تئاتر آپارتمانی یا تئاتر در آپارتمان!

هفته نامه چلچراغ - سید مهدی احمدپناه: ریشه های حضور هنرهای نمایشی در خانه های مردم ایران را می توان در شیوه ها و گونه های نمایش های سنتی ایران مانند «نقالی»، «تعزیه»، «بقال بازی» و «نمایش های زنانه ایران»، پیدا کرد.

نمایشگران ایرانی سال ها هر کوی و هر میدان، هر سکو و هر تخت، هر حوض و هر خانه و هر آن جا را که می شد تماشاگرانی را یافت، تبدیل به مکان اجرای نمایش کردند. آنها به دلایلی از جمله آزادی عمل بیشتر، کمتر از نمایشنامه، دکور، گریم و از این دست بهره جستند و تکیه بر هنر بازیگری زدند.


این چنین بود که شیوه های اجرایی زیبا و تاثیرگذاری چون نقالی، تعزیه، سیاه بازی و... پدید آمدند. هنرهایی که نه تنها سال ها ایرانیان را نوازش دادند، بلکه الهام بخش بزرگانی از فرنگ هم چون بروک و دیگران شدند. اما با ورود و گسترش تئاتر غربی در ایران و ساخته شدن مکان هایی ویژه اجراهای هنری و تئاتر از سویی و کوچک و کوچک تر شدن خانه ها و تبدیل آن ها به آپارتمان ها از سوی دیگر، حضور نمایش در خانه ها کم رنگ و کم رنگ تر شد.
گسترش روزافزون شهرنشینی و پیامدهای منفی آن خانواده ها را با کالاهای فرهنگی مفیدی مانند تئاتر، دورتر از گذشته ساخته است و گسترش تئاتر آپارتمانی می تواند در کم کردن این فاصله ثمربخش باشد. تئاتر آپارتمانی جذابیتی در میان هنرمندان، حتی کسانی که تا به حال در آن به فعالیت نپرداخته اند، دارد که مهم ترین دلایل این جذابیت عوامل زیر هستند؛

الف) ابعاد کوچک و در نتیجه ضریب امنیت فیزیکی بسیار بالای اجرای نمایش در این فضاهای مهارشده

ب) نبود محدودیت زمان اجرا

ج) امکان دست چین کردن مخاطب

حالا آن چه شمای مخاطب در ادامه می خوانید، نگاه تنی چند از کارگردانان تئاتر است، درباره تفاوت های نگاه به پدیده تئاتر آپارتمانی!

حمید پورآذری، کارگردان تئاتر: تئاتر آپارتمانی پدیده تازه ای نیست و اتفاقا در ایران نیز مخاطبان و فعالان تئاتر با این پدیده بیگانه نیستند. با این همه به نظر می رسد هنوز تعریف روشن و دقیقی از تئاتر آپارتمانی در دست نداریم، وقتی درباره «تئاتر آپارتمان» صحبت می کنیم، باید از همان ابتدا یک نکته را مشخص کنیم که منظورمان از این اصطلاح چیست! آیا تئاتری را که در آپارتمان اجرا می شود، می توان «تئاتر آپارتمانی» خواند یا خیر!

برای بررسی درست این پدیده باید آن را از منظرهای مختلف مورد تحلیل قرار داد و مسلما نمی توان به این مسئله، بدون تحلیل در نظر گرفتن مسائل سیاسی و اجتماعی یک جامعه، به درستی پرداخت و فضای یک جامعه نیز در مفهومی که ازاین پدیده در بین مخاطبان ساخته می شود، موثر است. اتفاقا بسیاری از اجراهایی که این روزها در داخل آپارتمان صورت می گیرد، به همین دلایل است و خود تولیدکنندگان نیز ادعایی مبنی بر تولید تئاتر آپارتمانی درباره اثرشان ندارند ولی شاید مخاطبان با چنین سوءتفاهم هایی در تعریفشان از این گونه اجرا مواجه شوند.

