جشن تولد ۷۲ سالگی رادیو در ایران

جام جم: هوشنگ مرادی‌كرمانی در كتاب «شما كه غریبه نیستید» پیرمردی را توصیف می‌كند كه در روستای ساكت و آرام «سیرچ» كرمان یك رادیو را به گوشش چسبانده و متوجه اتفاقات اطرافش نمی‌شود.

نویسنده تعریف می‌كند كه پیرمرد با شنیدن پیام‌های رادیو گاه لبخند می‌زد و گاه غمزده می‌شد و می‌گوید من نه دلیل شادی‌اش را می‌فهمیدم و نه دلیل اندوهش را!

این صحنه تاثیرگذار، تصویری كلی از نحوه تعامل مردم ایران قدیم با رسانه‌ای جدید به نام رادیو را ارائه می‌كند. روستاییان ایران به دنیای بیرونی‌شان از روزنه رادیو نگاه می‌كردند و به كمك این رسانه به درك و شناختی تازه می‌رسیدند.

رادیو برای همه افراد با هر سطحی از دانش و سواد، وسیله‌ای قابل استفاده بود و حتی روستاییانی كه سواد خواندن و نوشتن را نداشتند می‌توانستد با برنامه‌های رادیو ارتباط برقرار كنند.

در صفحات تقویم ایرانی چهارم اردیبهشت به عنوان سالگرد رادیو ثبت شده است. در چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ شمسی فرزند سردار سپه(ولیعهد آن زمان) با فشردن یك دكمه سیاه رنگ در اتاق كوچك ساختمان بی‌سیم پهلوی، نخستین دستگاه فرستنده رادیویی ایران را افتتاح كرد. جالب است بدانید كه این فرستنده رادیویی در طول روز فقط پنج ساعت برنامه پخش می‌كرد كه تازه آن را هم فقط مردم تهران و چند شهر اطراف می‌توانستند بشنوند.

در آغاز كار، از اخبار و گزارش و مطالب جدی در رادیو خبری نبود، در این دوران بیشتر موسیقی و گاه ترانه پخش می‌شد و گه‌گاهی نیز چند نكته ادبی یا انتقادی از رادیو به گوش می‌‌رسید.

از كلاه فرنگی تا میدان ارگ

با مرور تاریخچه رادیو در ایران به چند سال سرنوشت‌ساز برمی‌خوریم؛ سال ۱۳۲۷ زمانی است كه استودیوی كوچك رادیو تهران در میدان ارگ احداث شد. از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۷، برنامه‌های رادیو در استودیوی اولیه در عمارت كلاه‌فرنگی(قصر قاجار) اجرا و پخش می‌شده است.

فاصله ۹‌ ‌‌كیلومتری فرستنده از شهر و وجود تنها یك خودرو برای رفت و آمد اعضای اركستر و گویندگان، باعث شده در ضلع غربی میدان توپخانه در جوار اداره راهنمایی و رانندگی، محلی جدید در نظر گرفته شود.

آن زمان در میدان ارگ، استودیوی كوچكی ساخته شد كه اخبار ساعت ۱۸ از آن محل پخش می‌شده است؛ البته افتتاح رسمی این محل دو سال بعد یعنی در بیست سالگی رادیو در سال ۱۳۳۹ انجام شده است.

به دنبال افتتاح موفقیت‌آمیز استودیوهای یك و ۲، استودیوی بزرگی به نام استودیوی شماره ۸ سال ۱۳۳۸ در محوطه رادیو ارگ ساخته شد.

برنامه «شما و رادیو» شاهرخ نادری با حضور ۲۰۰ تماشاچی در این استودیو ضبط شده است. استودیو ۸ ‌اكنون هم در حال فعالیت است و نمایش‌های رادیویی شبكه‌های مختلف در این فضا ضبط می‌شود.

در این شصت و چند سال كه رادیو ارگ افتتاح شده آدم‌های مهم و مشهوری به آن رفت و آمد داشته‌اند؛ از مهدی اخوان‌ثالث گرفته تا حسینقلی مستعان(داستان‌نویس)، ابوالقاسم پاینده(نویسنده)، مشفق همدانی(مترجم)، محسن هشترودی(پروفسور فیزیك)، جلیل شهناز، بنان و... .

رادیو در مقاطع مختلف تاریخ ملت ایران نقش‌آفرین و تاثیرگذار بوده است. در بزنگاه‌های مهم سیاسی و اجتماعی مثل انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، فتح خرمشهر و... صدای شادی و اندوه مردم در رادیو پیچیده و به گوش همه رسیده است.

