مهم ترین پیمان های امنیتی و نظامی تاریخ

هفته نامه پنجره - محمد معماریان: در طول تاریخ، منافع یا تهدیدهای مشترک همواره زمینه ساز اتحادهای نظامی و دفاعی میان قدرت های مختلف بوده است. بسته به میزان اشتراک اولویت های طرفین و تحولات شرایط داخلی و پیرامونی آن ها، طول عمر و میزان اثرگذاری چنین اتحادهایی متغیر بوده است. در این یادداشت، نگاهی گذرا به برخی از معاهده ها دفاعی، امنیتی یا نظامی دو یا چندجانبه در دوران معاصر و علت شکل گیری، میزان اثرگذاری و دلایل انحلال رسمی یا غیررسمی برخی از آن ها داریم.

اتحاد انگلستان و پرتغال

معاهده اتحاد انگلستان و پرتغال را شاید بتوان قدیمی ترین پیمان دفاعی مشترک میان دو کشور دانست که هنوز نیز نافذ است. این معاهده که در سال 1386 میلادی یعنی بیش از شش قرن پیش در دوران قرون وسطا میان دو قدرت آن روز دنیا امضا شد، زمینه ساز همکاری دو کشور در مقاطع تاریخی مختلفی شده است. هرچند این معاهده فراز و نشیب های بسیاری را طی کرده است و در دوران کنونی عمدتا جای خود را به مفاد پیمان های مرتبط با تشکیل اتحادیه اروپا و ناتو داده است، اما تاثیر نمادین و بعضا عملی آن هم چنان برقرار است.

معاهده امنیتی میان ژاپن و ایالات متحده


پس از جنگ جهانی دوم و خلع سلاح ژاپن، به موازات معاهده صلح میان ایالات متحده و ژاپن یک معاهده امنیتی نیز در سال ۱۹۵۲ میان دو کشور امضا شد و به تصویب رسید. بنا به این معاهده که بیش از ۶۰ سال از امضای آن می گذرد، ژاپن علی رغم حفظ خودمختار و حاکمیتش، ترتیبات موقتی را برای دفاع از سرزمینش به ایالات متحده واگذار کرد. مفاد این معاهده امنیتی امکان تاسیس نیروی نظامی با قابلیت تهاجمی را از ژاپن می گیرد و هرگونه توافق نظامی ژاپن با سایر کشورها را به رضایت ایالات متحده منوط می کند.

معاهده آنزوس (ANZUS)

توافق امنیتی مشترک میان استرالیا، نیوزلند و ایالات متحده، یکی از تدابیر ایالات متحده، برای مقابله جهانی با کمونیسم بود که در نیمه قرن بیستم رسمیت پیدا کرد. بنا به این معاهده، حمله نظامی به هر یک از سه کشور به منزل حمله به دو کشور دیگر و خطر برای هر سه محسوب می شد و اقدام مشترک برای دفع آن خطر از جانب همه امضاکنندگان معاهده را الزامی می کرد. اما پس از آنکه نیوزیلند در سال ۱۹۸۵ ورود ناوهای مجهز به سلاح هسته ای یا بهره مند از پیشرانه اتمی را ممنوع کرد و مانع از دسترسی ناوهای آمریکایی به سواحل این کشور شد، تعهدات ایالات متحده نسبت به نیوزیلند به حال تعلیق درآمد.

رونالد ریگان، رئیس جمهور وقتی ایالات متحده، اعلام کرد که نیوزیلند «یک کشور دوست، اما نه متحد» است و جورج شولتز، وزیر خارجه وقت این کشور گفت که اگر نیوزیلند سیاست ضدهسته ای خود را تغییر دهد امکان بازگشت به رابطه دفاعی کامل با ایالات متحده وجود دارد. هرچند این معاهده در ابتدا به اقدامات مشترک نظامی در منطقه آسیا- اقیانوسیه مربوط می شد، اما امروزه زمینه همکاری در تمامی مناقشات جهانی را برای این کشورها فراهم می کند؛ به نحوی که پس از حملات ۱۱ سپتامبر، هردو کشور استرالیا و نیوزیلند با ارسال واحدهای نظامی از جمله نیروهای ویژه و ناوهای رزمی، از عملیات نظامی ایالات متحده در خاورمیانه حمایت کردند.

