کارنامه نظامیان در اقتصاد ایران

ماهنامه پیشه و تجارت: اظهارنظر علی مطهری، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی در مورد دخالت نهادی نظامی در عرصه اقتصادی در واقع همان انتقادی بود که بسیاری از کارشناسان بارها مطرح کرده بودند. به هر حال بخش خصوصی همواره بر این باور است که نهادهای نظامی با فعالیت اقتصادی در واقع رقیب بخش خصوصی شده و اجازه فعالیت به بخش خصوصی را نمی دهند. همین موجب شد تا با صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در مورد سابقه فعالیت اقتصادی نظامیان در ایران و جهان گفتگویی داشته باشیم.

علی مطهری اخیرا در اظهارنظری تصریح کرد که نهادهای نظامی نباید در امور اقتصادی دخالت کنند و در حال حاضر دخالت نهادهای نظامی یکی از مشکلات اساسی دولت روحانی است. شما در این مورد چه ارزیابی دارید؟

- در جوامع مبتنی بر دموکراسی تلاش می شود نظامیان نقش مهمی در تصمیم گیری سیاسی و اقتصادی نداشته باشند. مهم ترین عاملی که سبب شده نقش نظامیان در این عرصه ها کمرنگ شود این است که نظامیان امکان دارد بخواهند به صورت آمرانه در حوزه سیاست و اقتصاد نقش ایفا کنند چون نظامیان به طور طبیعی و ناخودآگاه صاحب قدرت هستند.

تجربه حضور نظامیان در عرصه اقتصاد در سراسر نقاط جهان چگونه است؟

- این تجربه در مجموع ناموفق بوده است. حتی در سایر کشورها که نظامیان وارد مسائل اقتصادی شدند کارنامه خوبی نداشتند. این افراد در بیشتر موارد به استفاده از قدرت نظامی خود متشبث می شوند. امکان دارد که درصد اندکی از این افراد اخلاق را رعایت نکرده باشند و بخواهند از موقعیت خود سوءاستفاده کنند تا مناسبات اقتصادی خود را بهبود ببخشند. همین درصد اندک کافی است تا فساد در کشور گسترش پیدا کند. ترکیه، پاکستان و عراق در زمان صدام حسین تجربه خوبی از حضور نظامیان در عرصه اقتصاد ندارند. در سوریه اصلا و ابدا موفقیت آمیز نبوده است. با یک مرور می توان دریافت که مردم خاطره خوبی از حضور نظامیان ندارند.

حضور نظامیان در عرصه اقتصاد ایران را چطور ارزیابی می کنید؟

- در ایران قبل از انقلاب تجربه حضور نظامیان خیلی موفقیت آمیز نبوده است. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ اتکای شاه به نظامیان خیلی زیاد شد. شاه به دلیل اینکه خیلی از رجال سیاسی، احزاب و شخصیت های سیاسی بعد از کودتای ۲۸ مرداد از او حمایت نمی کردند بیشتر به نظامیان نزدیک شد. به همین دلیل بسیاری از پست های حساس در عرصه اقتصاد و سیاست در اختیار نظامیان قرار می گرفت که بعضا همچنان به کار مشغول بودند یا اینکه بازنشسته شده بودند.

مرحله بعد این بود که این نظامیان وارد فعالیت اقتصادی هم شدند. در این شرایط خیلی از نظامیانی که با شاه نزدیک بوده و شاه به آنها اطمینان داشت (به شاه در دورانی که قدرت کمی داشت کمک کرده و در ۲۸ مرداد از شاه حمایت کرده بودند) پست های مهم اقتصادی را در اختیار گرفتند.

شاه در زمان اشتغال به کار و حتی بازنشستگی این فاراد را وارد کار اقتصادی کرد. در بسیاری از موارد، رییس این کارخانه و مدیرعامل فلان شرکت شدند. فلان شرکت بزرگ دولتی در اختیار سرتیپ هلالی که بازنشسته بود قرار گرفت. این تجربه بسیار بد بود چون این نظامیان از جایگاه خود سوءاستفاده کرده و به همین دلیل فساد در پایان دهه ۳۰ گسترش زیادی پیدا کرد. شرایط آنقدر بد شد که علی امینی به محض دستیابی به قدرت ناچار شد تعدادی از این نظامیان را بازداشت کند و از دادستان خواست علیه آنها اعلام جرم کند.م به هر حال مقدار زیادی رشوه داده و گرفته بودند. یکی از این نظامیان تیمسار علوی کیا بود که بازنشسته بود اما به دلیل انجام اقدامات غیرقانونی بازداشت شد و امینی این کار را انجام داد. بعد از این تجربه، حضور نظامیان کمرنگ شد.

