رشد علمی خیالی ما و مقالاتی که اعتباری ندارند

مجله رو به رو - روح الله رضایی: سال هاست که تعداد مقالات علمی و روند افزایشی آن از سوی مسئولان مختلف به عنوان ملاک و معیاری برای سنجش رشد و شتاب علمی ایران در نظر گرفته شده است و همین آمار و ارقام، به عنوان سند افتخاری برای کشور در شعارهای مقامات مختلف استفاده می شود اما در بسیاری از کشورهای جهان، به ویژه کشورهای پیشرفته، چیزی به نام تعداد مقالات علمی از سوی یک استاد و محقق پذیرفته نیست و اگر هم پذیرفته شود، کافی نیست؛ چرا که در واقع آنچه در آنجا اهمیت دارد و ملاک عمل قرار می گیرد، انتشار مقالات علمی منتشر شده در مجلات علمی معتبر، تعداد مراجعات، استنادات دیگر محققان جهان و ضریب تاثیر یا همان «ایمپکت فکتور» است و این یعنی همان رشد علمی که در دیگر کشورهای دنیا به غیر از ایران در کانون توجه قرار می گیرد اما در ایران هر استاد و پژوهشگری که تعداد مقالات «آی اس آی» بیشتری داشته باشد، زودتر ترفیع می گیرد و بیشتر به آن توجه می شود، حالا می خواهد این مقاله در نشریه ای معتبر باشد یا مجله ای علمی - پژوهشی.

البته به گفته دکتر سعید سهراب پور، قائم مقام بنیاد ملی نخبگان، در ایران با وجود تعداد بسیار زیاد مجلات علمی - پژوهشی، فقط یک مجله به نام «ساینتیکا ایرانیکا» در میان مجلات علمی معتبر و سطح یک جهان قرار دارد و در میان خیل عظیم محققان ایرانی که تعداد زیادی مقاله علمی منتشر کرده اند، در دهه های اخیر فقط دو نفر توانسته اند مقاله خود را در مجله علمی معتبری مانند «نیچر» منتشر کنند.

سهراب پور که ۱۲ سال از ۱۲ مرداد سال ۱۳۷۶ به پیشنهاد اعضای هیات علمی دانشگاه و با حکم وزیر علوم به ریاست دانشگاه صنعتی شریف برگزیده شد و تا ۲۶ مرداد ۱۳۸۹ در این سمت فعالیت داشت، پس از آن به بنیاد ملی نخبگان رفت و در سمت قائم مقامی باقی ماند، معتقد است: «نباید فقط با هدف حرکت در مرز دانش روی تحقیقات و مقالات علمی به صورت صرفا تئوری تمرکز کرد؛ چرا که تحقیقات کاربردی از اهمیت بالایی برخوردار است و نیازمندی های مردم با آن مرتفع می شود و در واقع یک دانشگاه خوب نه فقط مقالات علمی برای حرکت در مرز دانش و عقب نیفتادن از دنیا بلکه تحقیقات کاربردی را هم مورد توجه قرار می دهد؛ چرا که همه آنچه امروز مردم از آن استفاده می کنند، محصول فناوری و به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی است.»

در سال های اخیر مانور زیادی روی رشد علمی کشور به واسطه تولید مقالات می شود. آیا تولید کمّی مقالات، صرفا می تواند بیانگر رشد علمی باشد یا پارامترهایدیگری نیز باید مد نظر قرار گیرد؟

- گرچه تولید مقالات از نظر کمّی هم معیاری برای سنجش رشد علمی کشور محسوب می شود، اما تعداد مقالات به تنهایی اهمیت ندارد؛ چرا که ممکن است محققی ۲۰ مقاله داده باشد که به کاری نیاید اما محقق دیگری پنج مقاله تولید کرده باشد که دارای اعتبار بالایی باشد و در مجلات معتبر علمی منتشر شده باشد؛ بنابراین تولید و انتشار مقاله علمی، تعریف و ارزشیابی آن، معیارها و پارامترهای مختلفی دارد که می توان به انتشار آن در مجله های معتبر و تعداد مراجعات آن اشاره کرد.

