کارهای عجیب رائول کاسترو در کوبا

همشهری جوان: رائول کاسترو در ادامه اصلاحاتش در کوبا کارهای عجیب و غریبی می کند. پیرمرد یک روز تلفن و رایانه را آزاد می کند و یک روز دیگر بساط مشاور املاک راه می اندازد.

بهار سال 1959 میلادی. هتلی در هیوستون آمریکا. چند ماهی می شد که فیدل کاسترو رهبر کمونیست های کوبا به قدرت رسیده بود که به همراه رائول برادر جوانترش راهی آمریکا شد تا برای جلب حمایت از انقلابش در کوبا برای خودش در ایالت های این کشور تبلیغی برای جنبشی تازه راه بیندازد. دو برادر توی یک اتاق اقامت داشتند که یک دفعه صدای مشاجره بلندشان توی راهروهای هتل پیچید. آنها سر مسئله مهمی با هم بحث می کردند.

گویا رائول با غرولندهای زیاد به برادرش ایراد گرفته بود که چرا توی اجرای برنامه های کمونیستی دل دل می کند و فیدل هم که جوابی برای او نداشت، با داد و بیداد پاسخش را داده بود. جدال دو برادر فردای آن روز تیتر یک روزنامه های دنیا شد. درست مانند اتفاقی که این روزها می افتد. حالا ۵۰ سال از آن روزها گذشته اما اختلاف ها هنوز سر جایشان هستند. این بار داستان اما برعکس شده. فیدل پیر شده و رائول که چند سالی است به جانشینی برادر نشسته، دارد برخلاف آن سال ها کمونیست را از کوبا پاک می کند. پیرمرد در آخرین اقدامش کاری کرد کارستان. او به مردم کوبا اجازه داد تا خانه هایشان را برای فروش به مشاوران املاک بسپارند. اقدامی که تا پیش از این جرمی سنگین به حساب می آمد!

تا پیش از اینها کسی حق نداشت توی کوبا بگوید: «خانه من.» برای اینکه همه خانه ها مال دولت بود و مردم در واقع همیشه مستاجرهای دولت بودند. این قانون را انقلابی های کوبا سال ۱۹۵۸ با خودشان آوردند. اینکه همه چیز مال دولت باشد و مردم فقط ماه به ماه مقداری از درآمدشان را کنار بگذارند و به عنوان اجاره بهای خانه ای که توی آن زندگی می کنند به حساب دولت بریزند. تا یکی دو سال پیش در کوبا هیچ صاحبخانه ای وجود نداشت که سر سیاه زمستان بالای سر مستاجرش برود و به خاطر بالا بردن پول پیش خانه یا اجاره بها اسباب و اثاثیه اش را راهی خیابان کند.

در کوبا دولت صاحبخانه هم مردم است که البته صدقه سری حکم تازه آقای رائول کاسترو دیگر نیست! رائول به محض اینکه سر کار آمد، دستور داد تا همه محدودیت های مالکیت مسکن در کوبا برداشته شود. به این ترتیب کوبایی ها می توانند نه فقط خودشان از این به بعد صاحبخانه باشند که اجازه دارند خانه هایشان را اجاره هم بدهند. مهمتر اینکه آنها حق دارند خانه ها را به نام خودشان سند بزنند با آن را برای فرزندان یا خویشاوندانشان به ارث بگذارند. برای اینکه هیچ کدام از این کارها تا قبل از این یعنی زمانی که فیدل کاسترو هنوز قدرت را به دست برادرش نسپرده بود، امکان نداشت. در زمان رفیق فیدل مردم فقط حق داشتند خانه هایشان را عوض کنند اما نمی توانستند.

ملکی را به نام خودشان سند بزنند اما از سال ۲۰۱۱ حدود ۸۰ درصد مردم صاحبخانه شده اند. البته قانون جدید شرایط خاص خودش را هم دارد و هنوز یکجورهایی نظام سوسیالیستی کوبا تمام و کمال از بین نرفته. توی شرایط تازه مردم صاحبخانه می شوند اما هیچ کوبایی نمی تواند بیشتر از دو خانه داشته باشد و خارجی ها هم حق خرید خانه در این کشور را ندارند.

با اینحال هنوز خیلی هم هستندکه از این فرمان رائول خوشحالند؛ به خصوص کارمندهای دولت که هر ماه باید کلی از حقوقشان را به خاطر اجاره بها به دولت بی خیال می شدند. این وسط ارتشی ها، کارگران کارخانه های تولید شکر، معلم ها و پزشک ها جزو دسته خوشحال ها هستندت برای اینکه آنها هم خواسته و ناخواسته مجبور بودند بیشتر از هر گروه دیگری سهمی از حقوقشان را برای خانه به دولت بدهند.

