قصر شیرین؛ تاریخ تجارت در غرب ایران

هفته نامه تجارت فردا - شادی معرفتی: کرمانشاه، خاطره شیرین دیار فرهاد، بیستون و آناهیتا و طاق بستان. سرزمین مردمان غیوری که به مقتضای مکان همواره در معرض حمله و آسیب بوده‌اند، خواه اعراب و خواه مغولان خونریز و روزی دیگر عثمانیان ترک و یک روز ارتش بعث عراق.

یادگار اجداد غارنشین و گنج دره هرسین و هنوز در کوچه پس کوچه‌های کنگاور، صدای بازرگانان شوشی و بین‌النهرین به گوش می‌رسد. سرزمینی کهن بر شاهراه شاهی که اکباتان هخامنشی را به بابل وصل می‌کرد و تیسفونش ییلاق پادشاهان ساسانی بود.

کرمانشاه که به واسطه موقعیت مکانی همواره در پیشخوان حمله بیگانگان بوده، در دوران صفویه میدان‌ستیز ایران و عثمانی بود و در دوران قاجار، همواره منطقه‌ای در ستیز. در جنگ جهانی اول به تصرف قوای عثمانی درآمد و در جنگ جهانی دوم به تصرف قوای نظامی انگلستان و در دوران جنگ تحمیلی مورد حمله قوای بعث عراق، اما سرزمینی همواره مقاوم و غیور.

این شهر تا پیش از دوران قاجار هرگز نتوانست به عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب کشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ همدان بود، اما در دوره قاجار با قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه امتیازات ویژه‌ای به این شهر اعطا و کرمانشاه به مرکز مهم تجارت غرب کشور بدل شد.

در دوران قاجار و حکومت محمدعلی میرزای دولتشاه، بازار بزرگ این شهر بنیان نهاده شد و اولین اکتشافات نفتی در همین استان صورت گرفت، کرمانشاه معدن نفت، گچ، آهک، آهن و سنگ‌های تزیینی است و دامپروری و کشاورزی آن کم‌نظیر است.

بزرگ‌ترین محصولات کشاورزی آن گندم، نخود، گشنیز و پیاز است و محصولات دامپروری، دام، پوست و روغن نباتی. صنایع دستی کرمانشاه سابقه‌ای طولانی دارد، روزگاری کرند غرب زرادخانه مهمی بوده که سلاح‌های گوناگون می‌ساخته، گلیم بافی از صنایع دستی خانگی است که در بیشتر نقاط و به‌خصوص هرسین رواج دارد. موج‌بافی یکی از هنرهای خانگی است که هنوز در منطقه اورامانات رواج دارد.

پرده‌بافی و جاجیم‌بافی نیز یکی از صنایع دستباف کرمانشاه است و قالیبافی و نمدمالی که سنتی دیرینه میان مردم این ناحیه است و گیوه که پاپوش نرم و راحت مناطق صعب‌العبور زاگرس است. چیغ، حصیری که روی آن نقش‌های متفاوتی به وسیله نخ‌های رنگارنگ پشمی ایجاد می‌شود و برای محافظت سیاه چادرها استفاده می‌کنند و قلمزنی و ابزارهای فلزی.

کرمانشاه امروز، سرزمینی است که در جوار آشفتگی‌های عراق و ترکیه، از آرامش برخوردار بوده و پتانسیل تبدیل شدن به پایگاه تجاری غرب کشور و گسترش روابط تجاری با عراق را در خود دارد و با راه‌‎اندازی خط هوایی کرمانشاه‌-‌سلیمانیه، کرمانشاه قابلیت تبدیل شدن نه‌تنها به شاهراه غرب کشور، بلکه منطقه را در خود دارد و چه خوب اگر این تهدیدات را به فرصت بدل کنیم.

این شهر از دوره صفویه به نام کرمانشاهان یاد شده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام کرمانشاه حذف شد و به «قهرمان شهر»، «ایمان شهر» و نهایتاً «باختران» بدل شد. با پیگیری نمایندگان مجلس در سال ۱۳۷۳ش با تصویب مجلس شورای اسلامی نام باختران بار دیگر به کرمانشاه تغییر کرد.

