معرفی کتاب «تاریخ موسیقی غرب»

ماهنامه هنر موسیقی - میثم میریان: شکل گیری جریانات تاریخ انگارانه در هنر و موسیقی که از اواخر دوران رومانتیک آغاز شد، سهم ارزشمندی در شناخت و معرفی سبک های هنری برعهده دارد. کتاب های تخصصی تاریخ موسیقی غرب، از زمان نگارش تاکنون، براساس ساختار مدون و نظام محتوایی که به طور عمده از دیگر کتاب های تاریخی هنر پیروی می کند، نوشته و تدوین شده است؛ هر چند تعیین مرزهای دقیق سبک های هنری در هر یک از کتب، اندکی متفاوت می نماید و تعیین دقیق سبک هنرمندان را با تردیدهایی همراه کرده است.

اثری که بنای بررسی آن را داریم، نکات ارزشمند، موجز و در عین حال مبسوطی از تاریخ موسیقی غرب دارد که بیشتر از دوران قرون وسطی تا دیگر سبک ها و جریانات اثرگذار موسیقی در دوران مدرن را در بر می گیرد و طرحی جامع را برای شنیدن و درک موسیقی فراهم می آورد.

مقدمه

کتاب پیش رو شامل هشت بخش است و در مجموع 35 فصل دارد که به طور سلسله وار به تبیین و شرح تاریخ موسیقی غرب از دوران باستان تا دوران مدرن می پردازد. این بررسی اجمالی دربر دارنده مطالب ارزشمند اعم از شرح و تفسیر سبک ها، فرم های موسیقی در دوران مختلف و آثار آهنگ سازان است. مهم ترین بخش های این کتاب که به آن ها پرداخت شده، عبارت است از:

۱. دوران باستان؛
2. قرون وسطی (1400-800)؛
۳. رنسانس (۱۶۰۰-۱۴۰۰)؛
4. باروک (1750- 1600)؛
۵. کلاسیک (۱۸۲۰- ۱۷۵۰)؛
6. رمانتیک (1900-1820)؛
۷. موسیقی قرن بیستم؛
8. موسیقی پاپ، جَز و راک.

فصول اول، دوم و سوم

بخش آغازین کتاب به بررسی آثار موسیقی دوران باستان اشاره دارد که به ویژگی های موسیقی در فرهنگ های باستانی یونان و رم باستان اشاره دارد. هر چند بیان موضوع در کتاب به منظور ورود به بحث لازم به نظر می رسد، اما توضیحات بسیار موجز آن مدخلی را برای ورود به بحث موسیقی قرون وسط باز نمی کند. اشاره سریع و بدون پرداخت دقیق به موسیقی یونان که به عنوان واسط موسیقی در دنیای غرب از آن یاد شده و دارای منابع ارزشمند تحقیق و بررسی است، از بخش های نادیده گرفته شده کتاب است.

مقدمه ای تاریخ نگارانه و فهرست گونه در ابتدای هر فصل، دسته بندی مناسبی را برای بررسی اجمالی و آشنایی خوانندگان فراهم کرده است که در این کتاب به آن اشاره شده است. هر بخش از کتاب از فصول مجزایی تشکیل شده است که به طور مبسوط به شرح و توصیف موسیقی و توجه به سبک های موسقی، اجراهای موسیقی، ژانرهای شعر، حضور پلی فونی، آوازهای مذهبی و غیرمذهبی، سازها و تکامل آثار موسیقی پرداخته است. (صص 37- 30)

طرح کلی کتاب از پاره ای موضوعات یکسان تشکیل شده که عبارت است از بیان زمینه های تاریخی و موضوعی هر دوره، ویژگی های موسیقایی هر سبک، دوره و ژانرها، حضور و نقش پلی فونی، آهنگ سازان، مکاتب هنری، موسیقی مذهبی و غیرمذهبی، پارتیتورها و آثار ضبط شده، نوتاسیون و تکامل آن و چندین شیوه نت نویسی را اعم از مدال، مسنورال و فرانکونین که از بخش های مهم این دوره است، تشریح کرده است. (صص ۸۹- ۸۱)

فصل چهارم

فصل چهارم که به سبک باروک اشاره دارد و در آن دیگر تحولات بنیادین بر اعتلای هنر نمایش و تئاتر دوران باروک را بررسی می کند. مضامین مهم در تئاتر، موسیقی، گسترش هارمونی، گسترش آنسامبل و ارکستراسیون به عنوان پُلی میان موسیقی عصر پیش از خود (رنسانس) و عصر موسیقی کلاسیک است.

