فرار مغزها در صنعت اغراق غرق شده است

روزنامه شرق: چند روز پیش حامد قدوسی، اقتصاددان ایرانی ساکن آمریکا، در مطلبی در وبلاگ خود به موضوع فرار مغزها و آمار ارائه‌شده درباره آن پرداخت.

قدوسی در ابتدای یادداشت خود نوشته بود: «ماجرای به‌اصطلاح «فرار مغزها» از آن قضایا است که اعداد و ارقام آن به زبان خودمانی هیچ کنتوری ندارد و ظاهرا هرچه گوینده اغراق‌آمیزتر صحبت کند صحبتش به نظر جالب‌تر و پرمخاطب‌تر است. قضیه مهاجرت نیروی متخصص از کشور مصداقی از یک موضوع مهم است که با بازی و بزرگ‌نمایی آماری بیشتر در دام افسانه‌سازی افتاده است و امکان تحلیل واقع‌‌بینانه را از جامعه می‌گیرد».

این اقتصاددان در بخش دیگری از مطلب خود با اشاره به همین آمارسازی‌ها نوشت: «دیدم جایی مطلبی نوشته شده که با این مقدمه شروع می‌شود: «به گفته عباس میلانی، فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است!». کنجکاو شدم و جمله را جست‌وجو کردم و به صفحه ویکی‌پدیای فرارمغزها رسیدم که خودش کشکولی از اعداد درست و نادرست است. ظاهرا خسارت جنگ ایران و عراق چیزی بین صد تا هزار ‌میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

اگر ما تخمین دست پایین آن را معادل ۲۰۰‌ میلیارد دلار بگیریم که ۳۰۰ برابرش می‌شود ۶۰‌ هزار‌میلیارد دلار که چیزی نزدیک به «۱۴۰ برابر» کل تولیدناخالص داخلی سالانه کشور (ناشی از سرمایه فیزیکی عظیم، تولید نفت و گاز و زحمت ۷۰‌ میلیون نفر) است. خود خواننده فرهیخته می‌تواند حدس بزند که این عدد حتی به یک شوخی هم نزدیک نیست. معلوم نیست این مغزهایی که فرار کرده‌اند واقعا چه معجزه‌ای داشته‌اند که با رفتنشان نزدیک به ۱۴۰ برابر کل ارزش اقتصادی تولیدی سالانه کشور را با خود برده‌اند».

همین طرح موضوع این اقتصاددان مدخلی شد برای بررسی آخرین آمار در این حوزه تا به‌صورت دقیق مشخص شود واقعا شرایط کشور به‌لحاظ فرار مغزها به چه شکل است. آنچه در ادامه آمده جزئیاتی از همین آمارها در زمینه موضوع همیشه اغراق‌شده فرار مغزهاست.

مطابق آمارهای بین‌‌المللی، مهاجرت در همه جهان در حال رشد است، تاجایی‌که از سال ٢٠١٣ نرخ مهاجرت انسان‌ها از نرخ افزایش جمعیت آنها پیشی گرفته است. براساس آمار سازمان ملل، ‌جمعیت مهاجران در سال ٢٠١٥، به ٢٤٤‌ میلیون نفر رسید. این عدد معادل ٣,٣ درصد از کل جمعیت جهان است. آمارها می‌گوید اعلام بحران درباره وضعیت فرار مغزها در ایران را نباید جدی گرفت و فقط پنج درصد از کل دانشجویان ایرانی مهاجرت می‌کنند. هرچند ایران جزء کشورهای مهاجرفرست دنیا محسوب نمی‌شود، اما مهاجرت نخبگان از این کشور تأمل‌برانگیز است. ایران در گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه که در سال ٢٠١٥ منتشر شد، ‌جزء آمار ٢٠ کشور اول مهاجرفرست نبود.

براساس آخرین گزارش OECD، درمجموع ٨٤٥‌ هزار ایرانی مهاجر در کشورهای OECD (سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) (Organisation for Economic Co-operation and Development -OECD) زندگی می‌کنند که معادل ١.٥ درصد از جمعیت کشورهای جهان است و این آمار کمتر از نصف میانگین جهانی است. مطابق آمارهای منتشرشده مهم‌ترین میزبان‌های ایرانیان مهاجر در کشورهای OECD به‌ترتیب آمریکا، کانادا، آلمان، انگلیس، سوئد، رژیم اشغالگر قدس، استرالیا، هلند، فرانسه و اتریش هستند. تا سال ٢٠١٦ بالغ بر ٣٤٤‌ هزار نفر ایرانی در آمریکا زندگی می‌کردند.

