مشاعره هنرمندان در خانه ابدی

خبرآنلاین: مرگ است دیگر. همه را با خود می‌برد. فرقی هم نمی‌کند دارا بودی یا ندار، شهرت داشتی یا نداشتی، خرت می‌رفته یا نمی‌رفته.

عاقبت جایت همان دو متر خاکی است که از قدیم ضرب المثلش کرده اند. بعد دیگر فرقی نمی کند. همه آن ثروت و شهرت و قدرتی که داشتی، می شود یک تخته سنگ روی مزارت. می شود شعری روی آن تخته سنگ. می شود دو تاریخ؛ تولد و وفات. در نگاه عابرانی که از کنار قطعه ها و قبرها عبور می کنند، یکسان نگریسته می شوی.

کلنگ تاسیس بهشت زهرا سال ۱۳۴۵ به زمین خورد. در بیست و پنجم تیر ۱۳۴۹ اولین متوفی این گورستان در قطعه ۱ ردیف ۱ شماره ۱ آرمید. نام این فرد مرحوم محمدتقی خیال است. کسی که حتی خیال هم نمی کرد ۳۳ سال بعد بهشت زهرا یک میلیون و ۵۰۰ هزار ساکن خاموش داشته باشد. ابتدا بهشت زهرا ۳۱۸ هکتار وسعت داشت.

در سال ۱۳۷۸، ۱۱۰ هکتار دیگر به این وسعت اضافه شد. در سال ۱۳۸۸ هم با اضافه شدن ۱۶۰ هکتار دیگر مساحت بهشت زهرا به ۵۸۳ هکتار رسید. این در حالی است که امروز مساحت بهشت زهرا با احتساب حرم مطهر امام خمینی(ره) به ۷۵۰ هکتار می رسد.

این گورستان بزرگ که اکنون برای خودش شهری شده است، ویژگی هایی هم دارد. یکی از این ویژگی ها وجود ۳۰ هزار شهید در این مکان است. ۴۰۰۰ شهید گمنام نیز در بهشت زهرا دفن شده اند. همچنین بسیاری از مفاخر، بزرگان، نام آوران، هنرمندان، نویسندگان، پژوهشگران، سینماگران، ورزشکاران و فرهیختگان ایران زمین نیز در این گورستان و بویژه در دو قطعه هنرمندان و نام آوران آرمیده اند.

تاریخچه تاسیس قطعه هنرمندان بهشت زهرا به سال ۱۳۷۳ برمی گردد. آن زمان تعدادی از هنرمندان مطرح کشور از شهردار وقت تهران درخواست کردند قطعه ویژه ای برای خاکسپاری هنرمندان در نظر گرفته شود. شهردار وقت نیز موافقت خود را اعلام کرد و قطعه ۸۸ برای این منظور در نظر گرفته شد. ملک مهرداد بهار، پسر ملک الشعرای بهار که خود نیز نویسنده و پژوهشگر بود، اولین کسی است که در تاریخ بیست و چهارم آبان ۱۳۷۳ در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد. از آن زمان تا امروز ۷۶۰ نفر در این قطعه به خواب ابدی فرو رفته اند.

با توجه به محدودیت فضای قطعه هنرمندان، از چند سال قبل قطعه دیگری نیز برای خاکسپاری نویسندگان، صاحبان تألیف، اهالی رسانه و قلم، نام آوران، ورزشکاران و اهدا کنندگان عضو در نظر گرفته شد. این قطعه که به قطعه نام آوران معروف است از سال ۱۳۸۶ در قطعه ۲۵۵ بهشت زهرا پایه گذاری شد. از آن زمان تا اواخر بهمن تعداد ۷۱۰ نفر در این قطعه دفن شده اند.

از این میان صد نفر نویسندگان، نام آوران، صاحبان تألیف و اصحاب رسانه هستند، ۳۴۷ نفر ورزشکارانند و ۲۶۰ نفر هم اهدا کنندگان عضو هستند. البته بخش ورزشکاران از سال ۱۳۸۲ و بخش اهدا کنندگان عضو از سال ۱۳۸۸ پایه گذاری شده است. مرجع تشخیص خاکسپاری این افراد هم به این صورت است که برای خاکسپاری هنرمندان معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، برای خاکسپاری نام آوران رئیس شورای شهر تهران و برای خاکسپاری ورزشکاران دبیر کمیته ملی المپیک باید دستور دهند.

