از جانبداري ترامپ تا ميانجي‌ گري كويت

يسرا بخاخ در روزنامه اعتماد نوشت: منطقه خاورميانه كه هنوز درگير حل وفصل بحران‌هاي چند ساله سوريه، عراق، يمن و ليبي است طي چند روز گذشته با بحران تازه‌اي دست و پنجه نرم مي‌كند، بحران كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس.

گرچه به نظر مي‌رسد كشورهاي عربي عضو شوراي همكاري خليج فارس همواره روابط دوستانه‌اي با يكديگر داشته‌اند اما تحولات چند روز اخير نشان مي‌دهد ريشه اختلافات اين كشورها به قدري عميق است كه مانند آتش زير خاكستر با جرقه‌اي شعله‌ور مي‌شود.

شوراي وزيران عربستان در جلسه دوشنبه‌شب كه با حضور سلمان بن عبدالعزيز پادشاه اين كشور برگزار شده بود تاكيد كرد كه تصميم براي قطع روابط با قطر بر اساس حق عربستان براي حفاظت از امنيت ملي خود از خطر تروريسم و افراط‌گرايي نشات گرفته است. شوراي وزيران عربستان تاكيد كرد رياض اين تصميم قاطع خود را بعد از اقدامات آشكار و مستمر قطر براي ايجاد شكاف در عربستان و تحريك برخي گروه‌ها به اقدام عليه دولت و حمايت از گروه‌هاي تروريستي و طايفه‌ايي گرفته است و افزود: بدون توجه به اقداماتي كه دولت قطر مرتكب مي‌شود، عربستان همواره دوست و حامي امنيت و ثبات ملت قطر خواهد بود.

از سوي ديگر ابوظبي نيز كه همزمان با عربستان روابط خود را با قطر قطع كرده است بازگشت روابط با دوحه را مشروط به ايجاد نقشه راه تضمين شده و تغيير رفتار قطر دانست. انور قرقاش، وزير مشاور دولت امارات در امور خارجه در صفحه توييتر خود نوشت كه با توجه به تجربه‌هاي كشور برادر پيشين، ايجاد چارچوبي براي آينده كه امنيت و ثبات منطقه را تقويت كند ضروري است و ضمن بازيابي اعتماد از دست رفته در پي عهدشكني‌ها بايد نقشه راه تضمين شده‌اي ارايه شود.

ايران، تركيه، الجزاير و برخي كشورهاي ديگر منطقه خواستار ايجاد كانال‌هاي گفت‌وگو ميان قطر و ديگر كشورهاي عربي منطقه شده‌اند و بريتانيا نيز با تاكيد بر لزوم رسيدن به راه‌حلي براي اين بحران ابراز اميدواري كرده كه شوراي همكاري خليج فارس وحدت خود را بازيابد. در همين راستا و با توجه به اينكه كويت تجربه ميانجيگري ميان قطر و ديگر كشورهاي عربي را در جريان بحران هشت‌ماهه سال ٢٠١٤ داشته، دوحه اعلام كرد كه شيخ صباح الاحمد الصباح امير كويت تلاش‌هايي را براي رسيدن به راهكار در اين زمينه، آغاز كرده است.

محمد بن عبدالرحمن آل ثاني، وزير خارجه قطر در گفت‌وگو با شبكه خبري الجزيره تاكيد كرد كه پيش از تنش‌سازي اخير عليه قطر جنگ رسانه‌اي تمام عياري عليه دوحه شكل گرفته بود و يادآور شد كه كشورش مي‌خواهد با تامل در خصوص تماس‌هايي كه براي حل اين بحران در حال برقراري است برخورد خواهد كرد. وزير خارجه قطر گفت تصميمات گرفته شده يك جانبه و بي‌سابقه بوده است و تلاش‌هايي صورت مي‌گيرد تا فرمانبرداري از يك كشور عليه قطر تحميل شود كه اين مساله قابل قبول نيست. قطر عربستان را متهم مي‌كند كه به دنبال اعمال سلطه خود بر سياست‌هاي قطر است و در همين راستا وزير خارجه اين كشور تاكيد كرد منطقه با چالش‌هاي بزرگي دست و پنجه نرم مي‌كند كه بايد منجر به ايجاد وحدت در ميان كشورهاي منطقه شود و افزود: اما متاسفانه ديديم كه از داخل خانه كشورهاي عربي حاشيه خليج (فارس) تيرهايي به سوي ما شليك شده است با اين وجود از برخي كشورهاي دوست و برادر تماس‌هايي داشته‌ايم كه از اعلام همبستگي خود با دوحه خبر دادند. .

