به دنبال «مبارک» با سرنوشتی نامبارک

سرنوشت پیرِ خیمه شب بازی ایران

کودکی های نسل گذشته در کنار خیلی از ارزش های فرهنگی سترگی که داشت و دیگر نیست، خیمه شب بازی را هم داشت که دیگر نیست؛ نمایشی سنتی و بی همتا در هنر کهن ایران که دیگر نیست، مگر چند اجرای سردستی در جشنواره هایی نه چندان حرفه ای.

فصلنامه هنر بازیگری - رویا معظمی: کودکی های نسل گذشته در کنار خیلی از ارزش های فرهنگی سترگی که داشت و دیگر نیست، خیمه شب بازی را هم داشت که دیگر نیست؛ نمایشی سنتی و بی همتا در هنر کهن ایران که دیگر نیست، مگر چند اجرای سردستی در جشنواره هایی نه چندان حرفه ای. خیمه شب بازی دیگر نیست همان طور که نقالی و تخت حوضی و تعزیه دیگر نیست و فقط شمایی بی احساس و سطحی و خاموش از آنها بر شانه هنرمندان تئاتر سنگینی می کند.

تئاتر بی فروغ چند دهه گذشته چه افتخاری برای مخاطب اندک خود داشت که نمایش های پرمخاطب سنتی را به اندرونی هدایت کرد؟ چرا خیمه شب بازی دیگر نیست؟ چرایی اش از سرنوشت زندگی هنرمند پیشکسوت آن در روستایی از سعیدآباد شهریار روشن است؟ اگر او در هر سرزمین دیگری بود، مجسمه طلایی اش را می ساختند اما در ایران با کنارگذاشتن خود و نمایش او، وی را به گوشه نشینی در حومه پایتخت و کارگری در کارخانه آسفالت هدایت می کنند تا تجربه اش به نسل آتی نرسد، اما می رسد؛ دستکم به دو پسرش می رسد که تلاش می کنند هنر خانوادگی را دست به دست کنند.

استاد «مرتضی خمسه» پیر و پدر نمایش خیمه شب بازی سنتی ایران و برادر شادروان «رضا خمسه» است که تا سه چهار سال پیش این جایگاه را داشت. او به ما می گوید که چرا دیگه خیمه شب بازی نیست!

کودکی نسل های گذشته ما با خیمه شب بازی پر می شد. کجا رفت این نمایش ایرانی گیرا و پرمعنی؟

از سال 1320 زمانی که 4 سال داشتم دنبال پدرم (حاج احمد خمسه) برای خیمه شب بازی به این سو و آن سو می رفتم. هنگام اجرا، به دلیل سن و سال کمی که داشتم در خیمه دنبال عروسک «مبارک» می دویدم که یک شلاق به او بزنم. مردم که فکر می کردند من هم عروسکم، زیر خنده می زدند. خدابیامرز پدرم هم خیلی مرا تشویق می کرد و می گفت که چه کاری کنم و چه بگویم.

به هر حال ما با این عروسک ها بازی می کردیم و مردم را به خنده می انداختیم. وقتی اجرا تمام می شد، یک تومان و پنج زار به من انعام می دادند که آن زمان برای خودش پولی بود. هر جایی که جشنی برپا بود ما را برای اجرا دعوت می کردند. در خیابان شمیران باغی بود به نام «گاردن پارتی» که خیلی بزرگ بود و ما بیشتر در آنجا حضور داشتیم و برنامه اجرا می کردیم و مردم هم برای تماشا به آنجا می آمدند.

گاهی که «محمدرضا شاه» می خواست برای دیدن برنامه ما بیاید، همه مردم را بیرون می کردند و سرتاسر آنجا مامور می ایستاد و ما هم بازی می کردیم. وقتی اجرا تمام می شد به من یکی دو سکه می دادند. این گاردن پارتی حکایت های زیادی داشت، در اصل قمارخانه بود. همه جای آن برای قمار تخت می گذاشتند. ما هم یک گوشه ای به خیمه شب بازی مشغول بودیم. روزهای جمعه تا سه بار اجرا داشتیم و مردم هم استقبال خوبی می کردند.

چرا در سال های اخیر دیگر دیده نمی شود؟

در اصل سی و چند سال است که ما کار نکردیم. بعد از انقلاب دیگر اجرای عمومی نداشتیم چون به هیچ عنوان نباید ساز و ضرب به دست می گرفتیم. ابتدای انقلاب اگر یک مامور ما را با ابزار موسیقی در خیابان می دید، همان لحظه آن را خُرد می کرد و ما را به کلانتری می برد. ما هم از ترس این ماجرا اجرا نکردیم. سال های سال است که در خیابان و خانه ها و پارک ها اجرای عمومی نداریم و فقط در جشنواره ها شرکت می کنیم.