از سرزمین طاق بستان

شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد کرمانشاه از اولین زیستگاه‌های انسان اولیه به شمار می‌رفته و یکی از مراکز مهم جمعیتی در زاگرس میانی محسوب می‌شده است. تمامی مراحل و ادوار زندگی انسان از عهد حجر تا دوره‌های تمدنی پیش از تاریخ و سپس تا تشکیل حکومت‌های بزرگ، سیر تحول خود را در این محدوده طی کرده است.

در هزاره چهارم ق‌م، استان کرمانشاه یکی از مراکز مهم تجاری و بازرگانی بود. بازرگانان این استان با بازرگانان شوشی و بین‌النهرینی داد و ستد و تبادل کالا داشتند. وجود بازارهایی از آن دوره در «گودین» کنگاور و «چغاگاوانه» اسلام‌آباد شاهدی بر این مدعاست.

با شکل‌گیری حکومت‌ها، این خطه یکی از مراکز مادی محسوب می‌شد. از این دوره یادمان‌های با‌ارزشی چون دژ گودین در کنگاور برجای مانده است. در این دوره کرمانشاه یکی از شاهراه‌های حیاتی ایران بود و جاده اکباتان به بابل از این استان عبور می‌کرد.

اتاق بازرگانی کرمانشاهان چه زمانی تاسیس شد؟

پیش از ایجاد هرگونه تشکیلات صنفی و اتحادیه‌های تجاری در تاریخ معاصر ایران و عمدتاً قبل از مشروطیت، حرکتی اجتماعی در مرکز کشور در عهد سلطنت ناصرالدین‌شاه (1313-1264 هـ. ق) صورت گرفت که در تالیف افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ذیل مبحث طبقه بازرگان، هوشیاری اجتماعی و مجلس و وکلای تجار از آن نام برده شده است، چنان که می‌خوانیم «مجلس وکلای تجار ایران» که مجلس تجارت هم می‌گفتند یکی دیگر از مناظم جدید است، دستگاه اقتصادی با صلاحیت حقوقی و شخصیت سیاسی. در فرض کلی، این مجلس مقام تنظیم‌کننده نقشه ترقی اقتصادی و توسعه بازرگانی خارجی بود، از نظر قضایی مسوولیت محکمه تجارت را بر عهده داشت و حتی با اختیاراتی بیشتر از آن، بالاخره مجلسی بود، مرکب از نمایندگان منتخب تجار ایران با هدف سیاسی، بر روی هم جلوه‌های تازه‌ای بود، از حرکت اجتماعی طبقه تجار در اوضاع تاریخی زمانه.

مجلس وکلای تجار که در سال ۱۳۰۱ هـ. ق تاسیس یافت، تشکیل می‌شد از مجلس مرکزی پایتخت با شاخه‌های گسترده‌اش در همه ولایات.

انتخابات مجلس وکلای تجار در بیشتر ولایات در دو ماهه شوال و ذی‌القعده 1301 انجام گرفت، مجالس یکان یکان برپا گشتند (افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر‌نشده دوران قاجار، ص335).

آدمیت ضمن معرفی هیات وکلای شهرها در مورد وکلای تجار در کرمانشاهان آورده است: «وکلای ده‌گانه کرمانشاه، از طرف سی و یک نفر در ذی‌القعده انتخاب شدند اما صورت آن به‌دست نیامد» (همان، ص ۳۳۹).

پیرامون قطعیت تشکیل هیات وکلای تجار کرمانشاهان شکی نیست، چرا که ظل‌السلطان که از سال 1296 هـ‌ق بر بخش گسترده‌ای از ایران آن روزگار حاکمیت داشته در پاسخ تلگراف صدر اعظم نوشته است: «همان قسم که در روز اول حکم فرمودید مجلس تجارت در ولایات منعقد شود، اینجانب هم به همه ولایات نوشتم و جواب‌های تشکر‌آمیز از فارس و کرمانشاهان و بعضی جاهای دیگر رسید» (همان، صص 348 و 349).

بر همین اساس نقش تجار و بازرگانان در جریان‌های سیاسی جامعه در هر حال و با هر اندیشه‌ای نقشی کارساز و کلیدی بوده، در استان کرمانشاهان تعدادی از بازرگانان در دوره اول مجلس شورای ملی سال ۱۲۸۵ خورشیدی نامزد احراز نمایندگی یا وکالت مجلس شده (اسناد انتخابات مجلس شورای ملی کرمانشاهان در بیست و چهار دوره مجلس شورای ملی، صص ۴۱ تا ۴۳).

