رستاخیز سینمای ایران چگونه به این روز افتاد؟

برترین‌ها: فیلم «رستاخیز» در سی‌ودومین جشنواره‌ فیلم فجر موفق به دریافت ٩ سیمرغ بلورین و جایزه‌ مصطفی عقاد شد. همچنین در اولین حضور جهانی خود در جشنواره فیلم بغداد، جایزه بزرگ و تندیس تماشاگران را نیز گرفت. این فیلم در این سال‌ها همواره منتظر پوانه نمایش بوده و همین امر جنجال‌های بسیاری را درپی داشته است.

رستاخیز چگونه ساخته شد؟

احمدرضا درویش بلافاصله پس از «دوئل»، درگیر تحقیق و پژوهش این فیلم می‌شود. مراحل تحقیق و نگارش فیلمنامه، چیزی حدود ۴ سال زمان می‌برد و یک سال هم مراحل پیش‌تولید آن طول می‌کشد. فیلم در بهمن ۸۸ کلید می‌خورد و پس از یک سال، فیلمبرداری آن به پایان می‌رسد. مراحل فنی اثر نیز ۲ سال به طول می‌انجامد. این فیلم با سرمایه‌گذاری شخصی افراد و نهادهایی از ایران، کویت و انگلستان ساخته شد و در تولید آن، برخی چهره‌های مطرح بین‌المللی حضور داشتند که ازجمله آنها می‌توان به طارق انور، تدوین‌گر و استفن واربک، آهنگساز اشاره کرد.

توقیف و نمایش فیلم

فیلم تحسین‌شده «رستاخیز» ساخته احمدرضا درویش که با دریافت 8 سیمرغ از جمله جایزه بهترین فیلم از سی‌ودومین جشنواره فیلم فجر بدرقه شد، 9 سال اجازه نمایش نداشت. به دو دلیل عمده که هر دو تا حد زیادی رفع شده است. یکی نمایش چهره برخی از نزدیکان امام(ع) و دیگر یک ماجرای عشقی که گفته می‌شود سندیت تاریخی نداشت. این نسخه «رستاخیز» که به اکران آنلاین رسیده، شامل برخی حذفیات است که زمان آن را از 2 ساعت و 38 دقیقه، به 2 ساعت و 10 دقیقه کاهش داده. چهره برخی از شهدای کربلا از جمله حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) که در نسخه اصلی نمایش داده شده بود، از این نسخه حذف شده، اما شمایل حضرت عباس(ع) که از جمله بخش‌های حذف نشده و مهم فیلم است، در نسخه اکران آنلاین وجود دارد.

ماجرا از کجا شروع شد؟

نخستین نمایش عمومی فیلم، شب ۱۶ بهمن ۹۲ در برج میلاد و سالن اهالی رسانه ترتیب داده شد اما اگر بخواهیم ریشه این مشکلات را آسیب‌شناسی کنیم باید به یک ماه و نیم قبل از این تاریخ بازگردیم. یعنی عصر ۲ دی ۹۲ که فیلم به‌صورت محدود برای برخی اعضای کابینه دولت وقت به نمایش گذاشته شد و درواقع ریشه اختلاف درمورد فیلم، از همان زمان آغاز شد.

خروجی آن نشست تعریف‌ها و خداقوت‌گفتن‌ها بود؛ اما یک جریان خزنده، استنباط خود را از این فیلم به آدم‌هایی که در آن جلسه حضور نداشتند، منتقل کرد. درنتیجه این اتفاق‌ها بود که از اواسط دی‌ماه، برخی زمزمه‌ها علیه فیلم آغاز شد. فیلمی که تا آن زمان تلاش کرده بود اطلاعات چندانی را در اختیار رسانه‌ها قرار ندهد، حالا با این زمزمه‌ها، مشخص شد که چهره تنی چند از معصومان(ع) را به شکلی واضح به تصویر کشیده و این، برای نخستین‌بار است که چنین اتفاقی در سینمای ایران رخ می‌دهد. هدف از بروز چنین زمزمه‌هایی آن بود که جلوی پذیرش فیلم در جشنواره فجر گرفته شود اما شأن کارگردان و محوریت سوژه‌ای که بدان ورود کرده بود، به‌اندازه‌ای بود که اساسا نمی‌شد جلوی آن را گرفت. آن زمزمه‌ها نیز در آن زمان چندان جدی گرفته نشد و در هیاهوی ذاتی زمان جشنواره گم شد.