از منظر هنرهای اجرایی، تئاتر آپارتمانی گونه ای از تئاتر محیطی به شمار می رود؛ هرچند که تئاتر محیطی هم در کشور ما در بسیاری از مواقع با ماهیت واقعی خود در تناقض است، اما در کلیت، این گونه نمایشی می تواند در هر مکانی اجرا شود و مهم توجه به معماری و کلیت فضاست و تطبیق اجرا برای فضایی که قرار است در آن شو یا نمایش اجرا شود.

در مفهوم این ها جدا از هم نیستند. یعنی انتخاب یک مکان به عنوان محلی برای اجرای محیطی و در نظر گرفتن یک فرم برای اجرا در فضا صرفا اجرا را محیطی نمی کند، بلکه ضرورت تطبیق مفهوم و فهم نیز در این بحث موثر است. اگر بخواهیم به صورت علمی نیز به این نوع اجرای نمایشی نگاه کنم، می توان به تعریف شکنر از تئاتر محیطی استناد کرد.

در تعریف شکنر تئاتر محیطی آن است که ابتدا و انتهای نمایش محیطی به لحاظ محتوایی نقطه تمرکزی وجود نداشته و کل محیط اجرای اثر به طور یکسان بین تماشاگر و بازیگر تقسیم می شوند و این از اصولی است که در اجرای تئاتر محیطی، شکنر به آن معتقد است.

آپارتمان هم می تواند مکانی باشد برای یک اثر محیطی. حال باید دید با این تعاریف ارائه شده آیا به صرف اجرا یک متن در آپارتمان و طراحی استیج در داخل سالن یک آپارتمان، آن اجرا را بدل به نمایش آپارتمانی می کند یا این که باید هویت فضا و رفتار ما با مکان و نوع زندگی ما در این محیط نیز در این گونه اجرا مورد بحث قرار گیرد.

تئاتر محیطی آپارتمانی بنا به پیشرفت داستان و کنش نمایش قابل گسترش به اجزای مختلف آپارتمان چون آشپزخانه، اتاق خواب، پذیرایی و... نیز هست و هویت اجزای آپارتمان در این گونه اجرا مهم است. به نظر می رسد ما باید با بازکردن و مطرح کردن تعریف های درست از تئاتر محیطی و آپارتمان فرم این گونه اجرا را به صورت شفاف برای مخاطبان توضیح دهیم و با تولید آثاری متنوع پیشنهادهایی جدید به مخاطبان ارائه کنیم.

همان طور که در ابتدای این یادداشت عنوان شد، این شکل بررسی تنها از نظر اجرایی است و بررسی این فرم از اجرا از نظر سیاسی و اجتماعی مبحث دیگری است که باید به آن پرداخت و با نگاهی مستقل درباره آن قضاوت کرد.

این تفاوت نگاه را عدد بده

برای آشنایی بیشتر با روحیات و دلایل هنرمندان جوانی که در این گونه نمایشی فعالیت می کنند، با سه گروه مختلف از هنرمندان جوانی که در این گونه نمایشی فعالیت می کنند، صحبت کردیم. از آن ها سوال های مشابهی پرسیدم و پاسخ ها و رویکردها بسیار جالب و در خور توجه بود و به نظر می رسد رویکرد هنرمندان جوان به این گونه تئاتر تفاوت های ریشه ای دارد.

جه مدت است که تئاتر آپارتمانی را برای ادامه فعالیت های خود انتخاب کرده اید؟

زهره غلامی: من و گروهم (گروه تئاتر نشانه) سال 1385 تجربه اجرای تئاتر در آپارتمان را آغاز کردیم و به طور مستمر دو سال ادامه دادیم. پایان دو سال به علت پیشامدهای نامطبوع از طرف متولیان تئاتر این حرکت برای مدتی طولانی مسکوت ماند و در این سال ها جسته گریخته سراغش رفته ام، اما هرگز فراموش نشده.

سامی صالحی: در حال حاضر تقریبا فعالیتی در این زمینه ندارم. اما سال های 90 و 91 اوج فعالیت من در این زمینه بود.

مجید امرایی: ار سال 1380 که به عنوان «نمایش درمانگر» به طور حرفه ای در مراکز درمانی و توان بخشی مشغول به کار شده ام. از شیوه «نمایش آپارتمانی» به عنوان یکی از روش های مواجهه با مسائل مددجویانم استفاده کرده ام.