البته این روزها در کوبا یک اتفاق خجسته دیگر هم افتاده. اینکه مردم دیگر می توانند با خیال راحت خانه هایشان را خرید و فروش کنند. از دو سال پیش که قانون مالکیت ساختمان ها وضع شد، هر کسی که می خواست خانه اش را به غیر از دولت بفروشد، باید مدت ها توی صف انتظار باقی می ماند تا بلکه دولت بعد از کلی بالا و پایین کردن مدارک طرف، اجازه انجام معامله را می داد. اما هفته گذشته رائول قانون جدیدی آورد که کلی از مردم را شگفت زده کرد.

این روزها توی خیابان های کوبا سر و کله مشاوران املاک پیدا شده، شغلی که تا چند وقت پیش کسی توی کوبا حتی نمی توانست تصورش را داشته باشد؛ یعنی از این به بعد مردم می توانند با خیال راحت بهس راغ بنگاه های معاملات امراک بروند و برای فروش و اجاره خانه هایی که دیگر برای دولت نیست، دست به کار شوند.

شاید برای ما که همیشه خدا توی هر کوچه و خیابانی دو سه تا مشاور املاک داشته ایم و با یک قولنامه هر ملکی را معامله کرده ایم مسئله ساده باشد اما این روزها مردم کوبا از آمدن مشاورین املاک به دایره کسب و کارهای خصوصی توی کشورشان به نام «انقلاب کوچک» اسم می برند، از بس که داستان برایشان عجیب است!

سلمانی ها اصلاح شدند

رائول کاسترو برای شروع اصلاحات در کشورش اول از همه روی صنف خاصی دست گذاشت: آرایشگرها! دولت کوبا برای اولین بار با دست و دل لرزان برای خصوصی شدن آرایشگاه ها حکم داد. البته بعد از یک طرح آزمایشی ۲۰ ماهه. توی دوران آزمایشی آرایشگرها باید برای محل کار خودشان به دولت اجاره بها پرداخت می کردند اما مجبور نبودند بابت کارشان هم پولی به دولت بدهند و در واقع یک جورهایی دستشان دیگر توی جیب خودشان بود.

تا قبل از این آرایشگاه ها هم مثل باقی شغل های آزاد کشور توی دست دولت بود و کسی حق نداشت از کاری که می کند پول زیادی به خانه ببرد اما رائول کاسترو که به قول خودش می خواهد کوبا را جهانی کند یک شب تصمیم گرفت برای امتحان هم که شده، دست و بال آرایشگرها را باز بگذارد و ببیند آنها چطور از عهده دخل و خرجشان برمی آیند.

امتحان آرایشگرها خوب جواب داد و به این ترتیب صنف سلمانی ها اولین کسانی بودند که توانستند در کشور کمونیست زده کوبا برای خودشان به صورت مستقل کسب و کار راه بیندازند، هر چند هنوز دولت مالک آرایشگاه هاست و سلمانی ها باید برای محل کار خودشان اجاره بها پرداخت کنند. البته این قانون هم برای خودش شرط و شروط دارد. «فقط آرایشگاه هایی مستقل می شوند که بیشتر از سه صندلی داشته باشند وگرنه بقیه باید همانطور زیر نظر دولت باشند.

خیلی ها روزهای اول صدایشان درآمد. حرف حسابشان هم این بود که اگر اصلاحاتی در کوباه راه می افتد، دیگر چرا اینقدر اما و اگر توی آن می آید؟ اما دولت کوبا برای آنها هیچ جوابی نداشت جز اینکه همین هم زیاد است و اگر ناراضی هستید همین خرده آزادی را هم می گیریم! با این جواب دولت همه دوباره به سر کارشان برگشتند به خصوص اینکه خبر رسید قرار شده یک میلیون نفر از کارمندهای دولتی به خاطر تعدیل نیروی انسانی اخراج شوند!

نان شب، دست دولت

اقتصاد کشور باید «کل یوم» در دست دولت باشد. بزرگترین مشخصه نظام کمونیستی سوسیالیستی همین است که این وسط کوبا هم مستثنا نیست. فیدل کاسترو که با آن انقلاب بزرگ سر کار آمد، برای کوبایی ها هم نظام خاصی تعریف کرد. اینکه همه کوبایی ها از امکانات آموزشی، خدمات بهداشتی و یارانه غذا و دارو به طور یکسان برخوردار شند اما در عوض این حق مردم همه باید متوسط درآمد ماهانه ای که دولت تعیین می کند را بگیرند.

