی است که به سفرهای خارجی با مقصد خاص می روند. درست است ما شعار کار علمی می دهیم، اما به این کار باور نداریم.

سازمان میراث فرهنگی از دانشگاه نخواسته کار مطالعاتی انجام دهد و ببیند این گردشگرها چه کسانی هستند، مقصد اکثریت شان کجاست؛ باید مطالعه دقیقی روی گونه شناسی این گردشگرها انجام شود. متوسط هزینه کرد، گروه سنی، جنسیتی، قدرت خرید، وضعیت مذهبی، مقاصدی که می روند و... باید مشخص شود چه چیزهایی هستند. اما الان بیشتر براساس حدس و گمان و تجارب علمی و حرفه ای صحبت می کنیم، اما زمینه علمی قضیه خصوصا به لحاظ روش شناختی، به سادگی می تواند زیر سوال برود. باید مطالعه دقیقی روی گونه شناسی گردشگرها انجام شود. وقتی چنین مطالعاتی داشته باشید، مسائل را یکی یکی می توان حل کرد.»

عده بسیاری اعتقاد دارند حضور در ترکیه به خاطر مسائلی است که اصطلاحا گردشگری عشرت طلبی نامیده می شود، اما ضیایی معتقد است این مسئله تنها وجه ماجرا نیست: «اولین تصور این است که افراد برای گردشگری عشرت طلب به این کشورها می روند، دنبال مسائلی هستند که در داخل کشور وجود ندارد اما ترکیه فراهم کرده است. بله این درست است. بخشی از گردشگران ما با این اهداف می روند، اما آیا با خانواده هم افراد عشرت طلبی می روند؟ از این مسئله معلوم می شود همه چیز را نمی توان در یک مجموعه جمع کرد و گفت همه افراد پایبندی فرهنگی و مذهبی ندارند. خیلی ها هم با حجاب و خانواده در این کشورها هستند.

از نظر علمی تعمیم دادن مسائل فرهنگی و مذهبی برای همه گردشگران قابل قبول نیست. اما ما هیچ آماری نداریم که براساس آن صحبت کنیم. شاید با حدس و گمان بتوانیم بگوییم 20 درصد برای این اهداف می روند. ولی صحبت این است که چرا نمی توانیم 70، 80 درصد دیگر را در داخل کشور جذب کنیم؟»

او ادامه می دهد: «در این هشتاد درصد، عده ای هستند که خیلی جاهای ایران را دیده اند. دنبال تجربه های نوین مثل جهانگردی هستند. آن ها حق دارند و ما هم دنبال اثرگذاری روی آن ها نیستم. عده دیگری هستند که آزادی هایی می خواهند که خلاف عرف، اخلاق، قانون و اسلام نیست. ولی سخت گیری های سلیقه ای صورت می گیرد.

دستور اسلام نیست، آیین نامه قانونی هم نیست، ولی عده ای اعمال نظر شخصی می کنند و این باعث محدودیت هایی برای خانواده ها می شود. برای همین عده ای برای فرار از این محدودیت ها، مقصد خارجی را انتخاب می کنند. عده ای هم هستند که ایران را به درستی نمی شناسند و سفر نکرده اند. برای همین شعار ما این است که توسعه گردشگری ایران در جهان از طریق توسعه ایرانگردی داخلی باید صورت بگیرد. اگر صنعت گردشگری مان نتواند انتظارات من ایرانی را برآورده کند، قطعا نمی تواند میزبان گردشگرهای امریکایی و اروپایی باشد. اما اگر فعالان این صنعت توانستند قشر متوسط خودمان را که با استانداردهای ایران بزرگ شده اند، قانع کنند، می شود امید داشت که کشورهای دیگر هم اینجا را به عنوان مقصد انتخاب کنند.»