وزير خارجه قطر تاكيد كرد كه راهبرد دولت قطر حل هرگونه اختلافي از طريق مذاكره است و يادآور شد كه قرار نيست زندگي روزمره شهروندان قطري تحت تاثير تحولات اخير قرار بگيرد. وي همچنين تاكيد كرد كه سخنراني تميم بن حمد، امير قطر كه قرار بود دوشنبه شب برگزار شود بعد از بحران پيش آمده به وقت ديگري موكول شده است.

امير كويت ميانجيگري را كليد زد

بر اساس گزارش العربي الجديد اين تصميم بنا به درخواست امير كويت گرفته شده تا تلاش‌هاي اين كشور براي ايجاد آرامش ميان كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس به نتيجه برسد. پيشتر خبرگزاري كويت گزارش داده بود كه امير اين كشور در تماس تلفني با امير قطر از او خواسته بود كه ضمن حفظ آرامش از اتخاذ تصميم‌هايي كه ممكن است وضعيت را وخيم‌تر كند پرهيز كرده و به تلاش‌ها براي پايان دادن به تنش ايجاد شده فرصت بدهد. بعد از تصميم ابوظبي، رياض، قاهره و منامه و چند كشور ديگر براي قطع روابط با قطر، امير ٨٨ ساله كويت روز سه شنبه به جده رفته تا با سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه عربستان ديدار كند و بعد از آن نيز راهي دوحه شده تا با شيخ تميم گفت‌وگو كند.

العربي الجديد به نقل از منابع آگاه گزارش داد كه تماس‌ها و ديدارهاي امير كويت بعد از تاكيد قطر بر اينكه اجازه نخواهد داد بر سياست‌خاي داخلي و خارجي‌اش كنترلي از سوي ديگر كشورها وجود داشته باشد آغاز شده است و دوحه به كويت ابلاغ كرده كه هجمه رسانه‌اي و سياسي و ديپلماتيكي كه عليه اين كشور ايجاد شده از تاكيد قطر بر عدم پذيرش سلطه ديگر كشورهاي عربي نشأت گرفته است. خالد الفصيل مشاور پادشاه عربستان دوشنبه شب به ديدار امير كويت هم رفت و بر اساس گزارش العربي الجديد در اين ديدار الفيصل مطالبات عربستان از قطر را مطرح كرده و از كويت خواسته بود كه اين مطالبات را به دوحه منتقل كند تا با كوتاه آمدن قطر بحران صورت گرفته رفع شود كه بر اساس اين گزارش اين مطالبات مورد قبول قطر نيست و آن را ناقض حاكميت خود و تصميمات ملي كشور مي‌داند.

امير كويت مي‌خواهد در جده از مسوولان سعودي بخواهد كه لحن تند خود عليه قطر را كنترل كنند و پيش از آن با رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه، عبدالله دوم پادشاه اردن و عمر البشير رييس‌جمهور سودان در خصوص حل بحران پيش آمده در خليج فارس گفت‌وگو كرده بود.

كويت كه باتوجه به موقعيت جغرافيايي و داشتن مرز مشترك با سه كشور مهم منطقه عراق، ايران و عربستان همواره نقش‌هاي مهم سياسي در منطقه ايفا كرده است پيشتر در سال ٢٠١١ نيز در اختلافي كه ميان عمان و امارات بر سر كشف يك باند جاسوسي اماراتي در عمان ايجاد شده بود ميانجيگري كرده بود و در ماجراي بحران سال ٢٠١٤ ميان بحرين، امارات، عربستان با قطر نيز امير كويت شخصا بر توافق رياض كه اين بحران را مديريت كرد نظارت داشت.