منتخب دوره اول مجلس از کرمانشاهان یکی از بازرگانان به نام حاج ملک محمد تاجرکرمانشاهی بوده که از ناحیه تجار و کسبه به نحو انتخابات طبقاتی از طرف مردم کرمانشاه برگزیده شد (نهضت مشروطیت در کرمانشاه و کنگاور، ص 149).

در اسناد و اوراق کمیسیون عرایض ادوار مجلس شورای ملی شهریور‌ماه سال 1206 خورشیدی، عریضه‌ای با سربرگ چاپی هیات اتحادیه تجار کنگاور و با امضای رئیس اتحادیه تجار و ممهور به مُهر هیات مذکور موجود است که تظلمات عمومی را به مجلس شورای ملی دوره ششم اعلام داشته است (اسناد بایگانی راکد کمیسیون عرایض مجلس شورای ملی دوره ششم، ج 1، کارتن 65، نمره 64-).

به هر صورت تا پیش از تشکیل اتاق تجارت کرمانشاه به صورت رسمی در سال ۱۳۱۰، اتحادیه تجار شهرستان‌ها پیگیر مطالبات مردمی و صنفی محل خود بوده‌اند. و از جمله هم موجودیت اتحادیه عمومی اصناف کرمانشاهان که در سال ۱۳۰۵ خ فعال بوده و اعضای شناخته‌شده‌ای داشته است (مکتوب نمره ۱۳۳، ۲۵ شهر رجب ۱۳۴۵، کتابخانه اسناد مجلس).

وزارت تجارت و فواید عامه

بعد از مشروطه در تشکیلات جدید دولتی برابر نظام نوین دو وزارتخانه به اسامی تجارت و فواید عامه پدید آمد، وزارت تجارت، وزارتخانه نوسازی نبود، اما پیش از مشروطیت فاقد اهمیت نقش اجرایی بوده و تنها به آن بخش از اختلافات بازرگانان که امکان آن نبود تا در میان خود دوستانه آن اختلافات حل شود، رسیدگی می‌شد و گهگاهی نیز در اختلافات و برخوردهای تجار ایرانی و دیگر کشورها خودی نشان می‌داد، اما در تشکیلات جدید وزارت تجارت، اداراتی مانند اداره محاکمات تجاری داخله، اداره فلاحت و اداره صنایع گنجانده شد و از اداره‌ای تشریفاتی به سازمانی بزرگ و مهم که در برابر مجلس شورای ملی پاسخگو و مسوول بود بدل شد.

قانون تشکیل اتاق‌های تجارت

قانون تشکیل اتاق‌های تجارت در دهم مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی تصویب و به موجب آن اجازه تاسیس ۳۶ اتاق جدید در شهرهای بزرگ به تناسب نمایندگان از ۶ الی ۱۵ نفر داده شد. بنا به متن مواد قانون عضویت در اتاق تجارت افتخاری و مدت عضویت اعضا سه سال تعیین شد که در پایان هر سال یک ثلث اعضا باید تجدید می‌شدند و در قانون وظایف اتاق نیز تعریف شده بود . اتاق تجارت کرمانشاه بر اساس پیشنهاد اصلاح قانون اتاق تجارت و اصلاحات انجام‌شده آن که از جانب مجلس دوره هشتم تصویب شده بود شکل گرفت .

اتاق تجارت کرمانشاه و سپس با تغییر نام آن به اتاق بازرگانی از اولین روز تشکیل جلسه تمامی مطالب و مراتب مطرح‌شده و تصمیمات متخذه آن توسط منشی مربوطه در دفترهایی با کاغذ بزرگ امتحانی مجلد، با قلم نیش و جوهر مرکب، مشکی، آبی، بنفش شرح اقدامات لازمه آن به تعداد هر جلد دفتر تا دوران انقلاب اسلامی ثبت شده، اولین نشست اتاق به این صورت در جلد اول دفتر مربوطه آمده است: بر حسب دعوت حکومت جلیله کرمانشاهان «نمایندگان محترم اداره کل تجارت» روز یکشنبه ۱۶ آبان سال ۱۳۱۰ آقایان مفصله ذیل که از طرف هیات معظم دولت به عضویت اتاق تجارت کرمانشاه منتخب شده‌اند، در دارالحکومه حاضر، اعتبارنامه عضویت اتاق به ۱۱ نفر حاضرین از طرف حکومت جلیله تسلیم شد.