آغاز علنی مخالفت‌ها

با آغاز جشنواره، طیف مخالفان این فیلم در روزهای قبل و در جریان آن زمزمه‌ها، کنجکاوی بالایی برای تماشای فیلم از خود نشان می‌دادند، در همان روزهای نخستین، به تماشای فیلم در سینماهای مردمی نشستند. این عده، نه‌تنها به نشان دادن چهره برخی معصومان اعتراض داشتند که فیلم را دچار اشکالات محتوایی نیز دانستند. آن‌ها اعتراض خود را از طریق تریبون‌های خود مطرح کردند و این اعتراض، شکل بیرونی به خود گرفت تا هجمه‌ای علیه فیلم شکل بگیرد. این اعتراض‌ها به‌اندازه‌ای بود که فشارها را به دبیر وقت جشنواره فجر وارد آورد تا فیلم را از فرآیند داوری خارج کند اما با ایستادگی سازمان سینمایی، فیلم داوری شد و علاوه‌بر نامزدی در ۱۱ بخش، موفق به دریافت ۸ سیمرغ ازجمله سیمرغ بهترین فیلم و کارگردانی شد. این اتفاق، آتش خشم مخالفان را بیشتر کرد تا جایی که کار را به تحصن و اعتراض‌هایی در قالب سخنرانی کشاندند.

واکنش درویش به این اعتراض‌ها

در برابر این حجم از اعتراض‌ها برخی کارگردان‌های سینمای ایران ازجمله ابراهیم حاتمی‌کیا و مجتبی راعی، تلاش کردند با بیان این موضوع که اجازه ندهیم با این شکل انتقاد، مسیر برای فعالیت دیگر کارگردانان دشوار شود، معترضان را به آرامش دعوت کنند اما آتش اعتراض‌ها، روزبه‌روز بیشتر می‌شد.

دربرابر همه این اعتراض‌ها، احمدرضا درویش سیاست سکوت را درپیش گرفته بود و مانند همیشه، هیچ اظهارنظری نکرد. البته که شاید درویش فارغ از خصلت ذاتی خود که چندان اهل رسانه‌ای کردن و حاشیه‌پردازی نیست، گوشه‌چشمی هم به اتفاق‌های اواخر دهه ۸۰ داشت. جایی که مساله نشان دادن چهره حضرت عباس(ع) در سریال «مختارنامه» و بازی یک هنرپیشه به جای ایشان، جامعه متدینان را به‌شدت نگران کرد و سرانجام با مواضع محکم مراجع عظام تقلید حضرات آیات‌عظام صافی‌گلپایگانی، وحیدخراسانی، مکارم‌شیرازی، مظاهری‌اصفهانی، علوی‌گرگانی، محمدصادق روحانی، موسوی‌اردبیلی، ملکوتی‌تبریزی و حسینی‌شاهرودی این کار صورت نگرفت.