به همين دليل است كه با وجود فشارهايي كه عربستان به همپيمانان و شركاي خود وارد مي‌كند تا مانند ماجراي قطع روابط با ايران طبق دستور عربستان شركاي اين كشور نيز روابط خود را با كشور مورد غضب رياض قطع كنند، كويت تلاش كرده زير بار اين مساله نرود. بر اساس گزارش العربي الجديد شماري از رسانه‌ها و روزنامه‌هاي عربستان و امارات بعد از بحران شكل گرفته عليه قطر از كويت نيز انتظار داشتند با آنها همسو شده و در همين مسير گام بردارد كه با واكنش احزاب و جريان‌هاي كويتي مواجه شده و آشكارا با صدور بيانيه‌هايي خواستار مقابله با تلاش‌هاي عربي براي اعمال نظر در سياست‌خارجه كويت شدند. بر همين اساس و به گفته منابع نزديك به وزارت خارجه كويت تصميم‌گيرندگان در اين كشور معتقدند كه اگر قطر تسليم فرمان‌هاي صادر شده از اردوگاه رياض و ابوظبي شود، كويت قرباني بعدي اين سياست خواهد شد و همان فشارهايي كه براي تسليم شدن به قطر وارد مي‌شود فردا گريبان كويت را خواهد گرفت و بدون شك سياست‌هاي عربستان در منطقه با سياست‌هاي كويت كه حفظ حسن همجواري و ارتباط مثبت با ايران و عراق است در تضاد خواهد بود.

بر اساس اين گزارش اعمال سليقه‌هاي خارجي در سياست داخلي كويت مي‌تواند تا مرز بسته شدن پارلمان اين كشور نيز پيش برود، زيرا وجود اعضاي جريان‌هاي مختلف سياسي مانند اخوان المسلمين و شيعيان در پارلمان كويت براي امارات و عربستان خوشايند نيست به همين دليل در صورت كوتاه آمدن قطر در برابر رياض، نوبت كه به كويت رسيد پارلمان و دولت اين كشور مورد تهديد دخالت‌هاي محور سعودي-اماراتي خواهد بود. بعد از افشاي برخي ايميل‌هاي سفير امارات در ايالات متحده سياست اتخاذ شده از سوي كويت براي قرار نگرفتن در كنار محور عربستان و امارات منطقي به نظر مي‌رسد زيرا سفير امارات، كويت را كشوري حامي تروريسم خوانده بود و از سوي ديگر دولت كويت آگاه است كه برخي رسانه‌هاي اين كشور تحت حمايت امارات از سياست‌هاي ابوظبي در منطقه حمايت مي‌كنند كه اين مساله با سياست كلي كويت در تضاد است و موقعيت امير اين كشور را كه تلاش مي‌كند نقش ميانجي براي حل اين بحران را بازي كند زير سوال مي‌برد.

تركيه نيز كه همپيمان اصلي قطر در منطقه به شمار مي‌رود سعي كرده موضع محتاطي اتخاذ كند و در بيانيه‌هايي كه در يك روز گذشته از سوي مسوولان اين كشور منتشر شده كشورهاي عربي را به حل اختلافات‌شان دعوت كرده است، روز دوشنبه اين كشور اعلام كرد با توجه به رياست سازمان همكاري اسلامي، آنكارا آماده است نقش خود براي حل اين بحران را بازي كند. معاون نخست‌وزير تركيه اعلام كرد كه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور اين كشور تلاش مي‌كند تا در بحران ايجاد شده ميان قطر با عربستان، امارات و بحرين ميانجيگري كند. معاون نخست وزير تركيه گفت: اوضاع خاورميانه به اندازه كافي پيچيده شده است و در وضعيتي خطرناك از عدم ثبات سياسي قرار داريم كه خاورميانه توان تحمل بحران جديدي را ندارد. از همه مي‌خواهيم كه با اتكا به عقل سليم از ايجاد بحران جديد در منطقه جلوگيري كنند.

نگراني كه بعد از تصميم عربستان براي قطع روابط با قطر ايجاد شده است ممكن است با حضور داشتن محمد بن سلمان، شاهزاده جوان و بي‌تجربه سعودي بي‌ارتباط نباشد.