تعداد گردشگران ایرانی که در دو ماه نخست ۲۰۱۴ به ترکیه سفر کردند، نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۳، با ۴۴ درصد افزایش، رشد چشمگیری داشته است. این رقم تا پایان سال ۲۰۱۴ همچنان افزایش یافت و به بیش از ۵۰ درصد رسید. تا پایان سال ۲۰۱۴ بیش از ۲ میلیون نفر گردشگر ایرانی وارد ترکیه شده اند.

اگر متوسط قیمت تور یک هفته ای به هر یک از شهرهای ترکیه 2 میلیون تومان در نظر گرفته شود، این مبلغ معادل 4 هزار میلیارد تومان به ازای 2 میلیون گردشگر ایران است. این در حالی است که مبلغ برخی از این تورها گاه به 3 یا 4 میلیون تومان هم می رسد. اگر میانگین خرید ارز برای هزینه های داخلی این سفرها هم 2 میلیون تومان باشد، 4 هزار میلیارد تومان هم باید به مبلغ حاصل از درآمد تورها اضافه شود که کل مبلغ را به 8 هزار میلیارد تومان می رساند.

برای سفر در ایام غیرپیک (مثل تعطیلات چندروزه) به کشورهایی مانند ترکیه، گرشگران کافی است چند روز مانده به پرواز تماس بگیرند. در این حالت شرکت های هواپیمایی به دلیل خالی بودن صندلی ها گاهی اوقات تا ۴۰ درصد هم تخفیف می دهند و به این ترتیب سفری که حداقل ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار تومان هزینه داشته، با صرف مبلغی حدود ۵۰۰ هزار تومان تمام می شود. این درحالی است که اقامت در یکی از هتل های شیراز حداقل شبی ۱۵۰ هزار تومان هزینه دارد که با بلیت رفت و برگشت برای یک هفته اقامت، گردشگر باید بین ۷۰۰ هزار تا ۱ میلیون تومان هزینه کند.

محمود ضیایی، عضو هیئت علمی گروه جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی در این باره می گوید: «عده ای به دلیل محدودیت خدمات گردشگری ایران به کشورهای خارجی مراجعه می کنند. به لحاظ کمی، خیلی وقت ها به خاطر محدودیت ها در مناسبت های مختلف محل اقامت پیدا نمی شود و با آشنا و رباطه می توانید جایی پیدا کنید. نبود امکانات متناسب با تقاضا و نیاز از مشکلات اصلی صنعت گردشگری داخلی است. برای همین خیلی ترجیح می دهند بسته راحتی را از دفتری برای ترکیه بگیرند و به سادگی در آنجا تفریح کنند. از طرفی کیفیت خدمات ایران متناسب با پولی که پرداخت می شود، نیست. گردشگر داخلی می گوید چرا پولم را به هتلی بدهم که عنوان 4 ستاره دارد ولی به اندازه 2 ستاره هم خدمات نمی دهد؟ بنابراین راهی خارجی می شود و از کیفیت خدمات گردشگری کشوری مانند ترکیه استفاده می کند.»

او با اشاره به سیاست های ترکیه برای جذب گردشگر ادامه می دهد: «سیاست ها و استراتژی جذب گردشگر ترکیه بسیام مهم است. حالا که در شرایط خاصی هستند، قیمت را به شدت پایین آورده اند و می خواهند حداقل هزینه های ثابت را تامین کنند و مشتری شان را حفظ کنند. قبل از این مسائل هم سیاست ترکیه این بود که وورد به کشور را ارزان کند و بعد در مقصد، جیب مسافر را خالی کند. با مجموعه ای از این سیاست ها ترکیه توانسته صنعت گردشگری موفقی داشته باشد.»

البته این صنعت موفق، حالا با چالش هایی جدی مواجه شده است. براساس آمار وزارت گردشگری ترکیه در ماه آوریل سال جاری میلادی 1.75 میلیون توریست خارجی وارد این کشور شده اند که این رقم 28.5 درصد کمتر از آوریل سال 2015 میلادی است. کاهش رغبت به سفر به ترکیه به شدت در میان توریست های اروپایی و آمریکایی دیده می شود.