درویش البته بعدها در تنها اظهارنظر خود، به این اعتراض‌ها واکنش داد و گفت: «بعد از جشنواره فیلم فجر افرادی به مشورت گرفته شدند تا اگر نقد و نظری وجود دارد، ارائه دهند. این فیلم برای کسب پروانه نمایش بیش از ۵۰ نمایش خصوصی برای مسئولان، روحانیون محترم و استادان دانشگاه و قشرهای مختلف مردم داشت و نکاتی که می‌توانست محل اختلاف باشد، موردنظر گرفته شد و اصلاحاتی را خودمان انجام دادیم، یعنی فارغ از حوزه قانون و ممیزی قبل از اکران عمومی، همه نوع پالایشی را صورت دادیم و بعد هم شورای پروانه نمایش فیلم را دید و مجوز صادر شد. حتی مجلس شورای اسلامی، کمیسیون فرهنگی و رئیس کمیسیون هم تایید کردند که فیلم «رستاخیز» بدون اشکال است و حجت را تمام‌شده دانستند. مسئولان قبلی وزارت ارشاد (در زمان مدیریت حجت‌الله ایوبی در سازمان سینمایی و وزارت علی جنتی) هم با خیال راحت سخنانی در دفاع از فیلم و مفتخر بودن به ساختش ارائه دادند و فیلم اکران شد، اما در همان روز اول دچار مشکل شد.»

روز نخست اکران

از زمان بروز اختلاف‌ها تا زمان نمایش فیلم، ۱۷ ماه طول کشید و صاحبان فیلم که در آن مدت، رایزنی‌های گسترده‌ای را انجام داده و در برخی جزئیات فیلم نیز دست برده بودند، با خیال نسبتا راحت امیدوار بودند که اکران این فیلم از ۲۴ تیر ۹۴ آغاز می‌شود.فیلم در این تاریخ روی پرده رفت اما تنها چند ساعت دوام آورد و با فشار نیروهای خارج از وزارت ارشاد و البته اعتراض برخی از آنها که به‌صورت فیزیکی در برخی سینماها حضور یافته و پوستر و بنر این فیلم را پایین می‌کشیدند، تجمعی مقابل وزارت ارشاد شکل گرفت و زنی، اقدام به قمه‌زنی کرد. تمام این تحرکات سبب شد تا فیلم، بالاجبار از پرده پایین کشیده شد و این آغازی بود بر ۶ سال و نیم توقیف ناخواسته این اثر.

در آن زمان، همان افرادی که تصور می‌شد که درنتیجه رایزنی‌ها، از موضع ابتدایی خود پایین آمده و به تفاهمی با عوامل فیلم رسیده‌اند، در صف نخست این اعتراض‌ها دیده شدند. سازمان سینمایی نیز بلافاصله به درویش پیشنهاد داد برای رفع این مشکل، چهره معصومان فیلم را با هاله نور بپوشاند که این پیشنهاد، با مخالفت شدید درویش مواجه شد. ایستادن دوطرف ماجرا بر سر اصول خود سبب شد فیلم در همان ساعت از پرده پایین آمده و دیگر هیچ‌گاه در سینما، نمایش داده نشود. صاحبان فیلم که از انفعال سازمان سینمایی در این ماجرا مطلع شده بودند در آخر این ماه، طی نامه‌ای سرگشاده به حسن روحانی گفتند: «اقدام تاسف‌بار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در توقف اکران عمومی فیلم سینمایی «رستاخیز»، موجب حیرت و پرسش‌های فراوان درخصوص این اقدام مغایر با تدبیر و روندهای قانونی، حقوقی و شرعی شده و دامنه آن در افکار عمومی داخلی و خارجی درحال گسترده شدن است.»

البته که این تلاش نیز از پیش مشخص بود که به جایی ختم نخواهد شد. این اتفاق افتاد و فیلم دیگر هیچ‌گاه در ایران، رنگ پرده را به خود ندید.