سياست‌هاي خارجي رياض از زماني كه محمد بن سلمان پيدا و پنهان به شخص اول اين كشور تبديل شده است با اعلام جنگ عليه كشور همسايه (يمن)، قطع روابط با تهران، ايجاد ائتلاف‌هاي بين‌المللي نافرجام در منطقه و بحران‌سازي عليه قطر فقط در راستاي ايجاد تنش در خاورميانه بوده است. اتهامي كه در كنار تهمت حمايت از تروريسم و ايجاد بي‌ثباتي در منطقه رياض به جاي خود به مخالفان يا كشورهايي كه در تقابل با سياست‌هاي اين كشور هستند وارد مي‌كند.

باجي كه قطر به امريكا نداد

احمد عبدالوهاب، تحليلگر عرب مي‌گويد: سياست به‌طور كلي در خاورميانه و به صورت ويژه در جهان عرب به اصول و پايه‌هاي مشخصي تكيه نمي‌كند كه بتوان اوضاع منطقه را بر اساس آن پيش‌بيني يا تحليل كرد. اقدام سياسي در اين منطقه هيچ ضابطه‌اي ندارد و به اصول سياسي مورد قبول جهاني در جهان عرب اهميتي داده نمي‌شود و امكان دارد اصلي كه ديروز مورد قبول بوده، امروز نقض شود زيرا تعارف‌ و شخصي‌سازي سياست رويكرد اصلي حاكمان عربي است. اقدام فوري تعدادي از كشورهاي عربي براي قطع روابط خود با قطر بسياري را در جهان عرب شگفت‌زده كرده است و در طول دو روز گذشته تلاش‌هاي زيادي براي كشف و درك واقعي دلايل اين اقدام صورت گرفته است، برخي معتقدند حضور شماري از سران اخوان المسلمين و مخالفان برخي كشورهاي عربي در قطر منجر به بروز اين بحران شده است. برخي ديگر معتقدند كه عربستان و امارات اخيرا از رابطه‌اي «غيرطبيعي» ميان ايران و قطر آگاه شده‌اند.

برخي ديگر نيز دليل اين اقدام را اختلافات ريشه‌اي و قبيله‌اي ميان آل حمد و آل زايد در دهه هفتاد ميلادي و در آغازين روزهاي تاسيس دولت امارات دانسته‌اند كه امروز باعث شده عربستان در كنار همپيمان خود عليه قطر جبهه بگيرد. اما برخي نيز بحران را زاييده سفر اخير دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا به خاورميانه مي‌دانند. بر اساس اين گزارش ترامپ در توييتي گفته بود كه كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس پول زيادي دارند كه فقط بخش كمي از آن را خرج مي‌كنند و بعد از بازگشت به امريكا از غنايمي كه با خود از خاورميانه آورده بود، گفت و تاكيد كرد كه ميليون‌ها شغل براي امريكايي‌ها ايجاد خواهد كرد.

بر اساس برخي تحليل‌ها امريكا سه كشور عربي منطقه را وادار كرده كه پول‌هاي زيادي هزينه كنند به ويژه قطر، كه ميزبان يك پايگاه نظامي امريكايي است و شمار زيادي از تفنگداران ارتش اين كشور در قطر حضور دارند. با وجود اينكه اغلب حملات هوايي جنگنده‌هاي امريكايي براي مقابله با داعش در افغانستان، عراق و سوريه از اين پايگاه نظامي انجام مي‌شود، ترامپ از همان دوران كمپين‌هاي انتخاباتي خود معتقد بود وجود پايگاه‌هاي نظامي امريكايي در منطقه بيش از اينكه به سود ايالات متحده باشد به نفع كشورهاي عربي ميزبان اين پايگاه‌هاست و وعده داده بود در صورتي كه رييس‌جمهور شود اجازه نخواهد داد اين پايگاه‌ها به صورت مجاني در اين كشورها وجود داشته باشند. به اعتقاد عبدالوهاب نكته اصلي بحران از روزي شكل گرفت كه ترامپ پيش از سفر به خاورميانه از كشورهاي عربي منطقه خواست مقابل حمايت‌هاي امريكا از تاج و تخت شيوخ منطقه بايد به واشنگتن باج بدهند اما قطر از پرداخت اين باج سر باز زده است.

هدي الجنات، نويسنده و تحليلگر سوري نيز اين ديدگاه را تاييد مي‌كند و مي‌گويد: شايد برخي فكر كنند دليل اصلي بحران شكل گرفته حمايت قطر از اخوان‌المسلمين يا ائتلاف راهبردي اين كشور با ايران يا اظهارات منسوب به امير قطر باشد اما بايد به شما بگويم خير؛ دليل اصلي اين بحران اين نيست، دلايلي كه در رسانه‌ها مطرح مي‌شود فقط يك بمب صوتي است تا شما از فهميدن اصل ماجرا غافل بمانيد.

