فرهنگستان زبان و ادب فارسی چگونه واژه‌های نو می‌سازد؟

روزنامه آسمان آبی - احمد همایونی: فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌گوید سالانه حدود سه‌ تا چهارهزار واژه جدید می‌سازد و تصویب کرده و همه آن‌ها را نیز در کتابی به نام «فرهنگ واژه‌های مصوب» منتشر می‌کند که تا حالا ۱۳جلد از این مجموعه منتشر شده است. فرهنگستان نهادی ا‌ست با ۱۳گروه پژوهشی که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: ادبیات معاصر، ادبیات تطبیقی، ادبیات انقلاب اسلامی، دستورزبان، فرهنگ‌نویسی، مطالعات زبان و ادب فارسی در آسیای صغیر، آموزش زبان و ادبیات فارسی و واژه‌گزینی. در میان این بخش‌ها، آن که بسیار در چشم بوده همان گروه واژه‌گزینی ا‌ست. در این بخش، علاوه‌بر اعضای پیوسته تعداد زیادی از استادان نیز با عنوان اعضای غیرپیوسته و هیئت فنی مشغول کار هستند.

موسی اسوار، حسن انوری، نصرالله پورجوادی، یدالله ثمره، علامعلی حدادعادل، بهادءالدین خرمشاهی، محمد دبیرمقدم، حسن رضایی‌باغ‌بید، علی رواقی، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی‌گیلانی، علی‌اشرف صادقی، محمود عابدی، کامران فانی، بدرالزمان قریب، فتح‌الله مجتبایی، مهدی محقق، هوشنگ مرادی‌کرمانی، حسین معصومی‌همدانی، محمدعلی موحد، سلیم نیساری و محمدجعفر یاحقی. سه غیرایرانی نیز در میان اعضای پیوسته فرهنگستان حضور دارند که از قزاقستان و افغانستان هستند: صفر عبدالله، محمدسرور مولایی و محمدحسین یمین. در سال‌های اخیر برخی از اعضای پیوسته فرهنگستان از دنیا رفته‌ که برای آن‌ها جایگزین‌هایی در نظر گرفته‌اند.

بودجه سالانه فرهنگستان

بودجه فرهنگستان زبان و ادب فارسی هر سال رشد کرده است. سال 1394 بودجه فرهنگستان ۱۳میلیارد و ۸۰۰میلیون تومان و سال 1395 بودجه این نهاد عمومی 14میلیارد و 590میلیون تومان و در سال 1396، 17میلیارد و 100میلیون تومان بوده است. بااین‌حال، مسئولان فرهنگستان می‌گویند این بودجه‌ها کفاف بخش‌های مختلف این فرهنگستان و خرج‌های آن‌ها را نمی‌دهد. اخباری نیز که از فرهنگستان می‌رسد نشان می‌دهد حقوق ماهانه دستکم بخشی از کارکنان فرهنگستان همواره به تعویق می‌افتد. در مقابل، منتقدان این مسئله را ناشی از بی‌برنامگی و عقب‌مانده‌بودن سیستم فرهنگستان می‌دانند؛ برای مثال، بخشی از فرهنگستان مشغول تهیه فرهنگنامه هستند که سال‌هاست زمان برده و تاکنون صرفا یک دفتر از آن منتشر شده است. منتقدان می‌گویند فرهنگستان نباید وارد چنین حوزه‌هایی شود و این کار را باید به بخش‌خصوصی بسپارد.

روند واژه‌سازی

یکی از بخش‌های پرحاشیه فرهنگستان همان بخش واژه‌سازی است که به‌دلیل انتشار تصمیماتش گاهی اسباب خنده و شوخی شهروندان را فراهم می‌کند. فرهنگستان می‌گوید در دو دهه گذشته توانسته بیش از ۵۰هزار واژه فارسی جدید برای معادل‌های خارجی تصویب کند. این واژه‌ها در بخش‌های مختلف تخصصی و عمومی مثل کشاورزی، باغداری، کامپیوتر، ورزش، علوم نظامی و... است. چند سال پیش غلامعلی حدادعادل که سال‌هاست رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی است گفته بود «این لغات به مدت سه سال به‌صورت پیشنهادی به نظرخواهی گذاشته می‌شوند و سپس با امضای رئیس‌جمهوری رسمیت پیدا می‌کنند.»