اسامی حاضرین: آقای حاجی سیدمهدی ملکوتی، آقای حاجی سید‌مرتضی سامنی‌زاده، آقای میرزاعلی‌آقا فخرالتجار، آقای میرزا عباس حاج‌دایی، آقای حاج محمد‌هادی حریری، آقای میرزا فتح‌الله قندی، آقای حاجی میرزا عباسعلی فرهودی، آقای حاجی عبدالحسین‌صاحب، آقای حاج‌حسن کاشانی، آقای حاج‌خان رحمان، آقای موشی لاله‌زار.

در روز پنجشنبه 20 آبان 1310 با توزیع اوراق سفید و اخذ رای مخفی به صورت فردی نسبت به تعیین هیات رئیسه اقدام شد و آقای میرزا عباس حاج‌دایی (حاج‌عباس حاج‌دایی) با هفت رای به عنوان رئیس انتخاب شد.

از همان تاریخ و تا ۱۳۲۵ که مدت زمانی مرحوم عبدالحسین صاحب از تجار معروف کرمانشاهان که باب تجارتی گسترده را در شام [حلب- دمشق] با شارل کباری از تجار جهانی راه انداخته بود، حاج‌دایی همچنان عهده‌دار ریاست اتاق تجارت بوده و مجدداً از ۱۰ /۶ /۱۳۲۶ تا ۷ /۵ /۱۳۴۷ ریاست اتاق به عهده این شخصیت مردمی، خدمتگزار، کارآفرین، متدین و عاشق عمران و آبادانی و توسعه و بسط معارف بوده است. تشعشع بارز شخصی مرحوم حاج‌عباس حاج‌دایی از سال ۱۳۱۲، نسبت به دایر کردن شبکه روشنایی و توسعه آن در سال‌های بعد چنان بوده است که هیچ مسوولی اعم از استاندار، فرمانده، لشکر روسای ادارات و... قبل از حضور در اتاق و معرفی خود به مشارالیه و اعضای اتاق، مجاز به حضور در محل کار و معارفه و انجام وظیفه نبوده و این پدیده نیکو در مورد حضور نمایندگان ادوار مجلس شورای ملی نیز صادق می‌نموده است.

اعضای هیات رئیسه دوره دهم اتاق بازرگانی به همراه عالیخانی

ادوار موجودیت اتاق تجارت و سپس تغییر نام آن به اتاق بازرگانی برابر مستندات موجود و صورت جلسات دفاتر مربوطه به این صورت بوده است:

■ دوره اول سه‌ساله از ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۳
■ دوره دوم اتاق از بهمن سال 1313 تا بهمن 1316
■ دوره سوم از ۱۳۱۶ تا تیرماه ۱۳۲۰.

بدیهی است در این دوره و از تاریخ دوم آبان 1317، برابر بخشنامه وزارت بازرگانی نام اتاق تجارت به اتاق بازرگانی تغییر یافت.

دوره چهارم اتاق بازرگانی کرمانشاهان از ۱ /۶ /۱۳۲۰ شروع به کار کرده که مصادف بوده است با اشغال کرمانشاهان از جانب نیروهای متفقین که به موجب نامه ۳۱ /۴ /۱۳۲۱ وزارت بازرگانی و پیشه و هنر و بر حسب ماده ۲۹ قانون جدید اتاق‌های بازرگانی مصوب دوم تیرماه ۱۳۲۱، در ۱۵ /۵ /۱۳۲۱ منحل شده است و لذا دوره پنجم اتاق از روز یکشنبه ۱۷ آبان ۱۳۲۱ شروع به کار کرده است .

در دفتر ثبت صورت‌جلسات جلد سوم صص 65 و 66 و 67 آمده است: چون دوره پنجم اتاق یا به تعبیری دوره اول قانون جدید اتاق‌های بازرگانی در هفدهم آبان 1323 منقضی می‌شده، بنا به دستور مورخه 5 /6 /1323 وزارت بازرگانی و پیشه و هنر از طرف استانداری، انجمن انتخابات دوره دوم جدید یا دوره ششم قبلی از 23 مهر تشکیل و جریان انتخابات و تشکیل جلسات دوره مذکور در دفتر مخصوص ثبت شده، بنابراین جلسه سی و ششم دوره پنجم به عنوان اولین جلسه دوره ششم یا دوره دوم قانون جدید در هجدهم دی ماه 1323 تشکیل و تلقی می‌گردد. در این جلسه انتخاب هیات رئیسه صورت گرفت و مرحوم حاج عبدالحسین صاحب با داشتن پنج رای در برابر سه رای مرحوم حاج‌عباس حاج‌دایی به عنوان رئیس اتاق برگزیده شد .