هميشه دليل اصلي بحران‌هاي سياسي منافع اقتصادي است و جرقه‌هاي اين بحران هم از آغاز سفر ترامپ به منطقه ايجاد شده است. به گفته اين تحليلگر گفته مي‌شود ترامپ در اين سفر چيزي در حدود ٥٠٠ ميليارد دلار از كشورهاي عربي كسب كرده است اما واقعيت اين است كه رقم درخواستي ترامپ بسيار بالاتر از اين بوده زيرا او معتقد است چه حاكمان و چه مردم كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس ثروتي دارند كه لياقت آن را ندارند و با وادار كردن اين كشورها به سرمايه‌گذاري از واشنگتن نه‌تنها پولي كه معتقد است بايد اعراب به امريكا مي‌پرداختند را پس گرفته بلكه منتقدان خود را نيز در داخل اين كشور ساكت نگه مي‌دارد.

جنات مي‌گويد كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس توافق كرده بودند اين باج را به امريكا بپردازند اما قطر از پرداخت سهم خود خودداري كرده و از اين توافق كنار كشيده كه همين مساله رهبران برخي كشورهاي عربي منطقه را عصباني كرد و آنها را به سوي انتقام شخصي از امير قطر سوق داد. به گفته جنات دليل ديگري بر صحت اين موضوع خشم امريكا از قطر بعد از خروج ترامپ از خاورميانه و هجمه بي‌سابقه رسانه‌ها و برخي چهره‌هاي سياسي امريكايي عليه قطر بود كه تا مرز تهديد به انتقال پايگاه نظامي العديد به كشور عربي ديگري مانند اردن در منطقه پيش رفت. به گفته اين تحليلگر سوري نبايد باور كرد كه دليل قطع روابط كشورهاي عربي با قطر نزديكي دوحه با ايران است زيرا اين مساله جديدي نيست و اگر قرار بود از نزديك شدن دوحه به ايران نگران باشند چرا از رابطه مشابه و شايد بهتر كويت با تهران ناراحت نمي‌شوند كه شخص امير اين كشور به استقبال رييس‌جمهور ايران مي‌رود چرا اقدام مشابهي در خصوص امارات صورت نمي‌گيرد كه حجم مبادلات تجاري‌اش با ايران به ٦ ميليارد دلار مي‌رسد يا چرا با عمان كه شريك راهبردي ايران در منطقه به شمار مي‌رود اين رفتار صورت نمي‌گيرد.

تحليلگر سوري معتقد است بعد از اينكه ديدار وزير خارجه قطر با همتاي امريكايي‌اش هم براي قانع كردن قطر به پرداخت سهم خود نتيجه بخش نبود، عدم اطاعت قطر از فرمان كشورهاي عربي براي باج‌دهي به ترامپ دليل اصلي خشم بي‌سابقه عليه دوحه بوده است. حالا و در حالي كه مسوولان امريكايي تلاش كرده بودند موضعي ميانه در خصوص بحران پيش آمده بگيرند دونالد ترامپ، رييس‌جمهور اين كشور در توييتر خود نوشت در سفرم به خاورميانه اعلام كردم ديگر نمي‌توان كمك مالي از ايدئولوژي افراط‌گرايانه را تحمل كرد.

رهبران جهان عرب به قطر اشاره كردند، ببينيد. او در توييت ديگري ادامه داد كه اينكه مي‌بينم سفر به عربستان و ديدار با پادشاه اين كشور و سران ٥٠ كشور نتيجه داده بسيار خوب است، گفته بودند موضعي سخت در قبال حمايت از افراط گرايي مي‌گيرند. . . تمام شواهد عليه قطر بود. در همين راستا زيد بنجامين، خبرنگار مقيم امريكا نيز به نقل از منابع آگاه عربي گزارش داد كه ايالات متحده به كشورهاي عربي منطقه گفته اگر تصميم گرفتيد قطر را ادب كنيد، امريكا براي حمايت از قطر وارد عمل نخواهد شد.