رویکرد حاکم در دهه ۳۰، بعد از پایان دهه ۳۰ یعنی شروع دهه ۴۰ هم ادامه پیدا کرد یا اینکه تغییر کرد؟ به هر حال قدرت شاه در دهه ۴۰ از حالت تزلزل خارج شده و تثبیت شده بود.

- بعد از گذشت مدت زمانی، شاه قدرتش افزایش یافته بود و خود را ملزم به حمایت همه جانبه از نظامیان نمی دید. به همین دلیل در دهه ۴۰ شاه خیلی از نظامیان حمایت نکرد و از آنها فاصله گرفت. با این حال تعدادی از این نظامیان به صورت معدود و تک تک بعد از بازنشستگی وارد فعالیت اقتصادی می شدند اما در مجموع سیاست شاه این نبود که اختیاراتی به نظامیان بدهد تا تحت حمایت آنها قرار بگیرد. در ایران قبل از انقلاب تجربه ورود نظامیان به عرصه اقتصاد چندان موفقیت آمیز نبود. به هر حال همین حضور نه چندان طولانی آنها در عرصه اقتصاد ایران منجر شد مفاسد زیادی در درون جامعه ایران شکل بگیرد.

شما حضور نظامیان در عرصه اقتصاد در دوران قبل از انقلاب را بررسی کردید، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شرایط به چه سمتی پیش رفت؟

- زمانی که جنگ به پایان رسید، هاشمی رفسنجانی سپاه را تشویق کرد که وارد فعالیت اقتصادی شود.

یک سوال بسیار مهم این است که چرا اکبر هاشمی رفسنجانی از سپاه خواست وارد فعالیت اقتصادی بعد از پایان دوره جنگ شود؟

- استدلال آیت الله هاشمی رفسنجانی این بود که اینها افراد صادق و سالمی هستند و اگر وارد فعالیت سازندگی شوند همان صداقت دوره جنگ را دارند و بهتر است که اینها وارد عرصه اقتصادی شوند. از سوی دیگر او اعتقاد داشت که سپاه تجربیات بسیار موفقی در دوران جنگ پیدا کرده است. به هر حال بسیاری از کارهای راهسازی و برج سازی را سپاه در دوره جنگ مجبور شده بود که انجام دهد. به همین دلیل در این حوزه از توانایی بسیار خوبی برخوردار بود. همچنان که پل متحرک روی رودخانه شط العرب و پل متحرک روی رودخانه کارون از جمله اقدامات بزرگی بود که توسط سپاه به سرانجام رسید.

منظورتان این است که هدف هاشمی رفسنجانی این بود که از توان و قابلیت و تجربیات سپاه در دوران جنگ استفاده کرده و آن را در دوران سازندگی به کار بگیرد؟

- سپاه کارهای ساختمانی بسیار زیادی را در دوران جنگ انجام داده بود، به همین دلیل می توانست به دولت در دوران سازندگی یاری برساند. از سوی دیگر سپاه در دوران جنگ تجهیزات و امکانات راهسازی بسیار خوبی داشت که بهتر بود دولت شرایطی را فراهم کند تا بتواند این تجهیزات را برای بهسازی شرایط اقتصادی به کار بگیرد. به عبارت دیگر تنها تجربه راهسازی نبود بلکه در حوزه سازندگی، امکانات و تجهیزات بسیار خوبی داشت که در قالب قرارگاه خاتم الانبیا فعالیت می کرد.

در نهایت می توان گفت که پاکی، صداقت و ایمان سپاهی ها در کنار برخورداری از تجربه زیاد و داشتن امکانات و تجهیزات پیشرفته، موجب شد تا آقای هاشمی رفسنجانی در ابتدای شروع به کار دولتش از آنها بخواهد که د راین حوزه فعالیت کنند. سپاهی ها در زمینه جاده سازی، راهسازی و ... کارنامه بسیار خوبی داشتند. برای همین آقای هاشمی رفسنجانی نخستین تصمیمی که گرفت این بود که سپاه وارد این حوزه شود و این را تکرار کردند که چه کسی بهتر از سپاه که بخواهد در این حوزه نقش آفرینی کرده و کشور را بسازد. به هر حال در دوران جنگ بسیاری از زیرساخت های کشور آسیب دیده بود و لازم بود در اسرع وقت، بسیاری از این آسیب ها جبران شود.

به نظر شما حضور سپاه در فعالیت بازسازی و بعد ورود آنها به عرصه فعالیت اقتصادی، حضوری مفید بوده است؟

- من نمی دانم که نظر آیت الله هاشمی رفسنجانی در این مورد چیست اما وقتی به عقب بازگشته و این موضوع را مرور می کنیم متوجه می شویم که حضور سپاهیان در این حوزه تجربه چندان موفقی نبوده است. درست است که بسیاری از اعضای سپاه خلوص نیت داشتند اما واقعیت این است که با وجود تجربیات گسترده و برخورداری از تجهیزات و حضور فعال در عرصه اقتصادی به قدرتی دست یافتند که دیگر نیازی به این نمی دیدند که فردی بخواهد از آنها حمایت کند. به هر حال در هشت سال حضور آقای هاشمی رفسنجانی به عنوان رییس جمهوری، آنها در این حوزه حضوری گسترده داشتند و بسیار قوی شده بودند.