کاهش آمار ورود توریست های خارجی به ترکیه بنا به این گزارش که دو ماه پیش منتشر شد، حاکی از افزایش نسبی ورود توریست های خاورمیانه ای در طی دوره مورد بحث به ترکیه است. ورود گردشگران ایرانی به ترکیه ۱.۵ درصد افزایش یافته است. حسن کرمانی رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی علت اقبال ایرانی ها به ترکیه را چنین توضیح می دهد: «بازار ترکیه بازاری است که جنبه های مختلفی دارد و هزینه های متعادل و خوب دارد و مهمتر از همه نیاز به ویزا ندارد؛ به همین دلیل طرفداران بیشتری میان ایرانی ها دارد.»

او ادامه می دهد: «آژانس ها و شرکت های هواپیمایی ایرانی روی ترکیه خیلی حساب می کنند. به هر حال مقصدی است که ویزا نمی خواهد. هزینه ها متعادل تر نسبت به مقاصد دیگر است. نوع خدماتی که نسبت به مقاصد همجوارش ارائه می دهد از درجه استاندارد بالاتری برخوردار است. تجانس فرهنگی و دینی وجود دارد. نوع غذا و ذائقه آن ها به ایران نزدیک است. تمام این موارد موجب می شود که ایرانی های بیشتری به این کشور سفر کنند.»

گردشگران ترکیه که بازار غیررسمی پوشاک را در ایران ساخته اند

70 درصد از پوشاک موجود در بازار ایران خارجی و 100 درصد آن قاچاق است.

از عکس های روتختی و پرده گرفته تا انواع و اقسام لباس های راحتی و مجلسی، روی کانالی تلگرامی قرار گرفته اند. در اطلاعات این کانال هم تاکید شده است که تمام اجناس از ترکیه وارد می شوند. خانم جوانی که تا پیش از رواج شبکه های اجتماعی تنها در خانه خود و با تبلیغ های فردی فعالیت می کرد، از کسب و کارش چنین روایت می کند: «من با هواپیما به ترکیه می روم و بارم را خودم می آورم و در خانه می فروشم. البته الان در ناامنی دیگر نمی روم. همان جنس هایی راکه از قبل دارم می فروشم تا ببینم چه می شود. مغازه دار نیستم که کارم لنگ جنس بماند.»

لباس های شیکی به تن دارد و در یکی از محله های خوب تهران زندگی می کند و می گوید نیاز مالی ندارد و به خاطر علاقه خودش به کسب و کار اینطور فعالیت می کند. او درباره آخرین وضعیت بازار ترکیه چنین توضیح می دهد: «ترکیه یعنی استانبول، همه برای خرید به استانبول می روند. روس ها خریداران اصلی پوشاک در بازار ترکیه بودند. ایرانی ها انگشت کوچک آن ها هم نمی شدند. اما حالا دیگر هیچ روسی در آن جا دیده نمی شود. همین که بازار ترکیه بسته شده و روسیه هم با تقاضای بالا همسایه ماست، می شود داستان این گوی و این هم میدان. تولیدکننده های پوشاک ایرانی موفق نیستند. چون طراح ندارند، بهترین پارچه را هم دست شان بدهی، کار را خراب می کنند.»

بنیاد هریتیج که یک نهاد مطالعاتی در آمریکاست، حجم اقتصاد سایه ای و غیررسمی در ایران را ۱۹ درصد برآورد کرده است. فعالیتی که تعداد زیادی از خانم های خانه دار در طبقه متوسط و بالای جامعه از طریق واردات پوشاک از بازار ترکیه به آن می پردازند، در دل همین اقتصاد سایه ای و غیررسمی جای می گیرد.

