نسبت جهان پهلوان تختی با فساد زمانه اش

ماهنامه ایران فردا - فرید دهدزی:

۱. زمانه ای که سخن گفتن از پایبندی به باور، آرمان، هویت، عِرق ملی، ارزش استقلال و اساسا ارزش ها را غلبه احساس بر خرد می دانند، طبیعی است که سخن گفتن از تختی ضرورتی ندارد. چرا که پرونده او (نیک و بد) هر چه بود دیگر بسته شد. در زمانه ای که الگوپذیری و الگوپردازی، نوعی افسانه پردازی قلمداد می شود، سخن گفتن از تختی چه ضرورتی دارد؟

2. نظریه پردازان عرصه جامعه شناسی اقتصادی بر این باور هستند که عوامل و ریشه های فساد را تنها نباید در قدرت های اقتصادی و سیاسی پی گرفت، بلکه در برخی از جوامع، فساد در بیشترینه قلمرو و نهادهای مختلف جامعه امری فراگیر است.

۲-۱. بخشی از آن نظریه با ساخت جامعه ما نیز مطابقت دارد. تنها مفهوم فساد در اختلاس یا حقوق های نجومی و... خلاصه نمی شود، بلکه چو نیک بنگری دامنه فساد، برخی از قلمرو و نهادهای اجتماعی را هم در بر گرفته.

به عنوان نمونه اخباری که در عرصه های مختلف هنری به گوش می رسد بیش از آنکه اخبار مبتنی بر آفرینش آثار فاخر هنری باشد، بیشتر با حواشی آن روبرو هستیم؛ سرمایه گذاری زیاد، اما تولید اندک. (به طور نمونه در حوزه موسیقی؛ تولید آثار فاخر و تاثیرگذار موسیقی نسبت به دهه های پیشین بسی اندک، اما سرمایه گذاری در بخش خصوصی و دولتی در این زمینه بیشتر شده- از سویی عرضه و تقاضا در ژانرهای مختلف موسیقی بسیار سطحی و چه بسا «مبتذل»، از لحاظ واژه شناسی و پیامدگرایی «ابتذال» با مفهوم «فساد» پهلو می زند).

2-2. در عرصه های مختلف ورزشی با مفاهیم جدیدی به نام مافیای ورزشی، فوتبال کثیف و... صدر اخبار ورزشی شده. برخی از دست اندرکاران مثلا رشته فوتبال به اختلاس متهم هستند، برخی از مربیان و بازیکنان فوتبال بیش از رقم های رسمی اعلام شده توسط فدراسیون (به طور پنهانی) دریافتی دارند، مربی از بازیکنانی که او را به تیم محبوبی آورده، بخشی از دریافتی قرارداد را تقسیم می کنند. بازیکن فوتبال از طریق لابی، وارد تیمی بزرگ و حتی تیم ملی می شود، در حالی که مستحق آن نبوده و نیست. جالب این که به یکباره «ستاره سینما» هم می شود!

برخی از ورزشکاران وارد سیاست شده، یا حتی نماینده می شوند و توسط جریان سیاسی مورد دست آویز قرار می گیرند. بازیکنی که آبروی ملت را به واسطه استفاده از داروی نیروزا تحت شعاع قرار داده، اکنون به نمایندگی برگزیده شده و گفتار و کردارهایش مانند آن «سریال عکس بازی»، مورد نقد آحاد جامعه قرار گرفته است.

2-3. بنابراین در مورد مفهوم فساد در جوامعی مانند ما، باید بیشتر دقیق و عمیق شد. بدون در نظر گرفتن عوامل و ریشه های فرهنگی و اجتماعی آن نمی توان، تنها یک بخش را مورد واکاوی قرار داد.

۳. در این جا پرداختن به «غلامرضا تختی» ضرورت پیدا می کند. زیرا وقتی الگوی کرداری برخی قلمرو و نهادهای اجتماعی، «الگوی فساد» شده، سخن گفتن از تختی ضرورت یپدا می کند. زیرا او نماد منش پهلوانی در عرصه های مختلف بود.

4-1. وقتی به گفته خود تختی و به اعتراف برخی از نزدیکانش، دربار و حتی ساواک از وی می خواهند که وکیل مجلس شورای ملی شود، او می گوید: من یک ورزشکار و خاک پای این ملت هستم. من رجال سیاسی نیستم، رجال سیاسی یعنی دکتر مصدق، غلام حسین صدیقی، کریم سنجابی، الهیار صالح و... این افراد را از زندان (تابستان 42 همه این بزرگان زندان یا تبعید بودند) آزاد کنید و بگذارید در انتخاباتی آزاد شرکت کنند.