در این زمینه موسسه ای بین المللی تاسیس شده است که مجلات علمی دنیا را از حیث اعتبار علمی در معیارهای مختلفی مانند مراجعات علمی ارزیابی می کند و آنها را در رده بندی سطح یک، سطح دو و ... قرار می دهد و در ایران با تعداد زیاد نشریات علمی، فقط یک مجله علمی به نام «ساینتیکا ایرانیکا» در رتبه نشریات برتر، یعنی همان سطح یک قرار گرفته است! گرچه نشریات سطح دو هم بد نیست؛ اما مجله ای که در رتبه سطح یک قرار می گیرد از اعتبار ویژه ای برخوردار است.

گرچه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در نامه ای حداقل امتیاز برای ارتقای استادان را داشتن مقاله «آی اس آی» و «آی اس سی» در نظر گرفته است اما دانشگاه های خوب و برتر، سختگیری بسیار بیشتری در این زمینه می کنند و به عنوان مثال به جای توجه صرف به تعداد مقاله علمی «آی اس آی» یا «آی اس سی»، مسائل دیگری مانند اعتبار نشریه و مجله منتشر کننده مقاله علمی استاد و تعداد مراجعات آن را نیز در نظر می گیرند. البته پایگاه استنادی جهان اسلام یا همان «آی اس سی» با هدف تحت پوشش قرار دادن همه کشورهای اسلامی تشکیل شد اما آن طور که مد نظر بود پیشرفت نکرد و اعتباری که برای این پایگاه علمی تصور می شد به دست نیامد.

در واقع رشد علمی به معنای علم خالص با همان مقالات علمی سنجیده می شود که البته معیارهای مختلفی نیز دارد؛ اما رشد علمی صرف در حوزه هایی مانند فنی و مهندسی، علوم پایه و صنایعی مانند کشاورزی مد نظر نیست و اینجاست که فناوری هم معنا پیدا می کند.

فناوری یا همان کاربرد در علوم را می توانیم به دو دسته تقسیم کنیم؛ علوم بیسیک و پایه مانند ریاضیات محض یا فیزیک تئوری که شاید در زمانی که تحقیق انجام می شود، کاربرد نداشته باشد اما در سال های بعد می تواند کاربرد پیدا کند که باید به آن توجه کرد و در واقع یک دانشگاه خوب هم در مرز دانش حرکت می کند تا از دنیا عقب نماند و هم در علوم کاربردی پیشرفت می کند تا در حل مشکلات و نیازمندی های کشور موثر باشد؛ چرا که تحقیق و علم در حوزه کاربردی می تواند در پاسخ گفتن به نیازهای مردم نقش مهمی داشته باشد و در واقع همه آنچه مردم در دنیا از آن استفاده می کنند آثار و محصول تحقیقات کاربردی است.

چرا پایان نامه ها و مقالات علمی در ایران کمتر کاربردی می شوند؟ برخی از شخصیت های علمی و آکادمیک معتقدند صنعت به محققان بها نمی دهد و برخی از صنایع معتقدند هنوز دانشگاه ها به مرحله ای نرسیده اند که بتوانند در صنعت ایفای نقش کنند. نظر شما در این زمینه چیست؟

- اشکال صنعت این است که در ایران صنایع عمدتا دولتی است و با وجود اینکه همه می گویند باید به بخش خصوصی توجه کرد و اصل ۴۴ قانون اساسی را اجرا کرد؛ اما این مسئله فقط در حد حرف و شعار باقی مانده است و اگر خصوصی سازی مطرح می شود، موسسات نیمه دولتی می آیند و با سرمایه گذاری هنگفت آن را انجام می دهند و راهی برای ورود بخش خصوصی نمی ماند؛ در حالی که صنعت واقعی یعنی صنعت خصوصی که به عنوان مثال می توان به شرکت زیمنس در آلمان و شرکت فیلیپس در هلند اشاره کرد که به عنوان یک صنعت کاملا خصوصی به عنوان افتخار ملی این کشورها از آنها یاد می شود؛ اما اگر تحقیقات در ایران چندان نمی توانند جنبه کاربردی پیدا کنند، به این دلیل است که صنعت در ایران هنوز گرفتار این مسئله است و بخش خصوصی در ایران بسیار نوپاست.