حضور «پاترون» و حامیان موسیقی هم در قالب اشرافیت و در قالب کلیسا منجر به خلق آثار ارزشمندی در موسیقی این عصر شده است. آثار موسیقی «هندل» تا موسیقی «باخ» و حضور دانشمندان و فلاسفه آن عصر همچون «گالیله»، «بیکن»، «کپلر»، «لایبنیتس»، «دکارت» و «اسپینوزا» و نقاشان مهمی چون «روبسن»، «وان ایک»، «ال گرکو» و «ولاسکز» نویدی بر عصر طلایی هنر در این عصر به شمار می آید.

اپرا به عنوان نماد صلابت و تلفیق هنر موسیقی، رقص، نمایش و داستان، به نوعی زاده این عصر به شمار می آید که علاوه بر زادگاه خود در ایتالیا و شهرهای مهمی چون فلورانس، ونیز، ناپل، به دیگر کشورها و دیگر زنان ها ون فرانسه و آلمان نیز رسوخ کرد.

وجود پاسیون (مصائب مسیح) در کنار دیگر سبک های پاسیون همون پِلَن شان، اواتوریو، کُرال، پلی فونی و... از مهم ترین دستاوردهای این عصر است. اما حضور بی رقیب موسیقی سازی و تکامل سازهای بادی برنجی و چوبی و فرم سوییت و فوگ خود پُلی را برای تبدیل به دیگر فرم ها و سبک های عصر کلاسیک فراهم آورد. (صص ۱۲۱- ۱۰۶)

فصول پنجم و ششم

فصل پنجم که اختصاص به عصر کلاسیک دارد، به عنوان عصر آغازگر موسیقی ارکسترال و حضور سمفونی و ارکستراسیون مورد توجه است و حضور آهنگ سازان برجسته ای چون «هایدن»، «موتسارت» و «بتهوون» که مکتب وین اول را شکل دادند. مهم ترین نتیجه این گذر تاریخی است.

عصر سونات و کنسرتو، دیورتیمنتو و اپراهای پر از جنب و جوش موتسارت همچون عروسی فیگارو، دون جوانی و اوراتوریوی مسیح اثر هایدن و رکوییم ماندگار موتسارت و عصری که سمفونی نهم بتهوون آغازگر رمانتیسیسم در موسیقی است، موسیقی این عصر را با اندیشه های عصر رمانتیک و شعر آلمانی پیوند می زند. (ص ۱۳۱)

اندیشه های شاعرانی همچون «شیلر»، «گوته»، «ریختر»، «هاینه» و... و ظهور و پیشرفت علم در عرصه های مختلف که خود نمود تغییرات بنیادین این عصر و از مصادیق رمانتیسیم در هنر به شمار می آید، اپراهای آلمانی را با آرمانگرایی خاصی همراه کرده است که تا پیش از آن وجود نداشت. آثار عظیم «واگنر» با طرح لایت موتیف خود پرسوناژها و شخصیت هایی را خلق کرده و به ایده ظهور رساند که در تاریخ اپرا کم نظیر می نماید. ابعاد ارکستر که تا پیش از آن هنوز مهجور باقی مانده بود، توسط واگنر و در اپراهایش جانی دوباره یافت. (ص ۱۵۷)

تصویرسازی در قالب موسیقی که بیانگر نوعی از موسیقی برنامه ای بود به همراه موسیقی مجلسی، محملی جدید برای ارائه موسیقی بود. نمود و حضور سبک ناسیونالیسم پای دیگر آهنگ سازان از کشورهایی همچون روسیه، نروژ، ایتالیا، فرانسه، فنلاند، چکسلواکی، لهستان و اسپانیا را به این جرگه باز کرد و اثار شاخصی در طی این دوران برجای گذاشت که نشان از روح ملی گرایی و رنگ و بویی میهن پرستانه با تکیه بر تاریخ و فرهنگ هر یک از این کشورها دارد. اما درنهایت قرن بیستم آغازگر تغییراتی بنیادین در سبک و تکنیک در عرصه هنر و به ویژه موسیقی بود.