فیلمی که لو رفت

در عصر روز ملی سینما در سال ۹۸، برخی رسانه‌ها از لو رفتن نسخه باکیفیتی از فیلم خبر دادند که به زبان عربی بود. خیلی زود مشخص شد که نسخه کامل این فیلم که برای جشنواره‌ای در عراق ترتیب داده شده بود، بدون اجازه از صاحبان فیلم سر از فضای مجازی درآورده است. عوامل فیلم خیلی زود دست به‌کار شدند و جلوی انتشار بیشتر فیلم در یوتیوب را گرفتند و سبب شدند خسارتی بیش از این، متحمل پروژه نشود. درویش بلافاصله طی بیانیه‌ای اعلام کرد که تماشا و دانلود نسخه لورفته این فیلم حرام است. شاید به همین دلیل بود که مجوز نمایش خانگی این فیلم در همان سال صادر شد. اتفاقی که امروز برای این فیلم رخ داد، می‌توانست در سال ۹۸ اتفاق بیفتد اما شاید صاحبان فیلم، همچنان امید داشتند تا بتوانند فیلم را در تور اکران گسترده داخل و خارج از کشور ببینند اما عملا اتفاق چندانی برای این فیلم نیفتاد.

تهیه‌کننده فیلم، در گفت‌وگویی از اکران آنلاین فیلم استقبال نکرد و گفت: «طبیعتا مطلوب من به‌عنوان تهیه‌کننده و آقای درویش به‌عنوان کارگردان، تنها اکران آنلاین نیست، چون عرضه خانگی بخشی از پروسه عرضه فیلم است، به‌خصوص فیلمی که کادر اسکوپ و صدای دالبی دیجیتال دارد و برای ابعاد روی پرده ساخته شده است. وقتی فیلمی روی پرده به نمایش دربیاید به‌عنوان مکمل برای دی‌وی‌دی و عرضه خانگی آن برنامه‌ریزی می‌شود، اما به‌هرحال تلاشی شده و تصمیم دولت این بوده که پروانه نمایش خانگی فیلم را صادر کند.

البته پروانه عرضه خارجی فیلم سال ۱۳۹۵ صادر شده که هر دو قابل تقدیر است. اما پاسخ به این سوال، منفی است و ما فعلا تمایلی به اکران آنلاین به مفهوم رایج در کشور نداریم. اگر فیلم «رستاخیز» در شبکه نمایش خانگی به نمایش دربیاید، قطعا برای مخاطب، پس از تماشای فیلم این ابهام به‌وجود می‌آید که اساسا چرا در این سال‌ها، این فیلم به نمایش درنیامد و چه چیزی مانع نمایش آن شد؟ به‌هرحال خارج از وضعیت فعلی و کرونا، شروع عرضه فیلم «رستاخیز» با اکران سینمایی در ایران در اولویت ما بوده است.» اتفاقی که متاسفانه طی دو سال اخیر نیز به وقوع نپیوست تا این فیلم از دوشنبه این هفته به‌صورت برخط به نمایش درآید.

کوتاه از داستان «رستاخیز»

داستان «رستاخیز» در واقع، داستانی شخصیتی به نام «بُکیر بن حر» فرزند همان حُر بن یزید ریاحی شخصیت مشهور کربلاست. او که دوست نزدیک «حفص بن عمر بن سعد» است، به فاصله کوتاهی از مرگ معاویه، از سوی یزید حاکم به عنوان پیک ویژه انتخاب می‌شود و در اوج ماجرای تلاش یزیدیان برای بیعت گرفتن از امام حسین(ع) راوی مکاتبات دربار دمشق و امارت کوفه و بصره است. پس از چند بار رفت و برگشت بین دمشق، کوفه، بصره و مکه، در نهایت به کربلا می‌رسد و در کنار پدرش که فرمانده سپاه پیشرو کوفه است، شاهد ماجرای کربلاست.

