دایره المعارف هنر؛ یک کارِ کارستان

ماهنامه مهرنامه - نورالله مرادی گرگانی، فرهنگ نویس و پژوهشگر: من در حوزه هنر خود را صاحب صلاحیت نمی دانم و نمی توانم در مورد محتوای این اثر اظهار نظر کنم اما دایره المعارف هنر یک کتاب مرجع است. در این مورد - به عنوان یک کتابدار مرجع - حرف هایی دارم که می گویم.

«دایره المعارف» یا «دانشنامه» (معادل فارسی دایره المعارف که فرهنگستان زبان و ادب فارسی آن را مصوب کرده) مهم ترین منبع مرجعی است که به صورت کتاب و لوح فشرده در کتابخانه ها و به صورت مجازی در سایت های اینترنتی وجود دارد و همگان از آن استفاده می کنند. «دانشنامه» کتابی است حاوی تعدادی مقاله در یکی از حوزه ها، یا حوزه های دانش بشری که عموما به صورت الفبایی تنظیم شده اند. در بیشتر موارد همراه با تعدادی نقشه، تصویر و عکس و پیوست ها و نمایه هایی.

واژه «دایره المعارف» را مترجمان نهضت ترجمه در نخستین قرون هجری در مقابل واژه «انسیکلوپدی» یونانی وضع کردند. یونانیان باستان به مجموعه آثار فلاسفه ای چون افلاطون و ارسطو که همه رشته ها و حوزه های دانش بشری را در بر می گرفت «دایره دانش» (انسیکلویدی) می گفتند؛ و واژه «دانشنامه» نخستین بار در عنوان کتاب دانشنامه علایی ابن سینا به کار گرفته شد.

دانشنامه نویسی، تاریخی بس کهن دارد. در یونان باستان مجموعه آثار فلاسفه ای همچون افلاطون و ارسطو در حکم دانشنامه های مفصل بودند. در ایران کتاب دینکرت که مجموعه ای بزرگ از اطلاعات دینی و عادات و عقاید و روایات و تاریخ ادبیات مزدیسنا به زبان پهلوی است، قدیمی ترین دانشنامه ای است که می شناسیم. این کتاب در قرون دوم و سوم هجری گردآوری شده است. به علاوه آثار فارابی و ابن سینا نیز همانند آثار افلاطون و ارسطو «دایره المعارف» محسوب می شوند. بی جا نیست که مسلمانان ارسطو را معلم اول و فارابی را معلم ثانی لقب داده اند.

دانشنامه نویسی در قرن هجدهم میلادی تحت تاثیر «عصر روشنگری» تحولی عظیم یافت. در آستانه انقلاب کبیر در فرانسه، دانشمندان و اندیشمندان بزرگ آن کشور «دایره المعارف فرانسه» را تالیف کردند و با زحمت بسیار زیاد و به صورت مخفیانه چاپ و منتشر کردند. این کتاب زیر نظر دالامبر و دیدرو و با همکاری ولتر، موتسکیو، روسو، کندیلاک، مارمونتل و ... در ۲۸ جلد، همراه با ۵ جلد پیوست و دو یا چند نمایه، تالیف و منتشر شد. انمتشار این اثر سرآغاز دانشنامه نویسی جدید در جهان است.

دانشنامه ها را می توان در حکم «دماسنج» فرهنگی و آینه رشد و توسعه علوم و تفکر حاکم بر جامعه دانست. در هر جامعه ای تعداد دانشنامه ها و میزان بهره گیری از آنها نشان می دهد که آن جامعه تا چه میزان از گرمی و تحرک و پویایی بهره دارد، یا سرد و افسرده و بی جان است. جامعه ای که کنجکاو و پرسنده نیست و پرسشی ندارد و یا برای هر پرسشی پاسخی از پیش آماده دارد، راکد و مرده است و البته نیازی هم به منابع مرجع - از جمله دانشنامه ها - ندارد.

هر چقدر دانش در جامعه ای رشد پیدا کند و شعب علوم بیشتر شود، به همان نسبت بازار تدوین و تهیه و انتشار دانشنامه های تخصصی هم بیشتر می شود. از این رو، میزان دانشی که در یک دانشنامه می آید، متناسب است با زمان و موقعیت علمی کشوری که دانشنامه در آن تهیه و تدوین شده است.