پیش از تأسیس قطعه هنرمندان یا بسیاری از نام آوران ایران زمین در قطعات دیگر بهشت زهرا به صورت پراکنده دفن بودند یا در سایر گورستان های تهران و اطراف آن. مثلا چهره هایی چون ملک الشعرای بهار، ابوالحسن صبا، فروغ فرخزاد، ایرج میرزا، قمرالملوک وزیری، رهی معیری و روح الله خالقی در گورستان ظهیرالدوله دفن هستند. امامزاده طاهر کرج هم آرامگاه ابدی چهره هایی چون احمد شاملو، جلال ذوالفنون، غلامحسین بنان، م. آزاد، دلکش، مرتضی حنانه، احمد محمود، هوشنگ گلشیری، حسن گل نراقی و عبدالعلی وزیری است. گورستان ابن بابویه در شهرری نیز یکی دیگر از گورستان هایی است که بسیاری از ماندگاران ایران زمین مانند علی اکبر دهخدا و جهان پهلوان تختی در آن به خاک سپرده شده اند. با وجود این، امروز دیگر قطعه هنرمندان به خانه ابدی اغلب هنرمندان کشورمان تبدیل شده است.

از در قطعه هنرمندان که وارد می شوید، نخستین مقبره ای که می بینید آرامگاه علی داور، شاعر و موسیقیدان است. پس از او مقبره امیرحسین فردی، نویسنده انقلابی و سردبیر سال های بسیار زیاد کیهان بچه هاست. روی سنگ مزار او مصرع معروف «هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق» نقش بسته است. دو قبر آن طرف تر مزار همایون خرم، آهنگساز فقید است که روی مزارش نوشته: «اینجا پر از شمیم گل یاس و مریم است / غرق نوا و نغمه و پرواز شبنم است». چند قبر آن سوتر روی سنگ سفیدی چهره جوان نیما نهاوندیان، مجری تلویزیون نقشه بسته که زیر آن نوشته: «تو نیستی که ببینی».

مشاعره هنرمندان در خانه ابدی یک ردیف بالاتر نام هایی چون پرتو اشراق، محقق و مترجم سینما و ادبیات و غلامحسین نقشینه، دایی جان ناپلئون سینمای ایران به چشم می خورد. در ردیف دیگری روی مقبره نعمت الله گرجی پیرمرد دوست داشتنی سینما نوشته شده: «آرامگاه پیر هنر بازیگری». جلال مقدم، بازیگر با منوچهر حامدی که معمولا نقش های کلافه و عصبی را بازی می کرد با هم همسایه اند. در کنار آنها آرامگاه ابدی ابوالحسن صدیقی، پیکر تراش شهیر کشور است. مجسمه میدان فردوسی یکی از شاهکارهای صدیقی است. روی سنگ مزار او نوشته شده: «با مرمر خیال خفتگان اعصار و قرون را جان می بخشید». اینک سنگ مزار این پیکرتراش، سنگی کهنه و قدیمی است.

در گوشه یکی از ردیف ها مقبره پرویز داریوش، مترجم و نویسنده نامدار است. روی مزارش این جمله نوشته شده: «قلبم پرجمعیت ترین شهر دنیاست». مقبره جمیله شیخی هم همان سمت هاست. روی سنگش نوشته: «ورود به صحنه ۹ اردیبهشت ۱۳۰۹، خروج از صحنه ۲ خرداد ۱۳۸۰». معمولا مردمی که به قطعه هنرمندان می آیند مزار این بازیگر را پرسان پرسان پیدا می کنند و فاتحه ای برای شادی روحش می خوانند.

عباس زریاب خویی، محمدتقی دانش پژوه و احمد تفضلی که هر سه از پژوهشگران برجسته ادب فارسی هستند، تا ابد با هم همسایه اند. بالای سر آنها دیگر پژوهشگر نامی کشور، احمد آرام آرمیده است. چند قبر آن طرف تر از این سه، مقبره حمید مصدق، شاعر و ترانه سرای نامدار است. روی سنگش نوشته: «از ما که تمام شب عمر / در جستجوی نور سحر پرسه می زدیم / از ما به مهربانی یاد آرید.»

برخی مقبره ها هم هستند که روی آنها تک جمله هایی دیده می شود. مثلا روی سنگ مزار محمد تجویدی، نقاش و نگارگر عبارت «آرامگه ذوق و نبوغ هنر اینجاست» نقش بسته یا روی سنگ مزار رقیه چهره آزاد از هنرپیشه های قدیمی نوشته: «مادر تئاتر و سینمای ایران». شعر معروف «بی همگان به سر شود بی تو به سر نمی شود» هم سنگ نوشته محمود مصاحب، نویسنده و مترجم است.