این در حالی است که در کشورهای پیشرفته دنیا صنایع خود به دانشگاه ها می آیند و با سرمایه گذاری گزاف از دانشگاه درخواست می کنند تا تحقیقات مد نظر آنها را انجام دهند اما در ایران خبری از این مسئله نیست. اینکه می گویند دانشگاه ها نمی توانند در حل مسائل صنایع سهیم باشند، باید از آنها پرسید کدام دانشگاه مد نظر آنهاست؟ وقتی در کشور ۵۰۰ دانشگاه داریم که بسیاری از آنها کیفیت لازم را ندارند، چنین مطرح می شود؛ امان دانشگاه های خوب بسیاری نیز وجود دارند که کارهای بزرگی انجام داده اند که متاسفانه کسی از آنها اطلاع ندارد و به عنوان مثال می توان به تونل کندوان اشاره کرد که در زمان رضا شاه ساخته شده بود که به دلیل یکطرفه بودن در طول سال به صورت ساعتی از آن استفاده می شد که پس از انقلاب تصمیم گرفته شد که این تونل که بسیار هم فرسوده شده بود، بازسازی و تعریض شود اما مشکل اینجا بود که به دلیل فرسوده شدن، هر قدر تلاش کردن تا آن را تعریض کنند، این تونل فرو می ریخت که در نهایت به سراغ خارجی ها رفتند و آنها پول های گزافی برای انجام این پروژه خواستند و در نهایت این دانشگاه صنعتی شریف بود که با بودجه بسیار اندک، تونل کندوان را به نحو احسن بازسازی کرد و امروزه می بینید که از این تونل به صورت دو طرفه و بهتر از گذشته استفاده می شود یا در پروژه های دیگر مانند ناو جماران بیشتر کار و تحقیقات آن بر دوش دانشگاه های خوب ایران بود.

البته دانشگاه ها نیز باید به این مسئله بیشتر توجه کنند که کارهای آزمایشگاهی و پروژه های عملی بیشتری انجام دهند و در واقع خود دانشجو باید به آزمایشگاه بیشتر تردد کند و بیشتر درگیر انجام فعالیت های علمی پروژه تحقیقاتی اش شود.

مشکلات در دانشگاه ها بسیار است اما باید به دانشگاه ها بیشتر توجه شود و بودجه تجهیزاتی که تاکنون به آنها به خوبی داده نشده، افزایش یابد؛ چرا که سرمایه گذاری در دانشگاه ها یک سرمایه گذاری لوکس و فانتزی نیست و اگر به دانشگاه ها، به ویژه دانشگاه های برتر، توجه بیشتری شود جواب می دهد اما متاسفانه آموزش عالی در سال های اخیر رشد بی رویه و بی حساب و کتابی داشته که شاهد مدعای آن صندلی های خالی بسیار زیاد آنهاست و وزارت علوم نیز در این میان مانند یک خانواده است که با بچه های بسیار زیاد نمی تواند به خوبی از پس حمایت آنها بر آید و این می شود که وزارت علوم حتی نمی تواند به دانشگاه های خوب خود بیشتر توجه کند.

با این امکانات کم و خرج نکردن در زمینه تجهیزات و پژوهش و با وجود اینکه بودجه پژوهش زمانی از یک درصد قرار بود به سه درصد افزایش یابد و مقام معظم رهبری اعلام کردند که باید تا چهار درصد افزایش یابد تا سال گذشته حدود نیم درصد بود و امسال مقرر شده آن را به یک درصد افزایش دهند و این در حالی است که پیشرفت های بسیار چشمگیری در حوزه های مختلف علمی از جمله سلول های بنیادی، نانوتکنولوژی و ... حاصل شده که می توان گفت دانشگاه ها با دست خالی شاهکار کرده اند و معجزه انجام داده اند.

گرچه دانشگاه ها از ابتدای انقلاب تاکنون در حوزه آموزش و پژوهش کار کرده اند و حدود ۱۵ سال است که در حوزه کارآفرینی مشغول شده اند؛ اما باید بیشتر به این حوزه توجه کرد و حالا که در اول راه کارآفرینی و اشتغال قرار داریم، باید با بها دادن بیشتر به بخش خصوصی بتوانیم شرکت های موفقِ راه اندازی شده را تقویت کنیم.