دانشنامه ها را می توان از دیدگاه های گوناگون دسته بندی کرد:

دانشنامه ها از نظر گستره به دانشنامه های مختصر و مفصل و از نظر شمول به دانشنامه های عمومی و تخصصی تقسیم می شوند. دانشنامه های عمومی حاوی مقالاتی در همه رشته ها و حوزه های دانش بشری هستند (مانند دایره المعارف فارسی زنده یاد دکتر غلامحسین مصاحب و دانشنامه دانش گستر)؛ و دانشنامه های تخصصی مقالات رشته یا موضوع خاصی را در بر می گیرد، مانند دایره المعارف هنر.

ویراست اول دایره المعارف هنر در سال ۱۳۷۸، در یک جلد، منتشر شد و با اقبال دانشجویان و هنرپژوهان روبرو گردید به طوری که در طی چهارده سال پانزده بار تجدید چاپ شد. این نخستین باری بود که در رشته هنر، دانشنامه ای مستقل به زبان فارسی، تالیف و منتشر می شد. انتشار این دانشنامه و اقبالی که به آن نشان داده شد به این معنا بود که جامعه هنری ایران جامعه ای است پویا و پرسنده و کنجکاو که به منابع و مأخذی نیاز دارد تا به سوالات آن پاسخ دهد.

واکنش و بازخورد جامعه هنری ایران موجب شد تا ناشر از مولف اثر بخواهد تا ویراست دوم کتاب را برای نشر آماده سازد. مولف اثر نیز به این ندای ناشر پاسخ مثبت داد و با جدیت و تلاش زیاد، ویراست دوم را آماده کرد. کتابی که در ۳ جلد در ۱۳۹۵ منتشر شد.

مولف کتاب در پیشگفتاری که بر ویراست جدید نوشته، آن را اینچنین معرفی می کند:

ویراست جدید دایره المعارف هنر از بخش اصلی (بدنه) و بخش های فرعی (پیوست) تشکیل یافته است و هر بخش ترتیب الفبایی جداگانه دارد. مدخل های بدنه (الف تا ی) در جلدهای یکم و دوم، پیوست ها در جلد سوم جای گرفته اند. گستره این دایره المعارف شامل مقولات نقاشی، پیکره سازی، طراحی گرافیک، عکاسی، رسانه های نو، تصویرگری، چاپگری و طنزنگاری است.

همچنین در جلدهای سه گانه آن، اطلاعات سودمندی در زمینه های طراحی صنعتی، معماری، خوشنویسی، سفالگری و برخی هنرهای سنتی می توان یافت. دو جلد بدنه مجموعا حاوی ۵۶۳۷ مدخل، ۱۱۴۳ تصویر سیاه و سفید و ۳۷۴ تصویر رنگی است. در مدخل های اطلاعات برگزیده ای درباره هنرمندان، هنری نویسان، نظریه پردازان، سبک ها، جنبش ها، گروه ها، رسانه ها، اسلوب ها و اصطلاحات هنری عرضه شده است. از منابع متعددی در تالیف دایره المعارف استفاده شده که فهرستی از عمده ترین آنها در صفحات بعد آمده است.

اختصاص بیش از ۷۰۰ مدخل به معرفی هنرمندان ایرانی معاصر از جمله ویژگی های بخش اصلی دایره المعارف است - پیوست یکم در جلد سوم عنوان «تاریخ شناسی» دارد و حاوی ۱۱۰ مقاله مصور درباره تاریخ کشورهای اروپایی، آسیایی، آمریکای لاتین، شمال آفریقا و خاورمیانه است.

در میان نوشتارهای مربوط به ایران، مقاله «هنر امروز ایران» اختصاصا به هنرمندان و گفتمان هنری پس از سال ۱۳۷۷ پرداخته است. تصویرهای سیاه و سفید، مرتبط با متن (که شمار آنها به ۴۱۷ می رسد) و نیز در مواردی تمام تصاویر رنگی ارجاع شده به جلدهای یکم و دوم دایره المعارف، اطلاعات موجود در نوشتارهای این بخش را تکمیل می کنند.