رادیو در بستر پیشرفت و توسعه‌اش روزبه‌روز متنوع‌تر شده است. زمانی یك شبكه رادیویی همه‌جور برنامه را برای همه‌جور مخاطب پخش می‌كرد، اما امروز هر شبكه‌ای گروهی خاص از مخاطب را نشانه گرفته و برنامه‌هایش را برای طیف مشخصی از شنوندگان تهیه و پخش می‌كند.

مجوزی برای نگهداری رادیو در منزل

وقتی كتاب تاریخچه رادیو در ایران را ورق می‌زنیم به داستان‌های شیرین و هیجان‌انگیزی درباره نحوه استفاده مردم از این رسانه برمی‌خوریم؛ داستان‌هایی كه نشان می‌دهد مردم شهر و روستا از دیدن رادیو چقدر حیرت‌زده شده‌اند و تا مدت‌ها به آن به عنوان یك وسیله عجیب و غریب نگاه می‌كرده‌اند.

حاجی برادران ساداتی یكی از فروشندگان قدیمی رادیو مستقر در میدان توپخانه در صحبت‌هایش به خاطرات جالبی درباره نحوه ورود دستگاه رادیو به ایران اشاره می‌كند. او در مطلبی با عنوان «از گذشته‌های رادیو» نوشته سیدعلیرضا هاشمی می‌گوید: رادیوهای آن زمان بسیار گران بود و معمولا از كشور آلمان یا انگلستان وارد می‌شد. هر كس كه رادیو می‌خرید به شهربانی مراجعه می‌كرد، یك عكس می‌داد و جواز از آنها می‌گرفت و ما می‌رفتیم منزلشان و رادیو را نصب می‌كردیم. در آن زمان همه نمی‌توانستند رادیو بخرند؛‌ مثلا در تهران از هر هزار خانه یكی رادیو می‌خرید، از این‌رو تعمیركار رادیو هم خیلی كم بود. آن موقع به دلیل آن كه رادیو خیلی گران و بزرگ بود، در هر مغازه رادیوفروشی شش یا هفت رادیو بیشتر موجود نبود كه كل سرمایه آن مغازه را تشكیل می‌داد.

به گفته این فروشنده، فروش رادیو در آن زمان زیاد نبوده. به طوری كه در هفته یا ۱۵ روز یا یك ماه یك رادیو به فروش می‌رسیده. در ضمن وقتی رادیوی كسی خراب می‌شد یك مهندس آلمانی رادیوها را تعمیر می‌كرده. بتدریج آن مهندس آلمانی به یك ایرانی جزئیات تعمیر رادیو را آموخته و خودش با خیال راحت ایران را ترك كرده است.

مرور خاطرات قدیمی بیانگر آن است كه درك و باور كلیت فناوری رادیو برای مردم سخت و پیچیده بوده است. اما در عین حال این پیچیدگی مانع ارتباط با برنامه‌های این رسانه نمی‌شده است.

شاید خنده‌دار باشد ولی برای خیلی از مردم آن زمان این سوال مطرح بوده كه این دستگاه مستطیلی شكل چگونه سخن می‌گوید و آیا كسی در درون آن قرار گرفته است یا خیر! یكی از دارندگان رادیو به خاطره جالبی در این باره اشاره می‌كند و می‌گوید: پدر مادربزرگم شب‌ها رادیو را با خود به آبیاری می‌برد و صبح نمی‌گذاشت ما رادیو گوش كنیم و می‌گفت رادیو تمام شب را حرف زده و بیچاره خسته شده،‌ باید استراحت كند.

مقاله «از گذشته‌های رادیو» كه در دومین اجلاس جهانی رادیو ارائه شد زوایای دیگری از تاثیرگذاری رادیو در زندگی ایرانیان قدیم را نشان می‌دهد.

یكی از شنوندگان كهنسال رادیو در خاطره‌اش به انگیزه بالایش برای رادیودار شدن اشاره می‌كند و می‌گوید: من برای خرید رادیو تلاش زیادی در مزرعه خود می‌كردم تا پول لازم را جهت تهیه یك رادیو فراهم كنم. ماه‌ها در زمین كشاورزی كار كردم تا بالاخره پول لازم فراهم شد. زمانی كه رادیو را به خانه آوردم از خوشحالی در پوست خود نمی‌گنجیدم. من با خریدن رادیو توانستم از اوضاع كشور و حتی كارهای كشاورزی اطلاعات زیادی به دست آورم.

رادیو علاوه بر این كه زندگی شخصی مردم را دستخوش تحول كرده در زندگی اجتماعی آنها نیز تاثیرگذار بوده است. در ابتدای ورود رادیو یكی از تفریحات مردم این بوده كه در كوچه و خیابان دور رادیو حلقه بزنند و به برنامه‌های سرگرم‌كننده آن گوش كنند.