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم، همه دغدغه خود را روی حمایت از شرکت های دانش بنیان متمرکز کرده اند که در این راستا شرکت های دانش بنیان کوچک پس از سه سال استقرار در مرکز رشد می توانند در صورت لزوم مستقل شوند و روی پای خود بایستند و پس از آن نیز در پارک های علم و فناوری هم فضا در اختیار آنها قرار می گیرد و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حمایت های بسیاری برای این شرکت ها از تسهیلات تا معافیت های مالیاتی و مشوق های صادراتی در نظر گرفته است.

پایه گذاری در نظر گرفتن جایزه برای نوشتن مقاله در دوره اصلاحات صورت گرفت. به نظر شما این کار درستی برای افزایش تعداد مقالات است؟

- افزایش تعداد مقالات علمی به شرط افزایش کیفیت و اثرگذاری آنها ارزش دارد؛ برای مثال ۱۵ سال پیش من در دانشگاه صنعتی شریف اعلام کردم صرف انتشار مقالات علمی اهمیت ندارد و هر کسی بتواند مقاله اش را در نشریه نیچر که از اعتبار بالایی در جهان به همراه نشریه دیگری به نام ساینس دارد چاپ کند، جایزه ۲۰ میلیون تومانی دریافت می کند اما با وجود در نظر گرفتن این مشوق هیچ کس نتوانست مقاله علمی اش را در نیچر به چاپ برساند و در واقع می توان گفت در دهه های اخیر در جمهوری اسلامی ایران با انتشار این حجم از مقالات علمی متعدد، فقط دو مقاله محققان ایرانی در نیچر به چاپ رسیده است.

در دولت گذشته برخی در دوران تحریم ها تصور می کردند که دیگر نباید مقالات علمی را به نشریات و مجلات معتبر دنیا برای چاپ بدهند و به جای آن مقالات خود را در پایگاه های علمی داخلی منتشر کنند؛ از نظر شما این رویکرد درست است؟

- در همین زمان نیز اعلام کردم که باید با علم دنیا در ارتباط بود و اگر بین خودمان با دنیا در این زمینه دیوار بکشیم، عقب می مانیم. سال ها قبل یکی از استادان که فارغ التحصیل «ام آی تی» بود، به ایران آمد و هدایت موشک را در ایران تولید کرد؛ همیشه این استاد را مثال می زدم و می گفتم اگر با دنیا ارتباط داشته باشیم می توانیم از این دستاوردها بیشتر بهره ببریم که البته باید در این ارتباط حواس مان جمع باشد تا از جاسوسی و حقه بازی آنها نیز در امان بمانیم. البته مقام معظم رهبری در سیاست های کلی خود ارتباطات بین المللی را نیز اعلام کرده اند.

بسیاری از پایان نامه ها یا نسخه اصلی ترجمه شده یا کپی شده مقالات خارجی است. برای جلوگیری از تقلب در انتشار مقالات چه باید کرد؟

- همه این مسائل به استادان راهنما بر می گردد چرا که اگر استاد راهنما سرش به تنش بیارزد، به هیچ وجه اجازه انجام چنین کاری را به دانشجو نمی دهد و از همان ابتدا با دقت در جریان چونگی و مراحل پیشرفت دانشجو در پ روژه تحقیقاتی اش قرار می گیرد؛ اما اگر استادی بی توجهی کند و برایش اهمیت نداشته باشد، دانشجو به راحتی می تواند به موسساتی که هم اکنون راه اندازی شده برود و تحقیقش را از آنجا دریافت کند.

برخلاف افزایش تعداد مقالات تولید شده، استناد و رجوع به مقالات ایرانی بسیار پایین است که نشان از پایین بودن کیفیت مقالات دارد. به نظر شما چه کاری باید در این زمینه انجام داد؟

- در گذشته چنین فرایندی وجود داشت و تعداد مقالات افزایش پیدا کرده بود که کشوری مانند چین نیز در همین مرحله قرار داشت اما در ادامه استناد به مقالات ایرانی نیز افزایش درخور توجهی پیدا کرد که آمار آن در پایگاه های علمی بین المللی وجود دارد؛ اما اگر در شرایطی تعداد مقالات علمی در کشوری افزایش یابد و استناد به این مقالات تغییری پیدا نکند، نشان از پایین بودن کیفیت و درجه علمی آنها دارد.