به وجود علاقه زیادی که به این نمایش در جشنواره ها وجود داشت چرا هر روز از اجرای آن کاسته شد؟

در جشنواره فرصت اجرای کامل نمایش را نمی دهند. وقتی می دیدیم مردم دیگر به اجرای کوچک ما نمی خندند و ارتباط برقرار نمی کنند، ما هم دلسرد می شدیم. یادش به خیر زمانی که به عروسی ها دعوت می شدیم، تا ساعت یک یا دو نیمه شب اجرا می کردیم و مردم را می خنداندیم و آنها هم لذت می بردند.

در زمان کودکی شما خیمه شب بازی بین مردم طرفدارهای زیادی داشت؟

آن زمان مثل تخت حوضی برای جشن های تولد و عروسی به خانه ها دعوت می شدیم و اجرا می کردیم. بعد از انقلاب این کار تعطیل شد.

پس درآمد زندگی تان را چگونه به دست آوردید؟

بیکار شدیم و درآمد دیگری هم نداشتیم، در نتیجه به استخدام کارخانه آسفالت درآمدم و 30 سال در آنجا به آشپزی مشغول شدم و کار هنری را کنار گذاشتم. از زمانی بازنشستگی هم در خانه نشسته ام و فقط با 800 هزار تومان پول بیمه زندگی می کنم.

گرایش شما به این نمایش به خاطر ریشه خانوادگی بود یا از روی علاقه؟

به خاطر ریشه خانوادگی و سنتی ما بود. زمانی که من از مدرسه می آمدم، به اجرا می رفتم. حدود ۷ یا ۸ تومان از هر اجرا به پدر من پول می دادند که او هم از این پول، بخشی را به نوازنده ها می داد و بخشی به «پا خیمه ای» و هرچه می ماند برای خودش بر می داشت.

شما و پدر و برادرتان در خیمه شب بازی یک تخصص داشتید؟

تخصص من فقط «پا خیمه ای» بود و با عروسک ها حرف می زدم. برادرم هم درون خیمه به پدرم کمک می کرد. گاهی پدر برای اجرا نمی آمد و برادرم، مدیریت نمایش را به عهده می گرفت و گاهی وقت ها ضرب هم می گرفت.

برادرتان «رضا خمسه» از گنجینه های نمایش سنتی در ایران بودند. آیا فیلم و عکسی از آثار ایشان یا خودتان برای نسل آینده مانده است؟

خیر... اثری نمانده است، حتی اثری از خودم هم ندارم چون جاهایی که اجرا داشتیم- اگر هم فیلم می گرفتند- چیزی به ما نمی دادند. خودمان هم فقط از یک اجرا فیلم گرفتیم که نمی دانم کجاست. شاید هم پاک شده باشد.

چه تعداد دست پرورده شما و استاد رضا خمسه به طور حرفه ای مشغول به کار هستند؟

برادرم چند شاگرد داشت اما خیلی کار نمی کردند و ماندگار نشدند. شاگردان من هم فقط ۲ پسرم بودند؛ یکی پای خیمه می نشست و ضرب می گرفت و آن یکی هم درون خیمه. امروز هم در برخی جشنواره ها یا اجراهای خصوصی فعالیت می کنند.

یادتان هست نخستین اجرای خیمه شب بازی شما چه زمانی بود؟

اولین اجرای حرفه ای من در 5 سالگی بود. حدود 15 سال در باغ گلستان پا خیمه ای بودم.

آیا بازیگری در نمایش خیمه شب بازی مثل دیگر نمایش های سنتی به صورت پله پله از اجرای نقش های سنتی به صورت پله پله از اجرای نقش کوچک تا بزرگ است؟ برای نمونه در تعزیه از نقش علی اصغر آغاز می شود تا موفق خوان و مخالف خوان و معین البکا (کارگردان تعزیه).

در خیمه شب بازی این گونه نیست. یک عروسک اصلی با عنوان «مبارک» است، اجراکننده ها که درون خیمه هستند، پا خیمه ای که بیرون خیمه می نشیند و نوازنده. هر کس در کاری تخصص دارد. اگر هم ساز و ضرب نبود با همین روش اجرا می کردیم. من به عنوان پا خیمه ای از اول تا آخر با عروسک ها صحبت می کردم و به دنبال مبارک به این طرف و آن طرف می پریدم.