پیوست دوم در جلد سوم تحت عنوان «مضمون شناسی» به موضوع و مواد تصویری معمول در آثار هنری جوامع مختلف اختصاص یافته و شامل ۳۷۹ مدخل است. این موضوعات و مواد تصویری بسیار گوناگون و عمدتا مشتمل اند بر شخصیت های مذهبی یا ادبی، خدایان و اله گان، جانوران، رویدادها، صحنه ها و نمادها - (پیشگفتار، جلد اول، ص شانزده و هفده)

به علاوه در آخر جلد سوم، نمایه ای از اعلام و اصطلاحات (در ۶۹ صفحه) به ترتیب حروف الفبای لاتین آمده است؛ ولی متاسفانه جای نمایه ای از اعلام و اصطلاحات به زبان فارسی خالی است.

دایره المعارف هنر از چند ویژگی خاص برخوردار است.

نخست مولف نام آشنای آن است: روبین پاکباز. استاد پاکباز در حوزه هنر ایران چهره ای شناخته شده است. در ایران و فرانسه تحصیل کرده و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، دانشگاه الزهرا و دانشگاه آزاد اسلامی تدریس کرده است. از ایشان حدود ۱۰ کتاب و تعدادی مقاله (به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسه) منتشر شده است، استاد پاکباز با اشرافی که بر هنر و زبان های انگلیسی و فرانسه دارند و با پشتکار و صرف ۱۰ سلا وقت و بهره گیری از مأخذ و منابع معتبر و جدید، این کتاب را تالیف کرده اند. آوردن ۷۰۰ مدخل مربوط به هنرمندان ایرانی و مدخل هایی مرتبط با مکتب ها و اصطلاحات هنر ایران گواه عشق و علاقه ایشان به هنر ایرانی است.

استاد پاکباز در تالیف این اثر از همکاری گروهی از هنرمندان و هنردوستان جوان بهره برده و نام و زندگینامه آنها را در مقدمه کتاب آورده است ولی بار اصلی برنامه ریزی و تنظیم و نگارش متن و پیوست ها بر عهده استاد پاکباز بوده است. مولف در تالیف کتاب تعدادی واژه تخصصی وضع کرده که سیاهه آنها را در مقدمه درج کرده است.

دومین امتیاز کتاب از آن ناشر کتاب است. «فرهنگ معاصر» ناشری است تخصصی و چندین دهه است که فقط در حوزه کتاب های مرجع فعالیت می کند و آثار ارزنده و ماندگاری منتشر کرده است.

سومین ویژگی کتاب چاپ و صحافی بسیار خوب آن آن است. تصاویر، به خصوص تصاویر رنگی کتاب با کیفیت خوب و روی کاغذ مرغوب چاپ شده اند و صحافی کتاب نیز خوب و در خور یک کتاب مرجع است. اشتباه کوچکی نیز در چاپ مشخصات کتاب رخ داده است. سال نشر در صفحه عنوان ۱۳۹۵ و در صفحه شناسنامه که در پشت صفحه عنوان آمده و همچنین برگه فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی ایران ۱۳۹۴ است.

تنظیم کتاب الفبایی است. آنطور که مولف در مقدمه کتاب می گوید مدخل هایی که با «آ» و «الف» آغاز می شوند در یک ردیف قرار گرفته اند تا آنجا که می دانم فقط در دایره المعارف فارسی زنده یاد دکتر غلامحسین مصاحب چنین شیوه ای به کار گرفته شده است. در ضبط اسامی غیر ایرانی کوشش شده تا حد ممکن تلفظ اصلی در زبان مبدا به کار گرفته شود. برای یک دست کردن اسامی غیر ایرانی از کتاب فرهنگ تلفظ نام های خاص، تالیف فریبرز مجیدی، که از منابع معتبر مرجع در زبان فارسی است استفاده شده است.

برای راهنمایی مراجعه کننده و کمک به او در یافتن اطلاعات، در دایره المعارف هنر از ارجاع های «نگاه کنید به» (به شکل علامت ---> ) و نیز «نیز نگاه کنید به» (به صورت ۸ و +) استفاده شده است. این ارجاع ها مراجعه کننده را به مدخل های مرتبط راهنمایی می کند.

در تورق کتاب و نگرشی شتابزده به چند مورد برخوردم که خدمت استاد پاکباز عرض می کنم:

اول. در ضبط اسامی ایرانی دقت لازم به عمل آمده است. اسامی افرادی که پیش از ۱۳۰۴ شمسی (سال صدور شناسنامه و تعیین نام خانوادگی برای شهروندان ایران) می زیستند ذیل نام کوچک آنها و اسامی افرادی بعد از ۱۳۰۴ ذیل نام خانوادگی آنها ضبط و ثبت شده است. لیکن بهتر می بود برای اسامی پیش از ۱۳۰۴ «نام شهر» آنها مدخل قرار می گرفت. از جمله در مورد افرادی که لقب داشتند و شهرت شان بیشتر با لقب شان بود مانند صنیع الملک یا کمال الملک.