آیا قرار دادن مقاله به عنوان یکی از شروط ورود به مقاطع تحصیلی بالاتر کار درستی است یا باید مسائل و معیارهای دیگری را نیز مد نظر قرار داد؟

- در نظر گرفتن صر فتعداد مقالات برای ارتقای استادان درست نیست و در بنیاد ملی نخبگان نیز دقیقا ارزیابی می شود تا ببینیم مقالات چاپ شده یک استاد در کجا منتشر شده و تعداد مراجعات و به اصطلاح ایمپکت فکتور آن چند است؛ برای مثال زمانی به من گفتند که دانشجوی ارشدی ۲۰ مقاله علمی منتشر کرده است که به صراحت اعلام کردم این تعداد مقاله برای یک دانشجو مشکوک است و باید دقیق تر بررسی شود؛ چرا که یک دانشجوی ارشد نهایتا در دوره تحصیلش سه یا چهار مقاله علمی می تواند منتشر کند و اگر بیشتر از این باشد، باید به آن شک کرد. شاید از همین موسسات تقلبی استفاده کرده است.

گرچه در سال های اخیر آمار رشد علمی و مقالات منتشر شده ایران در پایگاه های بین المللی «آی اس سی» و اسکوپوس پیشرفت مناسبی داشته؛ به گونه ای که بر اساس آخرین آمار در منطقه ایران در پایگاه «آی اس سی» پس از ترکیه رتبه دوم را کسب کرده و در پایگاه اسکوپوس رتبه اول را از نظر مقالات علمی دارد که بنابراین می توان تصور کرد رسیدن به جایگاه واقعی ایران در رشد علمی و در رتبه نخست منطقه دور از دسترس نیست اما برخی کشورها مانند عربستان سرمایه گذاری های هنگفتی در این زمینه انجام می دهند و حتی در بالا بردن تعداد مقالات علمی شان تقلب می کنند؛ چرا که به عنوان مثال عربستان با دانشگاه ها و استادان برجسته جهان در آمریکا و اروپا قرارداد امضا می کند و با پول های هنگفت از آنها می خواهد یک هفته تا ۱۰ روز در دانشگاه عربستان حضور پیدا کنند و مقالات علمی شان را به نام این دانشگاه به ثبت برسانند؛ در حالی که این استادان در دانشگاه های معتبر جهان مانند استنفورد تدریس می کنند و از آنجا که دانشگاه های معتبری مانند استنفورد آنقدر مقالات شان زیاد و کیفی است، برای شان اهمیتی ندارد که استادان شان مقالات شان را به نام چه دانشگاهی ثبت کنند؛ دانشگاه عربستان نیز با آن قرارداد به راحتی می تواند با این استادان همکاری مشترک داشته باشد و مقالات آنها به نام عربستان ثبت شود.

گرچه کشوری مانند سنگاپور با استادان معتبر دنیا قراردادهای بلندمدت امضا می کند و استاد دانشگاه مد نظر نیز با حقوق و بودجه تحقیقاتی هنگفت مواجه می شود که همین عامل باعث می شود تا انگیزه پیدا کند و سال ها در آن دانشگاه بماند ولی در ایران بودجه تحقیقاتی و پژوهشی زیادی داده نمی شود و استادان از حقوق بالایی برخوردار نیستند و برای مثال می توان گفت که یک استاد دانشگاه که مدرک دکترای خود را از دانشگاه های معتبری مانند «ام آی تی» دریافت کرده باشد، در دانشگاه صنعتی شریف نهایتا حقوق ماهیانه حدود سه میلیون تومانی دریافت می کند که البته در زمان دولت اصلاحات تغییراتی پیدا کرد؛ اما پس از آن همین وضعیت ادامه یافت و پیشرفتی در این زمینه حاصل نشد و در این شرایط انتظار داریم تا استادان معتبر ایرانی و خارجی به ایران بیایند و به رشد علمی کشور کمک کنند که امکان پذیر نیست اما همیشه باید امیدوار بود و در چنین شرایطی نیز حق نداریم ناامید شویم؛ چرا که هم اکنون نیز دانشگاه های ما با بودجه کم، معجزه خلق کرده اند.