واژه‌ها وقتی در شورای واژه‌گزینی به تصویب برسند در یک کتاب مستقل منتشر می‌شوند و در دسترس عموم قرار می‌گیرند که تا حالا 13جلد از آن‌ها منتشر شده است؛ یعنی واژه‌های مربوط به دو دهه اخیر. باوجود توضیحاتی که حدادعادل درباره روند تصویب و ابلاغ واژه‌ها داده بود گاهی نیز کلماتی از این روند مستثنا و فورا از دور خارج می‌شوند. در واقع، فرهنگستان گاهی از پیشنهادها و تصمیم‌های خود عقب‌نشینی می‌کند. یک مثال معروفش به خرداد سال 1390 برمی‌گردد که فرهنگستان اعلام کرد از قبول واژه «پاسور» منصرف شده است. «پاسور» واژه‌ای بود که به فرهنگستان پیشنهاد داده شده آن را به جای «پلیس» معرفی کند. فرهنگستان نیز حدود یک‌سال روی آن کار کرد و در نهایت آن را پذیرفت. در واقع، فرهنگستان در آن یک‌سال در جلسات شورای خود 150معادل پیشنهادی را بررسی کرده بود و با همفکری فرماندهان نیروهای مسلح توانسته بودند بر سر واژه «پاسور» به توافق برسند. با این همه، بعد از روند انتخاب این کلمه، حداد‌عادل به «فارس» گفت: «دفتر رهبری به ما در فرهنگستان اعلام کرد که کلمه پاسور نباید به‌عنوان جانشین پلیس انتخاب شود. فرهنگستان هم با تمکین به این نظر، اعلام می‌کند پلیس معادلی ندارد و جایگزینی برای آن انتخاب نشده است.»

صادرات واژه

فرهنگستان زبان و ادب فارسی چند سال پیش اعلام کرد دوره‌های کارشناسی‌ارشد واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی راه‌اندازی کرده تا دانشجویانی در این زمینه تربیت کند. در واقع، تربیت‌شده‌های این دوره‌ها در همان بخش واژه‌گزینی کار خواهند کرد و پیشنهادها را بررسی می‌کنند. گروه واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی اوایل دهه 70 زیر نظر حسن حبیبی که در آن زمان خود معاون‌اول رئیس‌جمهوری هم بود راه‌اندازی شد تا در دوره‌ای که بحث تهاجم فرهنگی به بحثی داغ تبدیل شده بود، در مقابل هجوم واژه‌های بیگانه دست به معادل‌سازی بزنند. بخش‌های تخصصی مختلفی از کشاورزی و باغبانی تا پزشکی، پرستاری، مکانیک و چیزهای دیگر در گروه واژه‌گزینی دایر شد و کار استادان و کارمندان این گروه شد یافتن معادل‌های فارسی برای اصطلاحات بیگانه.

اکنون بعد از گذشت بیش از دو دهه از راه‌اندازی گروه واژه‌گزینی و صرف میلیاردها تومان بودجه عمومی، به نظر می‌رسد مسئولان فرهنگستان زبان و ادب فارسی درصدد برآمده‌اند واژه‌های ساخته‌شده را به کشورهای فارسی‌زبان صادر کرده یا بهتر است گفته شود تقدیم کنند. حدود دو سال پیش، همایشی بین‌المللی با عنوان «مسائل واژه‌گزینی و اصطلاحات زبان فارسی- تاجیکی» در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، برگزار شد و غلامعلی حدادعادل در آن همایش گفت: «۱۶هزار واژه در رشته‌های مختلف را برای استفاده در کمیته اصطلاحات تقدیم رئیس کمیته زبان و اصطلاحات تاجیکستان کردیم.»

با این همه، کارشناسان زبان فارسی با انتقاد از بسته پیشنهادی حدادعادل به او توصیه کردند نهادی متشکل از کارشناسان ایرانی، افغان و تاجیک برای واژه‌گزینی راه‌اندازی شود. منتقدان تاجیک می‌گویند اگر چنین نهاد سه‌جانبه‌ای شکل نگیرد، کاربران زبان فارسی برای استفاده از واژه‌های نو دچار سردرگمی و تشتت می‌شوند.

ممنوعیت‌ها

مجلس شورای اسلامی سال‌١٣٧۵ ‌قانونی را تصویب کرد که براساس آن، استفاده از واژه‌های بیگانه روی تولیدات داخلی ـ چه در بخش دولتی، چه در بخش غیردولتی ـ ممنوع است. طبق این قانون، اداره ثبت شرکت‌ها‌، وزارت ارشاد و سازمان‌ها و نهادهای دیگر برای آگاهی از فارسی بودن نام شرکت‌ها یا محصولات موظف هستند نظر فرهنگستان را جویا ‌شوند.
سال گذشته فرهنگستان زبان و ادب فارسی طی نامه‌ای از فرمانده نیروی انتظامی درخواست کرد نام مغازه‌هایی با عنوان نوتلابار را تغییر دهد. ضمنِ این درخواست، پیشنهاد داده شد بود صاحبان این مغازه‌ها می‌توانند از «نان داغ، شکلات داغ» استفاده کنند. پلیس اماکن بعد از آن به تک‌تک نوتلابارهای تهران مراجعه کرد و به آن‌ها اخطار داد که باید تابلوهای‌شان را تعویض کنند. برخی مغازه‌دارها که در ابتدا تصور می‌کردند اخطار اماکن به آن‌ها به خاطر استفاده از کلمه «بار» در ترکیب «نوتلابار» است به اداره اماکن مراجعه کردند و پیشنهاد دادند نوتلابار را به نوتلاکده تغییر می‌دهند، اما اداره اماکن نپذیرفت.