این متوسط در حال حاضر در کوبا مبلغی معادل ۱۹ دلار و ۵۰ سنت آمریکاست. یعنی کارمندهای دولت و حقوق بگیرها هر قدر هم که زحمت بکشند، باز هم ماهی ۱۹ دلار بیشتر درنمی آورند اما گویا رائول کاسترو که یکجورهایی بین نظام کمونیستی گیر کرده و می خواهد راه فراری برای خودش دست و پا کند، دستور داده که کارمندها به هر اندازه که کار می کنند حقوق بگیرند؛ یعنی پای اضافه کار و مرخصی و این حرف ها هم وسط بیاید. به این امید که کارمندهای دولت به خیال درآمد بالاتر بیشتر زحمت بکشند و اقتصاد کوبا تکانی بخورد.

البته رائول برای سروسامان دادن به اقتصاد کوبا که سال هاست زیر بار تحریم های خراجی قرار گرفته، برنامه های دیگری هم دارد. مثل اصلاحات کشاورزی که خبر آن مثل بمب توی دنیا صدا کرد. تا قبل از آمدن رائول در کوبا هم مثل باقی کشورهای کمونسیتی دنیا اختیار همه زمین های کشاورزی با دولت بود و مقامات بالا برای مردم تعیین تکلیف می کردند که توی زمینی که دولت در اختیارشان گذاشته چه چیزی بکارند و چقدر از آن را زیر کشت ببرند اما حالا چند وقتی است که رهبر کمونیست های کوبا بی خیال برنامه ها و شعارهای برادر بزرگترش دستور داده توی زمین های کشاورزی شان هر چه دوست دارند بکارند.

برای اینکه تا قبل از این مردم فقط اجازه داشتند در زمین هایی که مال دولت بود و آنها فقط روی آن کار می کردند، چیزی را بکارند که دولت دستور می داد. ضمن اینکه تازگی ها رائول کلی زمین بی مصرف را هم به مردم کوبا اجاره داده تا روی آنها قهوه و تنباکو بکارند و دست آخر یک چیزی هم به خزانه دولت هاوانا بریزند!

کار در کارخانه سیگار از پردرآمدترین شغل ها در کوباست، برای اینکه کارگردان کارخانه های سیگار اجازه دارند هر ماه تعدادی از سیگارهایی را که پیچیده اند با خودشان ببرند و بفروشند. این وسط کلی از کارگران بسته بزرگی از سیگارهای گران را قاچاقی با قیمت پایینتر به توریست ها می دهند و پول خوبی می گیرند.

کمونیست کیلو چند

اصلاحات پیرمرد کمونیست کوبایی ها فقط توی خورد و خوراک کوبایی ها نیست. او توی همین دو سه سالی که سر کار آمده، آنقدر زندگی کوبایی ها را عوض کرده که حتی خود بزرگان حزب کمونیسم هم باورشان نمی شود. یک زمانی محال بود کسی در کوبا به فکر استفاده از رایانه شخصی یا تلفن همراه بیفتد. برای اینکه رهبر چپگرای کوبا که الان چند وقتی است به استراحت رفته، نه اجازه استفاده از رایانه و تلفن همراه را می داد، نه می گذاشت کسی حتی دستگاه پخش دی وی دی تهیه کند.

فیدل معتقد بود با این کارها آمریکا را به زمین می کوبد اما حالا کمونیست کوبا به جایی رسیده که هم استفاده از تلفن همراه آزاد شده و هم داشتن رایانه های شخصی. هر چند که هنوز دسترسی به اینترنت در این کشور ممنوع است و برای مردمی که متوسط درآمد ماهانه شان ۲۰ دلار بیشتر نیست، یک دستگاه رایانه ۸۰۰ دلار آب می خورد اما با اینحال به محض اعلام آزادی استفاده از رایانه و تلفن همراه مردم جلوی فروشگاه های شرکت ملی مخاطرات کوبا صف بسته بودند تا هم سیم کارتشان را بگیرند و هم سر از کار با رایانه دربیاورند.

تا امروز استفاده از تلفن همراه فقط برای خارجی ها و مقامات دولتی کوبا آزاد بود. برای همین این کشور پایین ترین نرخ استفاده از تلفن همراه را در میان کشورهای آمریکای لاتین داشت. می گویند خرید گوشی و سیم کارت معادل هفت ماه حقوق کوبایی هاست. داستان اینجاست که سیم کارت های کوبا روزانه ۳ دلار هزینه ثابت دارند و دقیقه ای ۱ دلار هزینه مکالمه. با این اوصاف فقط کسانی در کوبا می توانند به ساده ترین نوع فناوری دست پیدا کنند که فک و فامیلی توی خارج از کشور داشته باشند و هزینه خرید این چیزها را از آنها بگیرند و اما مسئله خارج از کشور! آخرین اقدام رائول که خودش اسمش را «هدیه بزرگ» گذاشته، آزاد شدن خروج کوبایی از مرزهای کشورشان است. طبق دستور کاستروی دوم دیگر لازم نیست کوبایی ها برای مسافرت های خارجی دست به دامان مقامات ایالتی بشوند و برای خروج از کشورشان هم ویزا یا به اصطلاح خودشان وایت کارت بگیرند.