چرا تئاتر آپارتمانی را انتخاب کردید؟

زهره غلامی: تجربه اجرای نمایش در فضاهای غیرمتعارف همیشه گروه های تجربه گرا را قلقلک می دهد.

مجید امرایی: به دلیل تاثیرگذاری سریع بر مخاطب، کم هزینه بودن و در عین حال همه فهم بودن.

سامی صالحی: فرم محیطی اجرای تئاتر آپارتمانی و این که این تئاتر این امکان را فراهم می سازد که به رخدادهای اجتماعی به شکلی آنی و لحظه ای واکنش نشان داد.

اگر الان سالن برای اجرا داشته باشید، باز هم تئاتر آپارتمانی کار می کنید؟

زهره غلامی: بله، هم زمان با اجراهای تئاتر آپارتمانی اجراهای معمول خودمان را در جشنواره ها و سالن های اجرا هم داشتیم.

مجید امرایی: بله، مکان اجراهای من در هر مکان و در هر زمان است، در پارکینگ یک خانه، بالای پشت بام، آشپزخانه و راه پله های آپارتمان و برج های بلند مسکونی.

سامی صالحی: بله. تئاتر آپارتمانی در ایران فرصتی برای تغییر ذائقه دو سویه گروه ها و مخاطبان خاص تئاتر و هم زمان تلنگری بر قشر هراسان و به شدت محافظه کار مدیران و تصمیم گیران دولتی است.

تاکنون برای گرفتن مجوز اقدام کرده اید؟

زهره غلامی: بله، اما متاسفانه نه تنها با ما هیچ همکاری صورت نگرفت، بلکه در کارمان خلل هم ایجاد کردند.

سامی صالحی: حالا که به مکان خصصوی آمده ام و هدفم مخاطب خاص است، چرا مجوز! در تئاتر آپارتمانی سخت به دنبال «تئاتر بدون اجازه» هستم.

مجید امرایی: مجوز با تعریف تئاترهای رسمی و سالنی در این نوع نمایش ها معنی ندارد. زیرا چندان «ممیزی بردار» نیست. همین که جامعه مخاطب تو با تو همراهی کند و تو را برای اجرا به حضور بپذیرد، یعنی کسب بالاترین مجوزها.

آیا تا به حال از نظر قانونی با شما برخورد شده است؟ یا مشکلی که در طول اجرا پیش بیاید؟

سامی صالحی: نه. اما ترس و هراس آن اجتناب ناپذیر و همواره بوده و خواهد بود.

زهره غلامی: بله، زمانی که ما از مسئولین وقت (87-85) در مرکز هنرهای نمایشی دعوت کردیم تا همراه و در کنار بقیه هنرمندانی چون زنده یاد استاد سمندریان و زنده یاد محمود استادمحمد، در همایش چهار روزه ما شرکت کنند و از نزدیک با این گروه و کارهایش آشنا شوند، این دوستان نامه فوری به پلیس امنیت فرستاده و ما را در مقابل پلیس قرار دادند.

این نوع اجراها، از نظر مالی به صرفه است؟ چرا که شما به صورت رسمی نمی توانید بلیت فروشی کنید؟

سامی صالحی: مگر در کشور ما تئاتر صرف مالی دارد!

زهره غلامی: خیر، مسلما نیست، ولی امیدواریم بشود.

مجید امرایی: نمایش آپارتمانی برای درآمدزایی و کسب درآمد اجرا نمی شود، کارش تجاری نیست.

شما سیستم دلیوری هم دارید؟ درواقع سفارش تئاتر در محل هم قبول می کنید؟

سامی صالحی: ایده جالب است. باید آن را جدی گرفت.

زهره غلامی: بله، در خانه های تعدادی از خانواده های آسیب پذیر با شرایط خاص اجراهای ویژه داشتیم.

مجید امرایی: بله درخواست ها اصولا از طریق سایت اختصاصی «دراما محله»، معرفی اساتید، دانشجوایان و خود افراد جامعه هدف به طور مستقیم طرح می شود.