به عنوان مثال در مورد محمد غفاری بهتر است نام اشهر او، «کمال الملک» که شناخته شده تر است مدخل قرار گیرد تا محمد غفاری، اگرچه نام واقعی است. البته باید از نام اصلی او به نام اشهر او ارجاع «نگاه کنید به» درست شود زیرا اکثر مراجعه کنندگان در بازیابی اطلاعات درباره کمال الملک به مدخل کمال الملک مراجعه می کنند تا محمد غفاری. این روشی است که در کتابشناسی های معتبر جهان، از جمله کتابشناسی ملی ایران، رعایت می شود. آثار نیما یوشیج، مارک تواین، ماکسیم گورگی زیر نام مستعار آنها که همه با آن آشنایی دارند ثبت می شود و نه ذیل نام واقعی آنها که کمتر کسی می داند یا به یاد دارد.

دوم. در این کتاب در حالی که مدخل های زیادی به خطاطان و خوشنویسان ایران اختصاص داده شده از جمله احمد تبریزی، سلطان علی مشهدی و عبدالمجید طالقانی، جای بسیاری از خطاطان و خوشنویسان معاصر چون رضا کلهر، امیر خانی، سلحشور و کاوه خالی است. محمد احصایی یا کیخسرو سروش ظاهرا به دلیل اینکه نقاش هم بوده اند نام شان در این کتاب آمده است.

سوم. در ضبط اسامی مکتب های هنری نیز دوگانگی وجود دارد. در مدخل «مکتب»، در همین کتاب می خوانیم:

مکتب در معانی مختلف به کار برده می شود. معنای غیر دقیق آن معطوف به کشور یا سرزمین خاستگاه اثر هنری - بدون توجه به هنرمند سبک، نگرش یا دوره معین - است (مکتب فرانسوی یا مکتب انگلیسی). در معنای رایج تر، به یک شهر یا یک منطقه در کشور معین (مکتب فلورانس یا مکتب اصفهان) و یا به یک سبک مسلط بر دوره معین (مکتب فونتن بلو) اشاره دارد. همچنین ، اصطلاح گاه در مورد دستیاران یا شاگردان یک هنرمند به کار می رود (مکتب رافائل).

همانندی سبک تاثیر پذیری و آرمان گروهی از هنرمندان هم عصر، شاید دقیق ترین مصداق این اصطلاح باشد (مکتب ظرف شویی). هنرمندان متعلق به یک مکتب خاص ممکن است ارتباط مستقیم با یکدیگر نداشته باشند. لیکن مدخل های مرتبط با مکتب های هنری عملا در دو ردیف الفبا آورده شده اند. به عنوان مثال «مکتب پاریس»، «مکتب رم»، «مکتب کلن»، «مکتب گلاسکو»، «مکتب لاهه»، «مکتب لندن»، «مکتب نیویورک» در حرف «م» آورده شده ولی در مورد شهرهای اصفهان، بخارا، تبریز، مدخل ها به صورت «اصفهان، مکتب»، «بخارا، مکتب» تبریز، مکتب» در حروف «الف»، «ب»، «ت» آورده شده اند.

به احتمال زیاد استاد پاکباز برای این تفکیک دلیل یا دلایلی داشته اند، ولی از آنجا که مراجعه کننده به دنبال اطلاعات درباره مکتبی است که چیزی درباره آن نمی داند شاید بهتر باشد همه مدخل های مرتبط با مکاتب هنری را ذیل واژه مکتب بیاوریم تا همه آنها در کنار هم و در حرف «م» قرار گیرند.

چهارم. در صفحه ۱۳۲۴ مدخل «سیج» بعد از مدخل سیحون آمده که از نظر الفبایی نادرست است و بهتر است قبل از آن قرار گیرد.

کلام آخر اینکه دایره المعارف هنر محاسن و کارآیی بسیار زیادی دارد و این چند مورد - اگر درست باشد و مورد قبول مولف باشد - به هیچ وجه از ارزش آن نمی کاهد. استاد پاکباز در تهیه این اثر زحمت زیادی کشیده اند و کاری کرده اند کارستان و جامعه هم قدر آن را می داند.