فرهنگستان نیز برای این دسته از مغازه‌داران توضیح داد که نوتلا نام تجاری نوعی شکلات و نمانامی (برند) ایتالیایی برای این نوع شکلات است که شخصی به نام فرّرو (Ferrero) در سال ۱۹۶۴ آن را ابداع کرده و فرهنگستان هیچ‌وقت برای نمانام یک فرآورده خارجی معادل‌گزینی نمی‌کند. فرهنگستان باز برای کسانی که اعتراض کردند توضیح داد برخی الفاظ از زبان‌های بیگانه وارد زبان فارسی می‌شوند و پیش از آن‌که معادلی برای آن‌ها برگزیده شود، جای خود را در زبان باز می‌کنند و با عناصر زبان ترکیب می‌شوند و شناسنامه فارسی می‌گیرند؛ مثل شکلات، رادیو، تلویزیون، سینما و بسیاری واژه‌های دیگر.

فرهنگستان بیانیه‌ای به رسانه‌ها داد و گفت شکلات را فارسی‌شده تلقی می‌کند و بنا ندارد برای آن معادل‌گزینی کند، ولی نوتلا از این دست نیست و در این‌جا با بار (bar) تلفیق شده که آن نیز واژه‌ای بیگانه است. فرهنگستان از شهروندان زبان‌دوست درخواست کرد پیشنهادهای خود را ارسال کنند، اما قبل از آن در بیانیه‌ای که در تیر ۱۳۹۵ به رسانه‌ها داد برای آن‌ها توضیح داد که «در نام‌گزینی اساسا وجه غالب موضوعِ موردنظر را در نظر می‌گیرند و بر آن اساس، نامی انتخاب می‌کنند. درباره نوتلابار نیز وجه غالب، نان یا فرآورده‌هایی همچون بیسکوئیت و شیرینی است که با شکلات آمیخته می‌شود، هرچند بستنی و میوه و جز آن‌ها نیز در تهیه آن به کار می‌رود.» پس از آن بود که پیشنهادهای شهروندان زبان‌دوست ارسال شد: نان‌شکلات، شکلات‌خانه، نوکلات (ادغام نون و شکلات).

در دهه80 نیز فرهنگستان با کلمه «موکات» که برای آرایشگاه‌ها استفاده شده بود مخالفت کرد. این کلمه از دو جزء مو و کات (کات به معنی بریدن و قطع‌کردن) تشکیل شده است. نمونه دیگری که ممنوع شد کلمه «پاپیون» بود؛ به‌دلیل فرانسوی بودن آن.

قانون مجلس شورای اسلامی تنها اداره ثبت شرکت‌ها، موسسه‌ها و بنگاه‌های فرهنگی هنری را به اجرای مصوبات فرهنگستان ملزم نمی‌کند. این الزام شامل نام نوزادان، اشخاص، محصولات و شرکت‌ها، دکان‌ها، انتشاراتی‌ها، رسانه‌ها و هر چیز دیگری نیز می‌شود. همه نهادها موظف هستند از فرهنگستان زبان و ادب فارسی استعلام کنند که نامی را که به کار می‌گیرند مغایر با زبان فارسی نباشد.

دو سال پیش بود که غلامعلی حدادعادل اخراج مجری یک برنامه تلویزیونی را که به جای واژه «پیامک» از معادل انگلیسی آن یعنی «اس‌ام‌اس» استفاده کرده بود، تصمیمی بجا خواند. او حتی پیشنهاد کرده بود مردم از مغازه‌هایی که نسبت به زبان فارسی بی‌مهری کرده‌اند یا می‌کنند چیزی نخرند. فرهنگستان می‌گوید برخی از واژه‌های مصوبش توانسته در زبان مردم رسوخ کند؛ مثل «یارانه» یا تا حدودی «پیامک».

اما این همه تشکیلات برای رسوخ‌دادن چند واژه لازم است؟ کاربران شبکه‌های اجتماعی بدون گرفتن هیچ نوع حقوق و مواجبی غالبا پیشنهادهای خلاقانه‌ای می‌دهند. دی‌ماه سال 93 روزنامه «جمهوری اسلامی» در گزارش کوتاهی نوشت: «فرهنگستان تاکنون نه‌تنها نتوانسته از زبان فارسی حراست کند، بلکه با واژه‌گزینی‌های نامناسب، راه را برای واردشدن لطمه‌های زیادی به زبان و ادب فارسی باز کرده است. نکته تأسف‌بار این‌که علی‌رغم حضور پرطمطراق این موسسه و بودجه قابل‌توجهی که به آن تعلق می‌گیرد، اصطلاحات غربی به‌شدت و با سرعت زیاد در حال تسخیر محاورات رایج هستند و در مقابل، بسیاری از واژه‌های کهن زبان فارسی و اصطلاحات قرآنی جای خود را به تعبیرات نامأنوسی می‌دهند که رابطه نسل حاضر و نسل‌های آینده را با متون ادبی و دینی قطع خواهند کرد.»