به جز دلایل زیباشناسانه، آیا تئاتر آپارتمانی برای شما راهی برای فرار از بستر سانسور و دیگر محدودیت ها بوده است؟

زهره غلامی: هرگز، محدودیت و سانسور ربطی به ایده اصلی این تجربه ندارد.

سامی صالحی: قطعا! تئاتر مرسوم و مورد تایید کشور ما سال هاست که تخدیری و خنثی شده. برای خروج از این حالت ناگزیر از استفاده از امکانات تئاتر آپارتمانی هستیم.

مجید امرایی: خیر، من عاشق این کارم.

واکاوی شایعه مجوز

شایعات زیادی درباره عدم ارائه مجوز از سوی نهادهای مربوط برای تئاترهای آپارتمانی وجود دارد. عده ای می گویند هنرمندانی که تئاتر آپارتمانی اجرا می کنند، خودشان برای گرفتن مجوز اقدام نمی کنند و عده ای می گویند مسئولان به این تئاتر مجوز نمی دهند. بر آن شدیم تا یک بار برای همیشه به این شایعات پایان دهیم و تکلیف هنرمندان را با بحث مجوز تئاتر آپارتمانی روشن کنیم.

به همین منظور در ساعات اداری مشخص، با دفتر مربوط در مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تماس گرفتیم که شما می توانید خود از این مکالمات نتیجه لازم را بگیرید. باشد که رستگار شوید.

... صدای زنگ خوردن تلفن...

صدای مسئول مربوط: بفرمایید.

- درود بر شما.

صدای مسئول مربوط: درود بر خود شما.

- ببخشید، من یک نمایش آپارتمانی برای اجرا آماده دارم، می خواستم بدونم برای این که بتونم توی آپارتمان خودم اجرا برم، چه مراحلی رو باید طی کنم؟

صدای مسئول مربوط: تئاتر آپارتمانی؟! ما تئاتر آپارتمانی نداریم... گوشی.

مسئول مربوط گوشی تلفن را به کارشناس دیگری که گویا در همان محل حضور داشت، داد.

صدای مسئول شماره 2: شما در مورد تئاتر آپارتمانی سوالی داشتین؟

- بله.

صدای مسئول شماره 2: ما همچین نوع تئاتر در ایران نداریم.

- جناب من خودم تا حالا چند تئاتر در آپارتمان دیدم. چطور می گین نداریم؟

صدای مسئول شماره 2: اسم کارها چی بود؟ کارگردانش کی بوده؟ کجا اجرا شده؟

- والا حافظه ام یاری نمی کنه، ولی مطمئنم که دیدم. الانم خودم یک کار آماده کردم و می خوام توی آپارتمان خودم اجرا برم، چی کار باید بکنم؟

صدای مسئول شماره 2: تئاتر اگر در یک فضای خصوصی اجرا شود، ما نمی تونیم به آن مجوز بدیم و امکان دارد هر لحظه نیروی انتظامی به داخل خانه وارد شود و خانه را پلمپ کند. البته من نمی دانم واکنش های دیگر نیروی انتظامی به این مسئله چیه؟

- خب اگر من بخواهم برای این نوع تئاتر مجوز بگیرم، باید به چه ارگانی مراجعه کنم که با واکنش های نیروی انتظامی مواجه نشم؟

صدای مسئول شماره 2: فقط ما مسئول مجوزدهی به تمام تئاترها هستیم و هیچ ارگان دیگری نمی تواند به تئاتر مجوز بده.

- حالا من به عنوان کارگردانی که یک نمایش آپارتمانی دارم، باید چی کار کنم؟

صدای مسئول شماره 2: تنها راهی که داری اینه که یکی از تالارهای عمومی را انتخاب کنی و فضای آن را شبیه آپارتمانت بکنی و اون جا اجرا بری.

- اگه این همه پول داشتم که نمی رفتم تئاتر آپارتمانی اجرا کنم.

صدای مسئول شماره 2: اگه پول نداری، اصلا چرا تئاتر کار می کنی؟

- بله... تو زندگیم هیچ وقت این طوری منطقی جوابمو نگرفته بود.

صدای مسئول شماره 2: خواهش می کنم.

- بدرود.

صدای مسئول شماره 2: خداحافظ.

- ...