یکی از جذاب ترین فصول برای ایرانی ها در ترکیه «این دیریم» یا همان حراج ها و تخفیف هایی است که فروشگاه های ترکیه برگزار می کنند. در ایام نوروز و تابستان حراج های ویژه، باعث هجوم برخی از کسبه و فروشندگان البسه ایرانی به این بازارها می شد.

به طوری که بخش عمده ای از قاچاق لباس از طریق ترکیه و توسط مسافران زمینی صورت می گیرد که این لباس ها را با عنوان خرید شخصی اما به قصد فروش در بازارچه های خصوصی و شوهای لباس خانگی وارد می کردند.

مرد جوانی که به تازگی همراه با همسرش به ترکیه سفر کرده، می گوید حدود 6 میلیون تومان هزینه سفرشان شد و توضیح می دهد: «ما با تور درجه یک رفتیم و هزینه تور برای هرکدام مان حدود دو میلیون تومان بود. 2 میلیون هم آن جا لباس خریدیم که اگر همان ها را می خواستیم از تهران بخریم، شک ندارم بیشتر از 4 میلیون تومان می شد. جنس ها فوق العاده خوب و ارزان بودند. یک خانواده ایرانی بار بسیار سنگینی داشت و معلوم بود خیلی بیشتر از نیازش خرید کرده است، با مسئول کنترل بار به ترکی صحبت کرد و به راحتی به آن ها اجازه ورود دادند.»

قیمت بعضی تورهای داخلی در تابستان 95

براساس بررسی های میدانی، افرادی که با قصد تجارت خرید پوشاک از راه هوایی به ترکیه می روند، هیچ وسیله ای همراه خودشان نمی برند و با بار صفر می روند. دختر جوانی که از نزدیک با این فعالیت ها آشناست، می گوید: «من دیده ام صد کیلو بار می خرند، رشوه های کمی هم به خدمه هواپیما یا فرودگاه می دهند. بارهایشان را در چند چمدان مختلف پخش و به راحتی وارد ایران می کنند.»

ترجیع بند صحبت های مغازه داران پوشاک این است: «اصل ترک است.» آن ها هرقدر این اصل بودن را غلیظ تر ادا کنند، قیمت لباس نیز بالاتر می رود. صحبت های خود فعالان این صنف نشان می دهد بسیاری قراردادهای کلان می بندند و بدون هیچ دردسری، خود توزیع کنندگان در ترکیه بارهایشان را در تهران تحویل شان می دهند.

براساس روایت مهدی یکتا، رییس اتحادیه تولید و صادرات نساجی و پوشاک، اندازه صنعت پوشاک و نساجی در ایران 25 هزار میلیارد تومان است. 17 هزار میلیارد تومان از آن مربوط به بازار پوشاک است. 70 درصد از پوشاک موجود در بازار ایران نیز خارجی است. یکتا درباره قاچاق در این بازار می گوید: «100 درصد آن به صورت قاچاق وارد می شود.»

بحران صنعت گردشگری در ترکیه، چه تاثیری روی ایران دارد؟

در پی کودتای ترکیه، تنها پروازهای مسافرتی لغو نشده و تنها فعالیت های رسمی و غیررسمی پوشاک محدود شده است. حالا جهانگردان و به خصوص گردشگران غربی، به دنبال مقصد جدیدی در کشورهای آسیایی و مدیترانه ای می گردند.

«اگر مدیریت جاذبه های توریستی استان اصفهان در اختیار مالزی قرار گیرد، سالانه برابر با ارزآوری نفت برای ایران سودآور خواهدبود.» ماهاتیر محمد، نخست وزیر سابق مالزی در جریان یکی از سفرهایش به ایران، چنین توصیفی از وضعیت گردشگری ایران ارائه داده بود.

بعد از ماجرای کودتا در ترکیه نابسامانی های سیاسی، بقیه کشورهای آسیایی برای مقصد گردشگران خارجی مورد توجه قرار گرفته اند. بلومبرگ نیز در بخشی از گزارش خود درباره گردشگری ترکیه، به این ماجرا پرداخته و نوشته است: «حالا مسافران دنبال تجربه های مدیترانه ای جدیدی می گردند.»