او به دوستانش گفت این ها با دعوت من به کارزار سیاست، هم قصد دارند نقش اصلی من در ورزش فراموش شود و از سویی من را آلوده به سیاست و در نهایت جذب و هضم کنند.

4-2. حتی کمپانی های سینمایی همزمان با ورود چند قهرمان ورزشی به فیلم ها (1337 به بعد)، رقمی بیش از دیگر هم کسوتان را به تختی پیشنهاد دادند. در پاسخ گفت من کارم چیز دیگری است بگذارید از پس کار خودم بربیاییم، من برای این کار (سینما) ساخته نشدم. پیشنهادهای سینمایی، فقط یکبار نبود، چندین مرحله صورت گرفت، اما همواره پاسخش «نه» بود.

۴-۳. حقوق تختی به خاطر تن ندادن به امیال حاکمیت و از سویی شهرت و محبوبیت استثنایی در بین اقشار مختلف جامعه که تهدیدی جدی برای کیان سلطنت بود، قطع شد. حاکمیت از راه دیگری برای تضعیف او وارد شد، به تختی گفتند تنها با یک عکس تبلیغاتی پنجاه هزار تومان دریافت کن، و یا برای یک فیلم تبلیغاتی مبلغ صدهزار تومان به او پیشنهاد داده بودند! اما تختی به اطرافیان خود گفته بود این پول ها پوششی است برای تخریت شخصیت من. عکس و فیلم تبلیغاتی بهانه است. مگر این کارها این همه ارزش مالی دارد! با این پول می خواهند من را بخرند و از مردم دور کنند.

۴-۴. تختی سواد زیادی نداشت، اما منش پهلوانی اش از او فردی تیزبین و روشن بین ساخته بود. ورزش و حتی سیاست را صحنه نمایش نمی دید (زیرا او در کنار ورزش فعالیت های اجتماعی و سیاسی می کرد)، بلکه ورزش و سیاست را صحنه پیکار می دید. به عنوان نمونه با این که عاشق مردم بود، خود را خاک پای مردم می دانست، اما می گفت مگر من برای این مردم چه کردم که از من می خواهند امضاء یا عکس بگیرند! من با فردی که از راه دور با قرض از این و آن هزینه می کند و برای دیدن من می آید، چه برتری و حرفی دارم بگویم! غیر از این که شرمنده آن ها باشم!

یکبار وقتی در سفر مشهد متوجه شد افرادی که برای دیدن او از جنوب خراسان با حقوق کم کارگری، یک دوربین عکس خریدند و برای آمدن به مشهد مجبور شدند از نزدیکان خود قرض بگیرند، گریه اش گرفت. گفت شمایید که باید به دستانتان بوسه زد، من کجای کار هستم! (غیرمستقیم هزینه سفر و خرید دوربین را داد و با دریافت آدرسی از آنان، چند سال برای آنان نامه و عکس می فرستاد و مقداری هم به آنان کمک مالی می کرد). این دیگر افسانه نیست، بیشتر کسانی که با او رابطه نزدیک یا دور داشتند شاهد صدها نمونه از این رفتارها بودند.

۴-۵-۱-۱. بله تختی ورزش و سیاست را نه صحنه نمایش که صحنه پیکار می دید. در مسابقات المپیک ملبورن (۱۹۵۶- دو سال پس از کودتان ۲۸ مرداد)، بغض فروخفته شکست اراده ملت و نهضت ملی ایران در کودتای ۲۸ مرداد را در «سپهر میدان» ملبورن در پیکار با حریف آمریکایی، انگلیس و روسی (سه گانه همبسته کودتا) می دید. گویی آمدست حساب وام آن شکست نابرابر را با نبردی برابر بگذارد. (بقول خودش باید به حریف آمریکایی و روسی با آن اندامی که نیم متر از او بلندتربود، پیکار کند) و آن میدان را نبردی برای تسویه حساب ملت ایران با دولت های متجاوز می دانست. گویی اراده و آمال ملتش را نه در دادگاه لاهه یا شورای امنیت سازمان ملل که در تشک کشتی در نبرد با حریفان می دید.

او با شکست حریف روسی، انگلیسی و آمریکایی موجب اهتزاز پرچم ایران زمین بر صدر تمامی ملل، یاد حماسه قیام ملت ایران در دولت ملی دکتر مصدق و پیروزی ایران بر سیطره انگلستان، را زنده کرد. تختی گفت فکر می کردم خیلی کار بزرگی است، اما وقتی از سکو پایین آمدم دیدم فقط ملتم را دوباره شادمان کردم و کاری نتوانستم بکنم! (حسرت می خورد که چرا نتوانست کار ریشه دارتری انجام دهد!)