سازمان معاهده امنیت مشترک (CSTO)

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و به منظور مقابله با تهدید ناتو، شش کشور (روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان) «معاهده امنیت مشترک» موسوم به «معاهده تاشکند» را در سال ۱۹۹۲ امضا کردند. سه کشور دیگر (آذربایجان، بلاروس و گرجستان) نیز یک سال بعد به این معاهده پیوستند، اما پنج سال بعد در زمان تمدید معاهده، از آن خارج شدند. اعضای این پیمان متعهده شده اند که به پیمان های نظامی با سایر کشورها نپیوندند و حمله به هر یک از اعضا را به منزله حمله به خود تلقی کنند.

با این حال، این پیمان با مشکلات جدی میان امضاکنندگان آن مواجه است. پس از آنکه بلاروس حاضر نشد استقلال آبخازیا و اوستیای جنوبی را به رسمیت بنشناسد، روابط میان این کشور و روسیه تیره شد که فراز و نشیب های روابط دو کشور هم چنان ادامه دارد. تحولات قرقیزستان، از جمله سرنگونی رئیس جمهور این کشور در سال ۲۰۱۰ و امتناع این پیمان از کمک نظامی به وی هم نشانه و هم عامل دیگری برای سستی زیربنای این معاهده دفاعی بوده است.

معاهده یاری متقابل کشورهای قاره آمریکا

این توافقنامه امنیتی- دفاعی موسوم به «معاهده ریو»، در سال ۱۹۴۷ در ریودوژانیرو پایتخت برزیل میان تعدادی از کشورهای قاره آمریکا امضا شد. تحولات جنگ سرد خصوصا پس از اعلام دکترین ترومن و هم چنین پشتیبانی از منافع حیاتی در منطقه آمریکای لاتین، ایالات متحده را به امضای پیمانی با کشورهای نزدیک به خود در نیم کره غربی واداشت تا اتحادهای ضدکمونیستی را پایدار کند که این امر به امضای این معاهده موسوم به TIAR منجر شد.

کشورهای عضو این پیمان پذیرفته بودند که حمله به هر یک از اعضا به معنای حمله به تمامی آن هاست و اقدام مشترک همگی را لازم می کند. این پیمان به ویژه در تحریم دریایی کوبا در زمان بحران موشکی این کشور، بسیار موثر واقع شد و هم پیمانان ایالات متحده دعوت این کشور را اجابت کردند. اما بزرگ ترین ضربه به پیکره این پیمان در سال ۱۹۸۲ در جریان نبرد جزایر فالکند میان آرژانتین (از اعضای این پیمان) و انگلستان رخ داد. در جریان آن منازعه، ایالات متحده که علاوه بر این معاهده در ناتو نیز عضویت داشت، با این استدلال که آرژانتین تجاوزگر بوده است از انگلستان حمایت کرد.

بعد از این واقعه، اعتماد متقابل به کارایی این پیمان چنان تضعیف شد که وقتی ایالات متحده پس از حملات ۱۱ سپتامبر از اعضای این معاهده تقاضای کمک کرد تنها چهار کشور، حاضر به کمک نظامی به آمریکا شدند. با تشکیل اتحادیه کشورهای آمریکای جنوبی در سال ۲۰۰۸ و سپس اقدام چهار دولت چپ گرای عضو این پیمان در سال ۲۰۱۲ برای منقضی کردن این معاهده، خاتمه رسمی این همکاری امنیتی و دفاعی رقم خورد.