از این به بعد یک گذرنامه ساده هم کار آنها را راه می اندازد، ضمن اینکه می توانند به جای حداکثر ۱۱ ماهف ۲۴ ماه در خارج از کشور اقامت کنند و دوباره به مملکتشان برگردند. البته خارج شدن از کشور کمونیستی کوبا که تازه دارد به سمت دموکراسی راه باز می کند، به این راحتی ها هم نیست. هنوز توی کوبا یک قانون خاص هست: «قانون حفاظت از سرمایه نیروی انسانی که انقلاب آن را به وجود آورده!»

یعنی دولت کوبا می تواند هر وقت خواست، از ارائه گذرنامه به شهروندانی که به خاطر «دفاع و امنیت ملی» صلاح نیست از کشور خارج شوند خودداری کند. حتی کسانی که مسئولیت های شهروندی دارند و یک روز نبودنشان ممکن است برای بقیه دردسرساز باشد. مثل نانوا و خرده فروش و ...!

کوبا از سال ۱۹۵۹ زیر تحریم شدید آمریکاست. هیچ کشتی حق ورود به کوبا را ندارد جز آنهایی که از روسیه و چین و ونزوئلا می آیند. از همان سال تا همین چند سال پیش هیچ ماشینی وارد کوبا نشده. برای همین جدیدترین ماشین تا زمانی که فیدل حکومت می کرد توی کوبا مدل ۵۹ بوده! تا زمانی که فیدل سر کار بود، کسی حق نداشت ماشین بخرد. فقط داشتن ماشین های موروثی قانونی بود. حالا رائول اجازه داده که مردم ماشین بخرند ولی فقط ماشین دست دوم!

چند نما از کوبا

هوا هوای دهه چهله!

۱- نرخ بیکاری در کوبا بسیار پایین و حدود ۷.۱ درصد و تورم از آن هم پایین تر و حدود ۵.۱ درصد است اما با اینحال مردم کوبا هیچ وقت آدم های پولداری نبودند و به ظاهر حتی فقیر هم هستند. البته فقر در کوبا به مفهومی که ما می شناسیم نیست. نه گدایی در خیابان های هاواناست و نه مردم سر و وضع ناجوری دارند. فقر یعنی اینکه تمام مردم در یک سطح یکسان و با دارایی های کم زندگی می کنند. در کوبا همه مردم در وضعیتی رو به پایین زندگی می کنند و برای همین است که بینشان فقیر و پولدار فرقی ندارد.

۲- بعد از انقلاب دولت برنامه مستمری را برای با سواد کردن مردم به اجرا درآورد برای اینکه پیش از این به خیال کمونیست ها همه مردم زیر خط فقر و بی سواد بودندو البته کارگر سیستم فئودالی که باید زندگی شان سروسامان می گرفت. نظام کمونیستی که آمد، بیشترین هم و غمش را روی سواد مردم کوبا گذاشت. حالا کوبا کشوری است که آمار با سوادهایش ۹۹.۸ درصد است و این آمار خوبی است که نشان می دهد حداقل دولت کوبا با همه کم و کاستی هایش یک جاهایی خوب کار کرده.

۳- شهر پر است از مغازه های کوچک که در آن تنها چند قلم جنس دیده می شود. مغازه های دولتی زمانی شلوغ می شوند که جیره غذایی یا کالاهای کوپنی از مرکز برسد. هر ماه دولت بخشی از سبد غذایی خانواده ها شامل برنج، لوبیا و تخم مرغ را توزیع می کند. در دفترچه ای که خانواده ها دارند، سهمیه موادی که در ازای مبلغ کمی دریافت کرده اند ثبت می شود. اگر این جیره غذایی نباشد، مردم کوبا هیچ وقت نمی توانند یک شکم سیر غذا بخورند.

۴- در کوبا، میزان مرگ و میر نوزادان در واحد جمعیت حتی از کشورهای جهان اول و توسعه یافته هم کمتر است. هزینه های پزشکی برای همه مردم تقریبا رایگان است و داروسازی توی این کشور به خاطر سال های تحریم به خودکفایی رسیده. آنقدر که حالا کوبا به باقی کشورها هم دارو صادر می کند. دانشگاه های پزشکی و بیمارستان های آن هم در دنیا خیلی معروف هستند؛ تا جایی که بسیاری از مردم آمریکای لاتین و جنوبی برای مداوا به این کشور سفر می کنند؛ خصوصا چشم پزشکی.