دوره دوم قانون جدید اتاق در دهم شهریور 1326 منقضی و لذا اولین جلسه دوره سوم اتاق در هجدهم مهرماه 1326 تشکیل و حاج‌عباس حاج‌دایی به عنوان رئیس انتخاب شد.

دوره هشتم اتاق در 18 /7 /1340 کار خود را شروع و در 12 /10 /1343 منقضی، دوره نهم اتاق در 18 /7 /1344 تشکیل و در هفتادمین نشست 7 /5 /1347 به کار خود پایان داد .

در جریان عبور از دوره نهم به دوره دهم بنا به بخشنامه وزارت اقتصاد موضوع تعویق انتخابات دوره دهم پیش آمد که مرحوم حاج‌دایی این موضوع را خلاف قانون دانسته و نشأت‌گرفته از فعل و انفعالاتی بیان کردند و در همین رابطه مستعفی شدند .

در ادامه موضوع که مربوط به دوره وزارت دکتر علینقی عالیخانی به عنوان وزیر اقتصاد است، اقداماتی صورت گرفت. انتخابات دوره دهم اتاق کرمانشاهان در ۱۲ /۶ /۱۳۴۷ برگزار و اعضای مربوطه انتخاب و به موجب آگهی شماره فرمانداری کرمانشاه به اطلاع مردم رسانیده شد. موضوع انتخاب هیات رئیسه در بین خود آنان که مراتب مشروحه امر در پرونده‌های مربوطه موجود است، مورد اختلاف بوده و در نتیجه آنچه ضرورت بازگفتار آن را در این پیشینه محسوس می‌نماید این است که شاید طول مدت ریاست حاج‌دایی از سال ۱۳۱۰ تا نزدیک به سال ۱۳۴۸ و قریب ۳۸ سال بدون وقفه و تنها در یک دوره آن هم به مدت شش ماه که عبدالحسین صاحب به ریاست اتاق برگزیده می‌شوند و همچنین تعلل اعضای اتاق در تعیین هیات رئیسه در مدت زمانی بالغ بر حدود ۹ ماه موجب می‌شود تا استاندار کرمانشاهان با جلب موافقت مسوولان وزارت اقتصاد درصدد ایجاد تحولی در اتاق برآید و بدون انحلال دوره دهم که محملی برای انحلال آن نداشته، نسبت به تعیین هیات رئیسه اقدام و نسبت به انتخاب آقای جواد غضنفری به عنوان رئیس اتاق اقداماتی صورت گیرد.

دوره اول اتاق بازرگانی کرمانشاهان

در سال 1349 بدون اینکه دسترسی به اسنادی داشته باشیم که چگونگی نامگذاری دوره دهم اتاق را به دوره اول روشن نماید، روال کار به صورت دوره اول اتاق با مدیریت جدید در تکاپوی راه‌اندازی و تاسیس دانشگاه در کرمانشاه به اقداماتی دست زده که صحنه‌گردان آن رئیس اتاق بوده است.

دوره دوم اتاق بازرگانی در سال ۱۳۵۳ شروع به کار کرده و در این دوره ظاهراً بدون دسترسی به مدارک مورد لزوم، آخرین دوره اتاق بازرگانی کرمانشاهان است که منتهی به پدیده شکوهمند انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ شده. بدیهی است در ادوار بعدی تشکیل اتاق مربوط به پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل دولت جمهوری اسلامی ایران، سوابقی در اختیار نیست.

منابع: 10- افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، فریدون آدمیت و هما ناطق، انتشارات آگاه، شماره ثبت 668، 2 /5 /1356، تهران.

۱۱- اسناد انتخابات مجلس شورای ملی کرمانشاهان در بیست و چهار دوره مجلس شورای ملی به کوشش اردشیر کشاورز، علی ططری، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰، تهران.

12- اسناد تجاری ادوار اول تا پنجم شورای ملی 1285، 1304 ش، به کوشش راضیه یوسفی‌نیا، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388، تهران.

۱۳- تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، خسرو معتضد، جلد دوم، ۱۳۸۸، تهران.

14- نشریه از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران، ویژه نکوداشت یکصد و بیست و هفتمین سال تاسیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی، 1389.