معاهده دفاع دوطرفه میان فیلیپین و ایالات متحده

این معاهده در سال ۱۹۵۱ میان نمایندگان فیلیپین و آمریکا امضا شد. بنا به این معاهده، دو کشور متعهد شدند که در صورت حمله طرف ثالث به هر یک، از یکدیگر پشتیبانی کنند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و رفع دغدغه گسترش کمونیسم در دهه ۱۹۹۰ میلادی، عمل به تعهدات ذیل این پیمان فراز و نشیب های زیادی طی کره است. با این حال پس از حملات ۱۱ سپتامبر و ظهور قدرت جهانی چین، ایالات متحده ترجیح داده است پیوندهای خود با متحدان آسیایی اش از جمله فیلیپین را تقویت کند. در شصتمین سالگرد امضا این پیمان در سال ۲۰۱۱، وزرای خارجه دو کشور با انتشار اعلامیه مانیل بر عرشه ناو آمریکایی فیتز جرالد، تعهد خود را به همکاری متقابل نشان دادند.

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)

معاهده آتلانتیک شمالی که در سال ۱۹۴۹ در واشینگتن دی سی امضا شد یکی از پایدارترین و اثرگذارترین پیمان های نظامی- دفاعی معاصر به شمار می رود. انگلستان، ایالات متحده، ایتالیا، ایسلند، بلژیک، پرتغال، دانمارک، فرانسه، کانادا، لوگزامبورگ، نروژ و هلند ۱۲ کشوری بودند که پایه گذارترین این پیمان شدند و ۱۵ کشور اروپایی دیگر به همراه ترکیه نیز بعدا به این سازمان پیوستند. مجموع مخارج نظامی اعضای این پیمان، ۷۰درصد از کل مخارج نظامی کشورهای دنیا را تشکیل می دهد. ماده پنج، مهم ترین عنصر این پیمان است که امضاکنندگان را ملزم می کند حمله به هریک از اعضا را به معنای حمله به تمامی این کشورها تلقی کند.

مداخل در بوسنی، کوزوو و لیبی یا اعزام نیرو برای مقابله با دزدان دریایی در خلیج عدن از نمونه های اقدامات نظامی این سازمان بوده است. با این حال، حملات ۱۱ سپتامبر اولین مورد در تاریخچه نیم قرنی این سازمان بوده است که یکی از اعضا یعنی ایالات متحده رسما خواستار اجرای ماده پنج، و کمک سایر کشورهای عضو پیمان شده است که این تقاضا با موافقت ناتو به مشارکت این سازمان در ماجراجویی های نظامی ایالات متحده منجر شد.

پیمان ورشو


پیمان ورشو با نام رسمی «پیمان دوستی، همکاری و کمک دوطرفه» یک معاهده دفاعی مشترک میان هشت کشور کمونیستی اروپای مرکزی و شرقی در دوران جنگ سرد بوده است. اتحاد جماهیر شوروی، آلبانی، آلمان شرقی، بلغارستان، چکسلواکی، رمانی، لهستان و مجارستان این پیمان را در سال ۱۹۵۵ و برای مقابله با تهدید ناتو امضا کردند.

با این حال، در طول ۳۶ سال دوام این پیمان تا سال ۱۹۹۱ و فروپاشی بلوک کمونیستی، اتخاذ سیاست مهار توسط دو ابرقدرت موجب شد که درگیری نظامی مستقیم میان اعضای دو پیمان ناتو و ورشو رخ ندهد. پیمان ورشو در دو مورد به اقدام نظامی این سازمان منجر شد که هر دو علیه اعضای خود آن پیمان بود. در سال ۱۹۵۶ پس از اعلام خروج مجارستان از این پیمان، قوای شوروی وارد این کشور شده و دولت آن را سرنگون کردند. هم چنین تنها مورد اقدام جمعی اعضای این پیمان در سال ۱۹۶۸ در حمله به چکسلواکی رخ داد تا از اصلاحات سیاسی رهبر این کشور در جنبش موسوم به «بهار پراگ» جلوگیری کند.

سنتو (سازمان پیمان مرکزی)

سنتو یا در اصل «سازمان معاهده خاورمیانه» پیمانی میان ایران، عراق، پاکستان، ترکیه و انگلستان بود که در سال ۱۹۵۵ شکل گرفت و در سال ۱۹۷۹ منحل شد. سنتو را یکی از ناموفق ترین اتحادهای تشکیل شده در دوران جنگ سرد می دانند که هرچند با الگوگیری از ناتو و برای مهار اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفته بود، اما با ایجاد رابطه نزدیک میان عرق و شوروی بسیار سست شد و خروج ایران از این پیمان در پی پیروزی انقلاب اسلامی نیز مهر خاتمه را بر آن زد.