در خاطرات یكی از شهروندان تهران قدیم آمده است: بعد از چند ماه قهوه‌خانه محله ما یك رادیو خرید. از آن به بعد مشتریانش دو برابر شد. اما او هم قیمت چای و قلیان را دو برابر كرد.

یكی از شهروندان قدیمی تهرانی هم خاطره‌ای تعریف می‌كند از رادیویی كه حجمش به اندازه دستگاه تلویزیون بوده است. این رادیو در قهوه‌خانه محله مستقر بوده و كسی حق نداشته به آن دست بزند. صاحب قهوه‌خانه پسر خودش را مسئول نگهداری از این دستگاه رادیو كرده و او را كنار رادیو نشانده تا مراقبش باشد. مشتریان قهوه‌خانه فقط یك ساعت در طول روز اجازه داشته‌اند دل به نوای رادیو بدهند و در دیگر ساعات روز رادیو ساكت و خاموش بوده است.

رادیو لباس نو بر تن می‌كند

در حال حاضر ۲۰ شبكه رادیو سراسری در حال فعالیت هستند. برخی از این شبكه‌ها اختصاصا در یك موضوع خاص برنامه پخش می‌كنند و براساس حوزه محتوایی‌شان از دیگر شبكه‌ها متمایز شده‌اند.

شبكه‌های معارف، فرهنگ، ورزش، سلامت، اقتصاد و كتاب فقط در موضوعات مربوط به عنوانشان فعالیت می‌كنند. شنوندگانی كه به موضوعات فرهنگی همچون شعر، ادبیات، سینما و تئاتر علاقه دارند می‌توانند پیچ رادیویشان را به طرف فركانس شبكه فرهنگ بچرخانند و صرفا برنامه‌هایی در این حال و هوا را بشنوند. برخی شبكه‌ها حوزه ماموریت‌شان را براساس ساختاری كه در آن برنامه‌سازی می‌كنند، تعریف كرده‌اند.

شبكه‌های نمایش، گفت‌وگو، تلاوت، نوا و آوا را می‌توان در این دسته‌بندی قرار داد. شبكه نمایش متعلق به شنوندگانی است كه دوست دارند در هر ساعتی از شبانه‌روز نمایش‌های رادیویی بشنوند.

شبكه گفت‌وگو نیز بیشتر از قالب برنامه‌سازی مصاحبه و میزگرد بهره می‌گیرد و برنامه‌هایی گفت‌وگومحور را تقدیم علاقه‌مندان می‌كند. شبكه‌های نوا و آوا نیز آنتن خود را به پخش برنامه‌های موسیقی‌محور اختصاص داده‌اند.

برخی شبكه‌ها مثل جوان نیز در برنامه‌سازی به یك طیف مشخص سنی توجه می‌كنند. افتتاح شبكه جوان كه در سال ۷۵ صورت گرفت، راه را برای فعالیت دیگر شبكه‌های تخصصی باز كرد.

هم‌اكنون كه حدود ۱۶ سال از فعالیت این شبكه می‌گذرد زمزمه‌هایی مبنی بر افتتاح رادیو كودك هم شنیده می‌شود. رادیویی كه برنامه‌هایی برای كودكان خواهد داشت و بچه‌ها در آن حرف اول و آخر را می‌زنند. در كنار همه این شبكه‌ها باید به افتتاح شبكه فصلی اشاره كرد كه برنامه‌هایش در فصل‌های مختلف بهار، تابستان، پاییز و زمستان تغییر می‌كند و متناسب با نیازهای آن دوره زمانی هر بار لباسی نو بر تن می‌كند.

بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی اینترنت نیز اتفاقی است كه رادیو را در سال‌های اخیر برای مخاطبان جذاب‌تر و شنیدنی‌تر كرده است. در حال حاضر رادیوی اینترنتی ایران‌صدا برنامه‌هایش را بر فضای اینترنت برای مخاطبان در هر نقطه‌ای از جهان پخش می‌كند. با مراجعه به سایت این شبكه می‌توان به گنجینه‌ای غنی از برنامه‌های رادیویی در حوزه‌های مختلف دست یافت و كارهای شنیداری دیگر شبكه‌ها را نیز به صورت زنده شنید.

در هیاهوی رسانه‌های رنگارنگ رادیو همچنان زنده و باطراوت است و می‌كوشد صدای خودش را به گوش شنوندگانش برساند. برگ برنده اصلی رادیو در دسترس بودن است كه آن را از دیگر رقیبانش جلو می‌اندازد. امروزه رادیو روی تلفن‌های همراه قابل شنیدن است و همچنین با دیگر وسایل دیجیتال تركیب شده و در همه‌جا نقش اطلاع‌رسانی خودش را ایفا می‌كند.