از آن پس همه تن بکشتن دهیم؛ به آوردگه بر سر و تن نهیم (شاهنامه)

4-5-1-2. در این جا حاجت به بیان نیست که منش تختی ریشه در آیین پهلوانی ایران زمین دارد، متون بیشماری در مورد منش پهلوانی نگاشته شده که شاهنامه فردوسی یکی از منابع مهم در این باره است. «رستم» یکی از نمادهای آیین پهلوانی در شاهنامه است. این منش پهلوانی رستم گونه در دوران معاصر در منش تختی نمودار گشت.

ملت او را «رستم ایران زمین» می دانستند. این لقب فقط ستایش صرف نبود، بسیاری از هنرمندان، شاعران و نویسندگان (روشنفکرانی که حتی مخالف مشی فکری وی بودند) در آثار خود منش پهلوانی رستم وار او را تبیین کردند. با این تفاوت که اگر رستم تنها یک نماد افسانه ای در شاهنامه بود، پهلوان تختی شخصیتی واقعی در تاریخ معاصر ایران بود.

پهلوانی براساس متون کلاسیک، تنها پهلوان قلمرو ورزش نیست، بلکه پهلوانی منشی است که در سراسر زندگی آن ورزشکار باید ریشه داشته باشد. تختی به مانند دیگر پاسداران آیین پهلوانی، نه تنها در عرصه ورزش، بلکه در عرصه اجتماع و سیاست نیز دارای منش پهلوانی بود. پیش از وی پوریای ولی و حاج حسین رزاز نمونه بارز این منش بودند.

«حاج حسین رزاز» از نمونه های بارز تداوم آیین پهلوانی و البته آخرین پهلوان دوره پیش از پدیدآیی ورزش نوین بود. او یگانه پهلوان گودهای ورزشی زمانه خودش بود. اما همین پهلوان در همراهی با مشروطه خواهان تا جایی پیش رفت که به هنگام استبداد صغیر، از نخستین مردانی بود که سلاح به دست به بام مجلس رفت و لیاخوف روسی و سربازان متجاوز به حقوق ملت را نشانه گرفت.

پهلوان رزاز چه در دوره قاجار و چه در سال های یکه تاز قزاق ها و لمپنیسم سرکوبگر رضاخانی، همچنان مقاوم، جسور بپای دارنده آیین پهلوانی در آن دوران استبداد سیاه بود. این منش در تختی به خوبی جلوه داشت. با این تفاوت که تختی اهل مبارزه مسلحانه نبود. بلکه او به خوبی از مکتب مرادش مصدق آموخته بود که رفتار مسالمت جویانه با رویدادهای سیاسی و اجتماعی داشته باشد. گرچه منش مسالمت گرایانه در خوی او نهادینه بود.

4-5-2. تختی همیشه یل میدان عمل بود. گفتیم وی یک وجهه قهرمانی- پهلوانی داشت و یک وجهه اجتماعی و سیاسی.

۹ اسپند ۱۳۳۱ زمانی که دربار با دسیسه قصد فریب دکتر مصدق و در نهایت ترور ایشان به دست اوباش و اجامر در خانه ۱۰۹ خیابان کاخ را داشت. نیروی سوم حزب زحمتکشان ملت ایران از طریق جلال آل احمد به موقع خود را نزدیک خانه دکتر مصدق رساندند و دسیسه ترور مصدق را نقش بر آب کردند (در این قضیه حزب ملت ایران به فرنشینی شهید داریوش فروهر نیز نقش مهمی داشتند). در آن موقع تختی که پیش از دولت مصدق در روزگار ملی شدن صنعت نفت، هموند حزب زحمتکشان ملت ایران (از احزاب مهم نهضت ملی) شده بود.، پهلوانانه کنار یاران دکتر مصدق، در مقابل هجوم اجامر ایستادگی کرد. برخی مواقع تختی بدون این که حرکتی انجام دهد، اجامر تنها با دیدن هیبت تختی (نه زور و بازو)، فرار را بر قرار ترجیح دادند.

4-5-3. نُه اسپند 1331 نخستین سناریو کودتای خزنده بر علیه دولت ملی بود. تا کودتای نهایی نزدیک به هفت ماه، روزی نبود که بحران و دسیسه ای بر علیه دولت ملی دکتر مصدق ایجاد نشود. 25 اَمرداد کودتای دیگری بر علیه دولت ملی بود که این بار توسط مردم، اصناف و احزاب ملی و به ویژه هوشمندی شخص دکتر مصدق، خنثی شد.