سیتو (سازمان پیمان آسیای جنوب شرقی)


سیتو یکی دیگر از معاهده های دفاعی مشترکی است که برای سدکردن نفوذ کمونیسم در آسیا تشکیل شد. کشورهای استرالیا، فرانسه، نیوزیلند، پاکستان (شامل بخش شرقی این کشور که امروزه کشور مستقل بنگلادش است)، فیلیپین، تایلند، انگلستان و ایالات متحده با امضای «پیمان دفاعی مشترک آسیای جنوب شرقی» موسوم به «معاهده مانیل» در سال ۱۹۵۴، سیتو را با الگوگیری از ناتو تشکیل دادند. هرچند برنامه های فرهنگی و آموزشی این سازمان تاثیراتی ماندگار در منطقه آسیای جنوب شرقی داشت، اما منازعات میان اعضا مانع بهره گیری از توان نظامی مشترک این کشورها شد و سیتو نهایتا در سال ۱۹۷۷ منحل شد.

معاهده دفاعی مشترک تایوان و آمریکا

در میانه جنگ سرد و نبرد جهانی میان سرمایه داری و کمونیسم و در پی جنگ داخلی چین، معاهده دفاعی مشترک تایوان و آمریکا در سال ۱۹۵۵ امضا شد. بنا به مفاد این معاهده اگر یکی از طرفین مورد حمله قرار می گرفت کشور دیگر موظف به کمک و حمایت نظامی از وی بود. این معاهده عملا به حفظ خودمختاری تایوان در برابر جمهوری خلق چین محدود می شد، که مدعی بود تایوان بخشی از قلمرو این کشور است.

ماده ۱۰ این پیمان مقرر می داشت که هریک از طرفین یک سال پس از اعلام به طرف دیگر، می تواند این معاهده را ملغی کند. بدین ترتیب با آغاز روابط دیپلماتیک میان جمهوری خلق چین و ایالات متحده در آغاز سال ۱۹۷۹، ایالات متحده به طور یک جانبه اقدام به فسخ این قرارداد کرد و معاهده دفاعی مشترک تایوان و آمریکا یک سال پس از آن منقضی شد. در پی انقضای این معاهده، کنگره ایالات متحده قانون روابط با تایوان را تصویب کرد که برخی از مفاد معاهده سابق را هم چنان در خود دارد.

توافقنامه مشارکت استراتژیک و پشتیبانی دوطرفه


این توافقنامه میان ترکیه و آذربایجان در سال ۲۰۱۰ توسط روسای جمهور دو کشور در باکو به امضا رسید. بنا به مفاد این پیمان، دو طرف متعهد می شوند در صورت حمله یا تجاوز طرف ثالث به ترکیه یا آذربایجان، کشور دوم «با استفاده از همه امکانات» به یاری دیگر بشتابد. این توافقنامه در پنج فصل مشتمل بر مسائل نظامی- سیاسی و امنیتی، همکاری نظامی و فنی، مسائل بشردوستانه، همکاری اقتصادی و ترتیبات مشترک نگاشته شده است.

ترتیبات دفاعی پنج قدرت

معاهده موسوم به «ترتیبات دفاعی پنج قدرت» یک مجموعه از توافقنامه های دوجانبه میان انگلستان، استرالیا، نیوزیلند، مالزی و سنگاپور است که در سال ۱۹۷۱ امضا شده است و اعضا را موظف می کند که در صورت تهاجم خارجی به مالزی یا سنگاپور، با مشورت فوری به اتخاذ تدابیر مشترک یا مجزا اقدام کنند. پس از انقضای ضمانت های دفاعی انگلستان در قبال مالزی و سنگاپور، این مجموعه توافقات، جانشین آن شدند. با این حال، این توافقات هیچ یک از طرف ها را ملزم به مداخله عملی برای کمک به مالزی یا سنگاپور نمی کند.