در سال‌های اخیر کشورهای مهاجرپذیر دو سیاست اصلی جذب مهاجران متخصص و با مهارت بالا و همچنین ادغام جمعیت مهاجر در جامعه میزبان را طراحی و پیاده‌سازی کرده‌اند و از طرف دیگر کشورهای مهاجرفرست نیز دو سیاست اصلی حفظ استعدادهای برتر و نخبگان خود و جلوگیری از فرار مغزها و همچنین بهره‌برداری از نخبگان غیرمقیم را در دستور کار خود قرار داده‌اند.

کشورهای مهاجرپذیر

حدود نیمی از جمعیت مهاجران، به ١٠ کشور مشخص سفر می‌کنند. براساس آمار منتشرشده در سال ٢٠١٣ آمریکا میزبان بیشترین تعداد مهاجران بود و تعداد این مهاجران به ٤٥,٨ می‌رسید. پس از آن کشورهای روسیه، آلمان، عربستان سعودی، امارات، انگلستان، فرانسه، استرالیا و اسپانیا رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. از طرفی کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD به‌عنوان مهم‌ترین کشورهای توسعه‌یافته در جهان، تاکنون میزبان بیش از ٩٠ درصد مهاجران بوده‌اند.

نرخ خالص مهاجرت در ایران و تعدادی کشور منتخب

براساس این جدول کشورهایی که رتبه بهتری دارند، شاخص نرخ مهاجرتشان بیشتر بوده و نرخ ورودی مهاجر در آنها بیشتر از خروجی بوده است.

براساس داده‌های سازمان ملل، تا سال ٢٠١٥ جمعا ٢٤٤‌میلیون مهاجر در سطح جهان جابه‌جا شده‌اند که یک میلیون و ١٢٣هزار نفر آنها ایرانیان مهاجر هستند. ایران پنجاه‌وچهارمین کشور دنیا از نظر تعداد مهاجران محسوب می‌شود. این آمار به ما می‌گوید به صورت کلی از منظر نرخ و میزان کلی مهاجرت ایران جزء کشورهای با نرخ بالای مهاجر نیست.

کشورهای دانشجوپذیر

در ٢٠ سال گذشته آمار جهانی دانشجویان مهاجر چهاربرابر رشد داشته است. براساس اطلاعات مؤسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی از ١,٣‌میلیون در سال ١٩٩٠ به پنج ‌میلیون دانشجو در سال ٢٠١٤ رسیده است.

هرچند در قرن بیستم کشورهای اروپایی و کشور آمریکا در صدر مقصد دانشجویان بودند، اما حالا کشورهای آسیایی نیز به رقابت پذیرش دانشجو پیوسته‌اند و البته ایران نیز جز، کشورهایی که تعداد زیادی از دانشجویان خود را به این کشورهای پیشرفته می‌فرستد نیست، بلکه چین، روسیه، کره‌جنوبی و هند چهار کشور اول ارسال‌کننده دانشجو به این کشورها بوده‌اند.

در سال ٢٠١١، حدود ٤٩٤‌هزار ایرانی در کشورهای OECD مشغول به کار بوده‌اند که از این تعداد ٣٠٢هزارو ٣٠٠ نفر دارای مدارک آموزش عالی بوده‌اند و دارای اشتغال با مهارت بالا هستند و ٤٤ درصد نیز با مهارت متوسط مشغول به کار هستند. براساس همین آمار، هند، فیلیپین و چین اصلی‌ترین کشورهای آسیایی فرستنده مهاجران تحصیل‌کرده به این کشورها هستند.

در سال ٢٠١١ در فهرست کشورهای با بیشترین مهاجران تحصیل‌کرده به کشورهای توسعه‌یافته، ایران در رتبه شانزدهم قرار گرفت، این در حالی است که ایران در میان کشورهای اصلی مهاجرفرست قرار ندارد.

براساس آمار، رشد تعداد مهاجران تحصیل‌کرده در هند و پاکستان در بین سال‌های ٢٠٠٠ تا ٢٠١٠ با نرخ ١٢٣ درصد چشمگیر بوده است. در این بازه زمانی نرخ رشد برای ایران حدود ٦٣ درصد بوده است.

درخصوص مهاجران جدید بالای ١٥ سال به کشورهای OECD نیز، ایران در جایگاه نهم آسیا با میزان ١١٧‌هزار نفر قرار دارد. بررسی این آمار به صورت جمعی نشان می‌دهد که براساس سهم مهاجران تحصیل‌کرده و ماهر از تعداد کل مهاجران، ایران جایگاه چهارم را با سهم ٥٠ درصد مهاجران متخصص در میان همه کشورها داراست.