تختی در روز ۲۶ اَمرداد به همراه دیگر اصناف و احزاب ملی به همراهی کسانی چون شهید داریوش فروهر، به فرمان نخست وزیری از دست اندرکاران به زیر کشیدن مجسمه رضاشاه در میدان توپخانه (با کمک جرثقیل شهربانی) بودند. به گفته دکتر مصدق در دادگاه نظامی به این دلیل چونین پیشنهادی به احزاب و اصناف ملی دادم که احزاب دست چپی، پیش دستی نکنند و ما را در تقابل مردم مستاصل کنند.

تختی تا لحظه مرگ در این میادین شهسوار میدان عمل و نبرد بود. حزب زحمتکشان ملت ایران، حزب سویالیست (منشعبین از نیروی سوم- گروه زنده یادان خنجی و حجازی)، نهضت مقاومت ملی و در نهایت جبهه ملی دوم، ضمن این که تختی از مسئولان «سازمان ورزش» جریان های یادشده بودند؛ به واسطه حملات احتمالی اوباش و اجامر به برنامه، نشست و گردهمایی ها، گروهی برای تامین امنیت برنامه ها در نظر گرفته شده بودند که تختی مسئول این گروه بود.

به عنوان نمونه ایشان در مدیریت بخش انتظامات میتینگ جلالیه (28 اردیبهشت 1340)، نقش چشم گیری داشت. یا در برنامه های خانه 143 فخرآباد محل برگزاری برنامه های جبهه ملی دوم، گروه تختی به خوبی امنیت این برنامه ها را تایمن می کردند.

۴-۵-۴. یکی از نمونه های درخشان بی باکی و پهلوانی تختی زمانی بود که حاکمیت پس از درگذشت مصدق امکان برگزاری هر مراسمی را سلب کرده بود. در مراسم هفت دکتر مصدق در احمدآباد، نیروهای امنیتی و شهربانی قلعه را محاصره کرده بودند. با این که به تختی تذکر داده بودند که در این مراسم شرکت نکند و جلوی احمدآباد او را تهدید کردند. اما ورود تختی باعث شد که جمعیت بیشماری به قلعه احمدآباد بیایند.

حتی تختی خود را به آرامگاه رساند و با ادای احترام و بوسه بر تربت مصدق چونین گفت: بعد از درگذشت شما، زندگی بر ما حرام است. آخر این چه زندگی است! آرزومندم که هرچه سریع تر زندگی ما هم تمام شود... (عجبا که ده ماه پس از این رویداد، تختی هم جاودانه شد). در این هنگام سرهنگ مولوی به او گفت: بهتر است شما این جا را ترک کنید، زیرا جمعیت ثانیه به ثانیه بیشتر می شود. تختی گفت آقا بگذارید به حال خودمان باشیم! همین عدم تمکین، مقاومت و ایستادگی های تختی بود که موجب تنگ شدن حلقه زندگانی بر او بود.

5. همان طور که در مقدمه عرض شد ما نه تنها در قلمرو قدرت که در برخی نهاد و قلمروهای اجتماعی نیز با مفهوم «فساد» روبرو هستیم. مفهوم فساد دارای مفاهیم و معانی مختلفی است. همچنین عوامل و ریشه های آن معطوف به یک نهاد نیست، بلکه امری ریشه دار و فراگیر است.

از سویی رفته رفته با فروریزی اخلاق در سطوح مختلف جامعه مواجه هستیم. تختی در این دوره بحران اخلاقی برای ما می تواند الگو/ سرمشق مناسبی در عرصه های مختلف باشد. تختی فقط پهلوان میدان ورزش نبود که پهلوان عرصه اجتماع و به قول دکتر حبیب اله پیمان «تختی پهلوان عرصه سیاست» بود.

تختی به ما نشان داد که رستم و پهلوانی امری اسطوره ای نیست که امری پویا و حقیقی است. او نشان داد که اخلاق مداری (بقول پهلوان شهید صابر بچه تن پاک، دست پاک و دیده پاک- همان پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک) نه تنها در گود مقدس کشتی که در هر قلمرویی ممکن است. او منش پهلوانی و اخلاق مداری را به عرصه عمومی درآورد. به ما نشان داد که منش پهلوانی و اخلاق مداری تنها در یک قلمرو معنا ندارد و آن را به تمامی قلمروهای مختلف اجتماعی تسری داد.