بر همین اساس، گردشگری ایران بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفته است. مجمع جهانی اقتصاد درگزارشی با عنوان شاخص رقابت پذیری گردشگری و سفر در سال 2015 با مطالعه 141 کشور جهان، در نهایت ایران را به عنوان اقتصادی ترین و ارزان ترین مقصد گردشگری جهان شناخت. ایران توانسته در رقابت پذیری قیمت در سفر و گردشگری رتبه اول، در زمینه مالیات بر بلیط و عوارض فرودگاهی رتبه سوم، در تعداد سایت های ثبت شده جهانی میراث فرهنگی رتبه نهم و همچنین در تعداد نمودها و تجلیات فرهنگی شفاهی و ناملموس رتبه دهم را از 141 کشور کسب کند.

گزارش سازمان جهانی گردشگری نیز نشان می دهد ایران در ردیف ۱۰ کشور برتر دنیا در زمینه گردشگری قرار دارد اما سهم کشور از این صنعت سودآور کمتر از نیم درصد است. در سال ۲۰۱۳ از مجموع ۱۵۰ میلیون سفر خارجی در جهان، سهم ایران فقط ۴ میلیون نفر بوده است.

محسن مهرعلیزاده، رییس کمیسیون گردشگری اتاق تهران درباره وضعت کنونی ترکیه توضحی می دهد: «ترکیه الان ناامن است. بخش قابل توجهی از توریست های ایرانی هم به خاطر ارزانی و امکانات خوب به ترکیه می روند. توریست چند ملاحظه کلی برایش مطرح است، اینکه بتواند آسایش داشته باشد و راحت خرید کند و ارزان هم سفر کند. همه این ها دلایلی است که توریست های ایرانی ترکیه را ترجیح می دهند. تا چند سال پیش تعداد خیلی زیادی از ایرانی ها به دبی می رفتند، اما الان آن ها هم جذب همین ترکیه شده اند. چرا که آب و هوای دبی گرم و بازارش محدود است اما ترکیه گستره بیشتری دارد.»

او ادامه می دهد: «آن هایی که در سازمان های دولتی برنامه ریز حوزه گردشگری هستند، باید شرایطی را فراهم کنند که توریست های خارجی به کشور وارد شوند، این کار حالا که گردشگری ترکیه به چالش کشیده شده، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. ایران از نظر جاذبه های توریستی چه از بعد تاریخی و چه از بعد آب و هوا، از کشورهای منحصر به فرد در دنیا به شمار می رود.»

محسن مهرعلیزاده که در دولت اصلاحات معاونت ریاست جمهوری را بر عهده داشته است، اعتقاددارد بها دادن صنعت گردشگری داخلی به ترکیه یکی از علت های مهم گرایش به این کشور است: «وقتی مسیر باز باشد، مردم انتخاب می کنند. وقتی مسیر ترکیه باز است و روزانه پروازهای زیادی از ایران به این کشور می رود، وقتی مدام پیامک هایی برای سفر به ترکیه با رقم های خیلی ارزان دریافت می کنید، معلوم است که مردم انتخاب می کنند به این کشور بروند. این آژانس ها و دفاتر گردشگری، راه را برای این کار باز می کنند.

خیلی از افراد تهرانی را می بینیم که از ایران، فراتر از همین تهران را ندیده اند، اما به ترکیه و بعضی کشورهای خارجی دیگر رفته اند. این ها به این دلیل است که وضعیت گردشگری داخلی به سامان نیست و امکانات حتی برای جذب گردشگرهای خودمان به داخل کشور وجود ندارد. برای همین تاکید می کنیم دولت باید ساز و کاری فراهم کند که این دفاتر گردشگری، مسیرهای داخل را باز کنند.»

