گلستان سعدی؛ آینه تمام نمای هنر، در قلمرو نظم و نثر

در این مقاله، به بررسی همه جانبه «گلستان سعدی» می پردازیم. ابتدا پیشینه تألیف و زندگی سعدی شیرازی را مرور می کنیم، سپس به ساختار کلی کتاب شامل دیباچه و هشت باب آن می پردازیم. پس از آن، زبان و سبک ادبی گلستان را تحلیل کرده و مهم ترین پیام های اخلاقی و اجتماعی آن را برمی شماریم. در ادامه، شیوه های روایت و نقش حکایت و شعر در انتقال پند و اندرز بررسی می شود. بخش پایانی به تأثیرات جهانی گلستان، نسخه های مهم، تصحیح ها و ترجمه های آن اختصاص دارد. این مقاله با تأکید بر کاربرد رفرنس های مشخص شده، نقشی از گلستان سعدی در ادب و فرهنگ ایران و جهان ترسیم می کند.

درباره گلستان سعدی

«گلستان سعدی» از شاهکار های نثر مسجع فارسی است که در سال ۶۵۶ هجری قمری به اتمام رسید. سعدی این اثر را با زبان ساده و در عین حال آهنگین نوشت تا حکایات و پند های اخلاقی را به مخاطبان خود منتقل کند. اهمیت گلستان در میراث ادبی ایران بدان اندازه است که اصطلاحاً آن را «دیباچه اخلاق عملی» نامیده اند. سعدی، گلستان را زمانی به رشته تحریر درآورد که بسیار نا امید و از دنیا بریده بود، روزی با یکی از یاران همدل خویش به قصد تفرج و گردش راهی باغی شد؛ فصل بهار بود و همه جا سبز، آن جا سعدی توسط دوستش تشویق می شود که شیرازه ی سخن را دوباره به رشته نظم و نثر بکشد و اثری تازه بیافریند و این سرآغاز رویش نهال گلستان و حکایت های گلستان سعدی، در ذهن و روان او شد.

زندگی سعدی و پیشینه تألیف گلستان

بنابر روایت زندگینامه سعدی، شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در حدود سال ۶۰۹ قمری در شیراز به دنیا آمد. او در سفرهای گسترده به بغداد، مصر و هند رفت و از این طریق با فرهنگ ها و ادبیات اقوام مختلف آشنا شد. پس از تدوین بوستان، سعدی نوشتن گلستان را در بهار ۶۵۶ هجری قمری آغاز کرد و طی پنج تا شش ماه آن را به اتمام رساند .

ساختار کلی کتاب

کتاب شامل یک دیباچه و هشت باب اصلی است:

1. درسیرت پادشاهان: در باب اول، داستان هایی درباره منش پادشاهان عادل و ستمگر نقل شده است، در ضمن آن نکاتی پیرامون اخلاق حکومت داری و عدالت آورده شده است .
2. در اخلاق درویشان: باب دوم بر زندگی درویشان و ارزش های معنوی تأکید دارد.
3. در فضیلت قناعت: باب سوم قصه هایی درباره فضیلت قناعت و بی نیازی بیان می کند.
4. در فواید خاموشی: در باب چهارم فواید خاموشی و دوری از سخن چینی یادآوری شده است.
5. در عشق و جوانی: در باب پنجم، عشق حقیقی و گذر عمر بررسی می شود.
6. در ضعف و پیری: باب ششم به ناتوانی های سالخوردگی می پردازد.
7. در تاثیر تربیت: در باب هفتم، تأثیر آموزش و پرورش در زندگی افراد بررسی می گردد.
8. در آداب صحبت : باب هشتم اصول رفتار اجتماعی و گفت وگو را مطرح می کند.

زبان و سبک ادبی

سعدی در ابواب گلستان از نثر مسجع و موزون استفاده کرده تا لحن کلامش آهنگین باشد و جذابیت داستان ها حفظ شود . او بین حکایت ها شعرهای کوتاه منظوم را می گنجاند تا نکته اخلاقی یا عاطفی را برجسته کند . این ترکیب نثر و نظم، «سادگی در عین عمق» یا «سهل ممتنع» نامیده می شود که در آثار سعدی به وضوح دیده می شود .