«سفر تن را تا خاک تماشا کردی / سفر جان را از خاک به افلاک ببین / گر مرا می جویی / سبزه ها را دریاب / با درختان بنشین» آیا روزی که فریدون مشیری شعر «حلول» را می سرود می دانست بندهای پایانی این شعر، سنگ نوشتِ گورش خواهد شد؟ یا عبدالحسین زرین کوب می دانست این بیت زیور سنگ قبرش خواهد شد: «خوش خوش به پایان می رسد این روز سرگردان ما / زودا که با منزل شویم آرام گیرد جان ما»؟

روی مزار احمد اسفندیار، چهره ماندگار نقاشی این شعر نوشته شده: «این گل که به خاک خفته یک خار نداشت / بسیار کشیده رنج و آزار نداشت / غمخوار همه بود و دلش گنجی بود / جز گوهر مهر و عشق و ایثار نداشت». آن سو تر عکس روی قبر توجه را جلب می کند. «عسل بانو، نازنین آرام بخواب، نامت در کتاب انسانیت ثبت شد». این نوشته روی سنگ گور عسل بدیعی است.

مقبره یک نفر در قطعه هنرمندان بیش از همه شلوغ است. او کسی نیست جز خسرو شکیبایی. روی سنگ او هم بعد از «زاده خاک پاک تهرون، مخلص تمام عاشقای ایرون» آمده: «بر من ببخشایید / اگر خیلی دیر، خیلی دور / ولی احساس می کنم رسیده ام، شاید / به شما، به ما، ... به او». اینجاست که آدم یاد آن شعر با صدای عاشقانه اش می افتد که می گفت: «حال همه ما خوب است، اما تو باور نکن.»

سعدی افشار روی سنگش «سلطان سیاه بازی ایران» توصیف شده است؛ جلیل شهناز هم «شهنواز». روی سنگ جمشید اسماعیل خانی، بازیگر دوست داشتنی سال های نه چندان دور نوشته اند: «بهار حضور توست، بودن توست». فریدون گله، فیلمساز نامدار هم این بیت زینت بخش مزارش است: «بر فرش تند باد هر که تو را دید گفت / برگ گل سرخ را باد کجا می برد». روی مزار رضا ژیان، بازیگر سریال کاکتوس از اصطلاحات «آغاز» و «پرواز» برای تاریخ تولد و وفاتش استفاده شده است. آنچنان که روی سنگ مزار احمد قدکچیان از اصطلاحات «طلوع» و «غروب» و در سنگ مزار محمد نوری هم از «آغاز» و «پرواز» استفاده شده است. عمران صلاحی، شاعر و طنزپرداز نیز چنین سنگ نوشته ای دارد: «مرا به نام کوچکم صدا بزن.»

فکر کن، خالق ماندگارترین آهنگ های سرزمینت باشی، نوازنده چیره دست باشی، آهنگساز شاهکارهای پاپ کشورت باشی، بعد روی سنگ مزارت بنویسند: «سکوت سرشار از ناگفته هاست». این سنگ نوشته بابک بیات است که مقبره اش در گوشه یکی از ردیف های قطعه هنرمندان جلوه گر است.

در وسط یکی از ردیف ها پیرمرد دوست داشتنی سینما رخ در نقاب خاک کشیده است و روی مزارش شعری با این مضمون به چشم می خورد: «قلب من جز خانه الفت نبود / خانه ام جز جای عاشق ها نبود». این نیز سنگ نوشته جعفر بزرگی است. انگار همین دیروز بود که حضورش را در برنامه های زنده تلویزیونی می دیدیم و برای طول عمرش دعا می کردیم.

«رد پای اشک هایم را بگیر / تا بدانی خانه عاشق کجاست» اگر رد پای این جملات را در قطعه هنرمندان بگیرید به مزار پرویز یاحقی می رسید. خسرو شایگان، دوبلور شهیر هم در این قطعه دفن است. روی مزارش نوشته اند: «آن تناور درخت خانه شکست / بعد از این کی توان به سایه نشست». در حوالی همین مقبره ها، مزار علیرضا اسپهبد، نقاش و طراح معاصر دیده می شود. روی سنگ مزار او یکی از درخشان ترین جملات نقش بسته است: «هنر شهادتی است صادقانه / نوری که فاجعه را ترجمه می کند / تا آدمی حشمت موهونش را بازشناسد». جملاتی که می تواند مانیفستی برای تعریف هنر باشد.