بازی‌های درخشان ۳ بازیگر

روزنامه خراسان در باره بازی‌های فیلم نوشت: آرش آصفی بازیگر اصلی «رستاخیز» و ایفاگر نقش «بکیر بن حر» است که نقش‌آفرینی ویژه‌ای دارد. پوریا پورسرخ، بابک حمیدیان، حسن پورشیرازی، فرهاد قائمیان، بهنام تشکر، بهادر زمانی و انوش معظمی از جمله دیگر بازیگران فیلم‌اند. در این میان بازی حسن پورشیرازی بسیار خوب است و با وجود این که چندان در مرکزیت قصه قرار ندارد، اما تردید شخصیت «عمر بن سعد» و چرخش تدریجی آن را به خوبی نمایش داده است. با این حال بی‌تردید بهترین نقش‌آفرینی‌های «رستاخیز»، متعلق به بابک حمیدیان است. او در دو نقش «یزید» و «عبیدا...» درخشان است و با بیان و زبان بدن خود، ضعف، تفرعن و آقازادگی «یزید» و در عین حال، سبعیت، مکر و قدرت شیطانی «عبیدا...» را به شکلی ویژه به نمایش می‌گذارد.

از صحنه‌آرایی عالی تا کارگردانی قوی

نخستین ویژگی «رستاخیز» که به سرعت جلب نظر می‌کند، ریتم تند آن است. فیلم در 2 ساعت و 10 دقیقه، خصوصا در نیمه نخست آن که هنوز به میدان جنگ کربلا نرسیده، ماجرایی طولانی و پرجزئیات را در زمانی نسبتا کوتاه روایت می‌کند. طراحی صحنه و به طور کلی مدیریت هنری «رستاخیز» نیز به شکلی درخشان برگزار شده است. شکوه و بزرگی دربار شام، کوچه‌های مکه و میدان جنگ و همچنین خیمه‌های کربلا به شکلی جذاب و باهویت به تصویر کشیده شده است. صحنه‌های جنگی فیلم نیز درجه‌یک است و با این که یک دهه پیش ساخته شده، اما گویی تازه است و از نظر تکنیک، در سطح امروز سینمای ایران و حتی جهان قرار دارد. اجرای قدرتمند احمدرضا درویش در این صحنه‌های شلوغ، پر از هنرور و سخت، هنوز هم تماشایی است. در عین حال، اشکال فیلم در این زمینه، ضعف آن در نمایش عظمت سپاه کوفه است. چراکه مخاطب تصور نمایش 30 هزار نظامی کوفی را دارد، ولی آن چه در فیلم دیده می‌شود، در حد و اندازه‌های آن نیست. «رستاخیز» واجد چند صحنه نبوغ‌آمیز هم هست: از جمله شهادت حضرت عباس(ع)، سخنرانی امام(ع) در برداشتن بیعت از یاران و حتی کمی هم دیدار بُکیر و یزید در حمام. احمدرضا درویش در این صحنه‌ها و البته میدان جنگ، قدرت اجرای خود را به رخ کشیده است.

ضعف در فیلمنامه

نقطه ضعف بزرگ «رستاخیز» اما مشکل آن در برقراری ارتباط با مخاطب غیرمسلمان است. اگر فیلم فقط برای جغرافیای ایران و کشورهای اسلامی ساخته شده بود، طبیعتاً این ایراد وارد نبود، اما در شرایطی که فیلم با دوبله و زیرنویس به چند زبان و فروش بین‌المللی و استفاده از بازیگرانی به زبان‌های عربی، فرانسه و ایتالیایی در پی نمایش‌های بین‌المللی و جهانی بوده و هست، این مسئله‌ای بزرگ است؛ چرا که فیلم انگیزه‌های سیدالشهدا(ع) در قیام و یزید در بیعت گرفتن را به مخاطب نمی‌شناساند. برای مخاطبی که با این معانی آشنا نیست، اصلا مشخص نیست چرا امام(ع) خروج می‌کند و یزید چنین سبعانه، به مقابله برمی‌خیزد. «رستاخیز» اگر این مشکل را که عیب متن است، نداشت، با توجه به کیفیت ساخت و ویژگی‌های فنی و تکنیکی، می‌توانست در جای‌جای جهان با مخاطبان ارتباط برقرار کند.