شیوه روایت

سعدی در گلستان روایات را به صورت خطی و با جزئیات کافی بازگو می کند تا مخاطب در جریان ماجرا قرار گیرد . گاهی نیز داستان را از نقطه اوج شروع می کند تا هیجان بیشتری ایجاد نماید . استفاده از طنز و تضادهای موقعیتی، از ویژگی های بارز حکایات گلستان است که توجه خواننده را حفظ می کند؛ گلستان آینه تمام نمای هنر سعدی است؛ در دو قلمرو نظم و نثر.

نمونه حکایات گلستان

در جامع بَعْلَبَکَّ وقتی کلمه‌ای همی‌گفتم به طریقِ وعظ با جماعتی افسرده، دل مرده، ره از عالمِ صورت به عالمِ معنی نبرده.

دیدم که نفسم در نمی‌گیرد و آتشم در هیزمِ تر اثر نمی‌کند.

دریغ آمدم تربیتِ سُتوران و آینه‌داری در محلّتِ کوران. ولیکن دَرِ معنی باز بود و سلسلهٔ سخن دراز، رونده‌ای بر کنارِ مجلس گذر کرد و دورِ آخر در او اثر کرد و نعره‌ای زد که دیگران به موافقتِ او در خروش آمدند و خامانِ مجلس به جوش.

گفتم: سُبْحانَ اللهِ! دورانِ باخبر در حضور و نزدیکانِ بی‌بَصَر دور!

حکایت دوم: پادشاهی با غلامی عَجَمی در کشتی نشست و غلام، دیگر دریا را ندیده بود و محنت کشتی نیازموده. گریه و زاری درنهاد و لرزه بر اندامش اوفتاد. چندانکه ملاطفت کردند آرام نمی‌گرفت و عیشِ مَلِک از او مُنَغَّص بود. چاره ندانستند. حکیمی در آن کشتی بود، ملک را گفت: اگر فرمان دهی، من او را به طریقی خامُش گردانم. گفت: غایتِ لطف و کرم باشد.

بفرمود تا غلام به دریا انداختند. باری چند غوطه خورد، مویَش گرفتند و پیشِ کشتی آوردند. به دو دست در سُکّانِ کشتی آویخت. چون برآمد به گوشه‌ای بنشست و قرار یافت. ملک را عجب آمد؛ پرسید: در این چه حکمت بود؟ گفت: از اوّل محنتِ غرقه شدن ناچشیده بود و قدرِ سلامتِ کشتی نمی‌دانست. همچنین قدرِ عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید.

تأثیرات جهانی و ماندگاری

«گلستان» در جهان نیز تأثیرگذار بوده و حتی در مقر سازمان ملل متحد به صورت فرشی نفیس نصب شده. گوته، شاعر آلمانی، از طریق ترجمه های «اوله آرئوس» و تأکید «گوتفرید هردر» با آثار سعدی آشنا شد و به تأثیر اخلاقی و انسانی گلستان اشاره نمود .ترجمه های متعدد انگلیسی و فرانسه از جمله نسخه ریچارد فرانسیس برتون، بر انتشار جهانی گلستان افزودند

نسخه ها و تصحیح ها

چاپ تصحیح شده استاد غلامحسین یوسفی (انتشارات خوارزمی) از معتبرترین نسخه های گلستان است .نسخه ی شرح «خطیب رهبر» و تفسیر «محمد خزائلی» نیز برای درک بهتر زبان و معنا توصیه می شوند.

جمع بندی

گلستان سعدی با ترکیب هنرمندانه نثر و شعر فارسی، حکایات کوتاه و پند های عمیق را در قالبی جذاب ارائه می دهد. این اثر نه تنها در ادب فارسی بلکه در ادبیات جهانی به عنوان منبعی از خردورزی و اخلاق انسانی شناخته می شود و تا امروز الهام بخش نویسندگان و فیلسوفان بوده است.