در این قطعه ابتکارهای جالبی هم دیده می شود، از نوع سنگ گورها تا جملاتی که روی آن نقش بسته شده است و گاه امضای هنرمندان. مثلا مزار محمود استاد محمد به شکل یک باغچه است که تکه سنگی خراش خورده رویش قرار گرفته و دور تا دورش را گلکاری کرده اند. یا جنس سنگ مزار ژازه تباتبایی و نیکول فریدنی با امضای این دو هنرمند که تا ابد همسایه هستند، یکسان است. از اکبر رادی روی سنگ قبرش با عنوان «بزرگ مرد تئاتر ایران» یاد شده است. روی مزار حمید عاملی هم نوشته شده: «یکی بود یکی نبود، حمید عاملی، قصه می گوید». روی مقبره سیف الله داد، حلقه فیلمی نقش بسته که به فرم تیتراژ فیلم ها روی آن ذکر شده: «نویسنده و کارگردان». سنگ نوشت منوچهر احترامی، نویسنده قصه کودکانه «حسنی نگو یه دسته گل» هم این جمله است: «زندگی زنگ تفریحی است، مابین ازلیت و ابدیت.»

هر پنجشنبه ها به برنامه اش معتاد شده بودیم. بخصوص آنجا که از شرکت کنندگان می پرسید: «از کی بپرسم؟» ذهنمان درگیر پاسخ به سوالات بود که طنزش افکارمان را در هم می شکست. بخصوص آن طنز معروفش که شرکت کننده ای را در مسابقه هفته دست می انداخت و می گفت: «ببین نصف توئه.» روی سنگ مقبره منوچهر نوذری این بیت جا خوش کرده است: «ز حق توفیق خدمت خواستم دل گفت پنهانی / چه توفیقی از این بهتر که خلقی را بخندانی.»

اگر از قطعه هنرمندان خارج شوید، چند قطعه بالاتر به قطعه نام آوران می رسید. آنجا هم نام های زیادی به چشم می خورد. در بخش ورزشکاران مطرح ترین نام بی شک ناصر حجازی است. آیدین نیکخواه بهرامی، قهرمان ارزنده تیم ملی بسکتبال هم یکی دیگر از ورزشکارانی است که عکس روی سنگش او را با پیراهن تیم ملی نشان می دهد. عنایت الله رضا فلسفه دان و محقق تاریخ و جغرافی، عباس حری دانشمند علم کتابداری، کاظم معتمدنژاد پدر علم ارتباطات ایران، علی بهزادی مدیر مسئول و صاحب امتیاز مجله سپید و سیاه، نعمت الله جهان بانویی مدیرمسئول و صاحب امتیاز مجله فردوسی، احمد بورقانی فراهانی روزنامه نگار پیشکسوت و عبدالمحمد آیتی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی تنها برخی از نام های بسیاری هستند که در این قطعه خفته اند.

«زندگی صحنه یکتای هنرمندی ماست، هرکسی نغمه خود خواند و از صحنه رود، صحنه پیوسته بجاست، خرم آن نغمه که مردم بسپارند به یاد» این شعر معروف ژاله اصفهانی شاید بیش از هر شعر دیگری روی سنگ گورها رفته است. وقتی از قطعه های هنرمندان و نام آوران پا بیرون می گذارید تمام این سنگ ها فکر و خیال شما را تسخیر می کنند. تمام سنگ نوشته ها جهان بینی تان را احاطه می کنند. فکر می کنید به نام ها، به یادها، به نقش ها، به سهم ها. سهم آن که نقش ایفا کرد، سهم آن که آهنگ ساخت، سهم آن که آواز خواند، سهم آن که نوشت، سهم آن که خنداند، سهم آن که نقش کرد و سهم آن که سنگ بازیگر و آهنگساز و خواننده و نویسنده و طنزپرداز و نقاش را تراشید و سهم خودمان و سهم خودتان و این زندگی و آن شتری که در خانه همه می خوابد.

شاید شما وقتی این مطلب را می خوانید به رسم معروف و خوش همه ما ایرانی ها و مسلمانان می خواهید سری به بهشت زهرا و آرامگاه عزیزانتان بزنید، بد نیست این بار سراغ هنرمندان و خاطره سازان سال های دور و نزدیک هم بروید و مثل ما برایشان فاتحه ای بخوانید.