بعد از پایان دوره اکبر هاشمی رفسنجانی و در دوره سید محمد خاتمی سپاه و نحوه فعالیت اقتصادی اش چه تحولاتی را تجربه کرد؟

- خاتمی از همان ابتدا چندان به این سیاست توجه نکرد و از حضور نظامیان در عرصه اقتصاد استقبال نکرد. البته این نکته را باید همواره مد نظر قرار دهید که در این مقطع زمانی، سپاه به قدر کافی قدرتمند شده بود، به همین دلیل نیازی به حمایت خاتمی نداشت. سپاه در آن دوران همان رویه قبل را ادامه داد و قدرت بیشتری پیدا کرد. به همین دلیل این موضوع باعث ایجاد کدورت هایی شد که در نهایت منجر به نامه نگاری فرماندهان سپاه به خاتمی شد. در آن نامه گلایه های زیادی مطرح شد و آنها موضع تندی علیه خاتمی گرفتند. با این حال هشت سال دوره اصلاحات به پایان رسید تا اینکه احمدی نژاد در انتخابات ۸۴ پیروز شد.

به نظر می رسد که دوره نه چندان دوستانه دولت خاتمی در دوره احمدی نژاد به دوره دوستی تبدیل شد و آنها حضور فعال تری در عرصه اقتصاد پیدا کردند.

- بله. رد دوران احمدی نژاد ما شاهد این بودیم که وی ابتدا به آنها چراغ سبز نشان داد و به همین دلیل فعالیت آنها بسیار گسترش یافت. فارغ از حضور گسترده در عرصه اقتصاد آنها توانستند بسیاری از مناصب سیاسی را در اختیار خود بگیرند. احمدی نژاد به این دلیل این کار را انجام داد تا بتواند از حمایت سپاه برخوردار شود و در این مسیر موفقیت هایی را کسب کرد.

روابط سپاه با دولت احمدی نزاد به مراتب بهتر از دولت خاتمی بود. به همین دلیل سپاه با تمام وجود از دولت وی حمایت می کرد. با این حال در اواخر دولت احمدی نزاد اختلاف هایی به وجود آمد که موجب شد این روابط اندکی تیره شود. کار به جایی رسید که احمدی نژاد به صورت تلویحی اتهاماتی را متوجه سپاه در بخش واردات کرد که البته چندان به مذاق سپاه خوش نیامد.

وضعیت در دولت حسن روحانی چگونه است؟ آیا سپاه در این مدت توانسته حضور اقتصادی خود را بیشتر تقویت کند؟

- روحانی در حال حاضر همان رویه دولت اصلاحات را در پیش گرفته و خیلی نیازی نمی بیند که به سپاه میدان بدهد. با این حال سپاه در شرایط کنونی آنقدر قدرتمند شده است که دیگر برایش اهمیت ندارد که دولت با او همراهی بکند یا نکند. در حال حاضر سپاه تبدیل به یک قدرت بزرگ سیاسی و اقتصادی شده است که می تواند تاثیرگذار باشد. این وضعیتی است که در حال حاضر کشور با آن روبرو شده است که چندان مطلوب نیست.

با این حال این نکته را باید همواره مد نظر قرار داد که خشت اول اگر کج باشد تا ثریا دیوار کج بالا خواهد رفت. البته آیت الله هاشمی رفسنجانی ملاحظاتی داشتند که درست بود اما خشت کار گذاشته شده کج بود. اگر این فرصت فراهم شود تا مجلس در مورد عملکرد اقتصادی سپاه تحقیق و تفحصی انجام دهد، مشخص خواهد شد که در سه دهه گذشته چه عملکردی داشته است. به خصوص این که در بسیاری از صنایع دولتی عملا سپاه مدیریت را در اختیار داشته یا این که سهامدار اصلی بوده است.

به هر حال باید در مورد مناقصه هایی که سپاه برنده شده است تحقیقی صورت بگیرد تا مشخص شود که چقدر ضوابط در آن رعایت شده است و آیا اصل رقابت مورد توجه قرار گرفته است یا خیر. این موضوعات همان دغدغه هایی است که علی مطهری به خوبی آن را مورد توجه قرار داده و آن را به عنوان یک مشکل بزرگ پیش روی دولت روحانی برشمرده است که باید آن را جدی گرفت.