مهرعلیزاده در پیشنهادی عملیاتی مطرح می کند: «بسته های گردشگری تعریف کنند. این بسته های گردشگری در حال حاضر برای شرکت ها صرف نمی کند. البته تورهایی برای گرجستان و مالزی و این کشورها هم وجود دارد، اما فعالیت اقتصادی عمده دفاتر گردشگری ما وابسته به ترکیه است. این شرکت ها خصوصی هستند و بخش خصوصی دنبا منفعت خودش است. حق هم دارند. این دولت است که باید مسیرهای جدیدی برای گردشگری باز کند.»

براساس گزارش بلومبرگ به دنبال بحران های سیاسی و امنیتی، 10 درصد از میزان گردشگر ورودی به ترکیه در 3 ماه اول سال 2016 کاسته شده است. انتظار می رود به صورت کلی امسال با 5.9 درصد کاهش، میزان گردشگران ورودی ترکیه به 32.9 میلیون نفر برسد. درآمد صنعت گردشگری ترکیه از غذای مسافران، دو سال پیش حدود 6.5 میلیارد دلار برآورد شده بود، همان زمان، گردش مالی کل بازار گردشگری در ایران نیز حدود 7 میلیارد دلار اعلام شد. به عبارتی دیگر، تنها غذای گردشگران خارجی در ترکیه، با کل اندازه صنعت گردشگری ایران برابری می کند.

محمود ضیایی، عضو هیئت علمی جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به نزاع روسیه و ترکیه توضیح می دهد: «ما فصت های زیادی برای بهره بری در حوزه گردشگری داشته ایم، در رابطه با گردشگرهای روسیه و روابط ترکیه و روسیه هم فرصت مناسبی برای جذب گردشگر برای ما بود. ولی واقعیت این است که نه مدیریت گردشگری و نه صنعت گردشگری ما، آمادگی و انعطاف پذیری لازم را که بتواند با شرایط جدید خودش را هماهنگ کند، ندارد. ما به زحمت می توانیم حتی گردشگرهای داخلی خودمان را پوشش دهیم. نمونه اش همین ازدحام تعطیلات عید فطر و نابسامانی اوضاع جاده هاست.»

به اعتقاد این استاد دانشگاه، ضعف در حوزه آماری امکان هر نوع تحلیل و پیشنهادی را از جامعه دانشگاهی در حوزه گردشگری سلب کرده است: «من به عنوان فرد آکادمیک باید اطلاعات آماری داشته باشم تا بتوانم تحلیل کنم. ولی متاسفانه در وضعیت فعلی هیچ آمار دقیق و به روزی وجود ندارد که شاید تعمدی نیز وجود دارد. وقتی آماری نداشته باشید، نمی توانید سازمانی را نقد کنید و نمی توانید سازمانی را نقد کنید و نمی توانید ایده دهید.

نظام دانشگاهی ما همیشه در مظان اتهام است که مطالعات کاربردی انجام نمی دهد. ولی آیا سازمان های متولی توانسته اند آماری را در اختیار تحلیل گران و نظام دانشگاهی بگذارند؟ هیچ وقت این گونه نبوده است.»

ضیایی اعتقاد دارد ایران به دلیل ضعف مشکلات ساختاری نمی تواند از فرصت های ایجاد شده استفاده کند: «به صورت کلی هم هیچ اطلاعاتی درباره قبل و بعد از برجام نداریم که بفهمیم اوضاع صنعت گردشگری ما چه تغییری کرده است. ولی مسئله مشخص این است که پس از توافق هسته ای، تقاضا و کنجکاوی برای گردشگرهای خارجی ایجاد شده بود. ولی وقتی ثبات در وضعیت گردشگری ما وجود دارد و خدمات ضعف دارد، نمی توانیم از این فضا استفاده کنیم.»

کشورهایی که بیشترین میزان گردشگر ورودی را در سال ۲۰۱۵ داشته اند.