محتوای برخی قصه های خیمه شب بازی، انتقادی و طعنه به حکومت ها بود. همین دلیل مخالف با اجراها در ابتدای انقلاب نبود؟

در داستان ها نقدی بر حکومت نبود. قصه های ما اجتماعی بودند. مگر جرات داشتیم درباره حکومت حرفی بزنیم، حتی قبل از انقلاب؟ از سال 1320 تا 1353 مردم خیلی استقبال می کردند؛ هم در خانه و هم بیرون مورد تشویق آنها قرار می گرفتیم. اولین دلیل مخالفت های پس از انقلاب، ساز و آواز نمایش بد و دلیل دیگرش خود مردم بودند که این نمایش را نخواستند. اگر هم می خواستند دیگر پول اجرای محفلی آن را در جشن های تولد و عروسی نداشتند. امروز هم کسی فرصت ندارد دو ساعت پای این نمایش بنشیند.

آن زمان در خانه ها و قهوه خانه و کنار خیابان و پارک هم اجرا داشتیم و پشتیبانی می شدیم. در تلویزیون هم از وقتی که «ثابت پاسال» تلویزیون را به ایران آورد، پدرم با او قرارداد داشت و تا همین ۴ سال پیش هم که برادرم زنده بود، آن قرارداد را داشتیم اما بعد از رفتن او، آن را پاره کرده و دور ریختند.

مردمب یشتر با کدام بخش از نمایش ارتباط برقرار می کردند؟

با همه بخش ها... چون این نمایش مردمی بود و آنها هم خوششان می آمد. وقتی مبارک پا روی صحنه می گذاشت، مردم قهقهه می زدند. همه شیرین کاری ها برای مبارک بود و مردم زمان نمی دادند تا مبارک یک سلامی بکند، مدام می خندیدند... بیشتر ارتباط بین مبارک و پا خیمه ای شکل می گرفت.

استقبال مردم در خارج از کشور چطور بود؟

من خارج از کشور نرفتم اما آقا رضا بارها به کشورهای گوناگون رفته بود. هر کشوری که می رفت، نمی گذاشتند برگردد. برای دو روز که می رفتند، دو هفته طول می کشید چون استقبال زیاد بود. من اینجا کار می کردم و اگر می رفتم کارم را از دست می دادم.

نمایش سایه بازی نمونه ای در ترکیه دارد با عنوان «قره گوزلو». آیا خیمه شب بازی هم نمونه خارجی دارد؟

به این شکلی که ما اجرا می کنیم نمونه خارجی ندارد. اجرای خیمه شب بازی ما از بالای خیمه است اما آنها یک چادر می زنند و پشت این چادرها از سمت پایین، عروسک ها را به صورت دستکشی بازی می دهند.

امیدوار باشیم که روزگاری این نمایش کهن دوباره توسط پسران شما، مانند گذشته بارور شود؟

نه... فکر نمی کنم. دیگر مثل آن دوران نخواهدشد.

و...

خدا نگهدار مردم باشد. هر جا که می آمدند و برنامه ما را می دیدند، می پسندیدند و گروه را تشویق می کردند. مگر سلامتی مردم، چیز دیگری برای گفتن ندارم. از دولت هم توقعی نیست. دولت اگر می خواست کمکی کند تا ما سر کار باشیم و این نمایش زنده باشد، حمایت می کرد. و از فضاهای تئاتری و هنری می خواهم با همدیگر دوست باشند و برای خود درگیری و اشکال تراشی نکنند.

همسر، همکار و مدیر برنامه های استاد:

دوست دارم از استاد و خانواده ام حمایت شود و اگر برای اجرای این نمایش به جایی دعوت می شویم، به ما نگویند که این کار را کنید و این سخن را بگویید. ما را از محتوای اصل این نمایش دور نکنند چرا که این کار یک نمایش سنتی و کهن است. البته خیمه شب بازی با پدر آقای خمسه خاک شد.

امروز پسران من در جنشواره ها تلاش می کنند روش سنتی کار را ادامه دهند. درواقع چند سالی بود که خانواده ما به دلیل بی مهری ها و مشکل اقتصادی و بیماری استاد، این کار را کنار گذاشته بود. هر چند هنوز مشکل اقتصادی زیادی داریم اما من از سال 1389 به بچه ها گفتم که عروسک ها را از انباری بیرون بیاورید تا از نو برایشان لباس تهیه کنیم. با مرکز هنرهای نمایشی هم صحبت کردیم که بتوانیم این نمایش سنتی را روی پا نگه داریم. امیدواریم حمایت شود و بتوانیم.