سنت هایی جدا از فرهنگ غربی پیش از خود، تغییر در شیوه موسیقی و نگاه متفاوت به مواد موسیقایی جدید را به همراه آورد. (صص ۱۸۰- ۱۷۳)

امپرسیونیسم در موسیقی نگاهی نو را در درک آثار هنری فراهم کرد و به دنبال آن دیگر سبک ها، چون اکسپرسیونیسم و دودکافونیک و موسیقی سریل راه را هموارتر کردند. نئوکلاسیسم خود را از قید و بندهای گذشته رهانید و آمریکا به عنوان محملی جدید برای هنرمندان، پذیرای سیر آهنگ سازان نوگرا شد.

حضور اقتصاد بر پایه نظرات جدید در عرصه تولید توانست با دوپارگی بین روبنا و زیربنا صورتی جدید از فرهنگ و سیاست بر پایه اقتصاد به عنوان زیربنا را تحکیم کند. توجه به دیگر جنبه های دانش هنری، چون شناخت موسیقی ملل دیگر کشورها و فرهنگ های غیراروپایی و آمریکایی بسترهای جدیدی از توسعه هنر و دانش را به همراه داشت.

مضامین و سبک های جدید تنها به فاصله کمی از هم به وجود می آمدند. هنرهایی چون مینی مالیسم، هنر مفهومی، پاپ آرت، آپ آرت، فراکتالیسم زاده این نوع تفکر و نگاه به فلسفه هایی بود که در آثار هنرمندانی چون «جان کیج»، «فلدمن» و دیگران موج می زد و تجربه های نو در زمینه موسیقی الکترونیک و نوار مغناطیس در خلال سال های بعد از جنگ جهانی افق های نوینی را پیش روی هنرمندان باز کرد.

سازهای غیرمتعارف و سازهای الکترونیک و مالتی مدیا و حضور پررنگ رسانه مهمترین تحولات چند دهه گذشته بوده که آثار نوینی در عرصه هنر بر جای گذاشته اند. (صص ۲۱۰-۱۸۷)

فصول هفتم و هشتم

آخرین فصول کتاب اشاره ای به موسیقی پاپ و دیگر اسلاف آن همچون جَز، راک و دیگر سبک های موسیقی در میان مردم دارد. از این رو در تاریخ فرهنگ موسیقی عامه از اهمیت بسیاری برخوردار است و اغلب در محیط های شهری و حتی جوامع روستایی نیز ردش و نمو یافته است. بالادهای روستایی، موسیقی راک، جز، ریتم های بلوز و گاسپل از مهم ترین و موفق ترین اشکال این نوع موسیقی به شمار می آید.

اشاره ای ارزشمند به انواع موثر ترانه ها طی این دوران شامل ترانه های جنگ داخلی، ترانه های میهنی، ترانه های سربازی، ترانه های خانگی و موسیقی مردم پسند پس از جنگ، آثار ضبط شده موسیقی و نخستین موسیقی های پخش شده از رادیو و نمایش موزیکال مهم ترین نمونه های این تاثیر به شمار می آیند.

در دیگر فصول انتهایی کتاب اشاره مختصری درباره انواع سبک های جز همچون (سوئینگ) و دیگر سبک ها همچون بلوز، رگتایم و انواع سبک های جز چون دیکسیلند، بیباپ، کول جز، فری جز (جز ازاد) در کنار دیگر سبک ها همچون راک، کانتری، راک اند رول، ناولتی راک {راک ابتداعی}، فوکت راک، وست کوست راک (راک ساحل غربی)، هوی متال، پانک، رپ، و... مهم ترین جاذبه های آن ها برای خوانندگان این سبک ها مطرح کرده است (صص ۲۷۰-۲۴۸)

بررسی دیگر آثار مرتبط در حوزه تاریخ موسیقی

کتاب حاضر تحت عنوان «تاریخ موسیقی غرب» نوشته «هیو اِم میلر» و «دِیل کاکرِل» که با ترجمه «پیام روشن» و ویراستاری «علیرضا سیداحمدیان» در سال 1393 توسط انتشارات ماهور به چاپ رسیده و به نوعی در ادامه کتاب هایی از این دست است که پیش از این نیز تحت عنوان تاریخ موسیقی نوشته «ری بِنِت» و با ترجمه همین مترجم و تلاش نشر ماهور، برای نخستین بار در سال 1384 ترجمه و منتشر شده بود.

هرچند کتاب حاضر نکات ارزشمند بیشتر و شرح مبسوط تری در زمینه نگاه و نگرش به تاریخ موسیقی غرب دارد، اما به نظر می رسد سبک و سیاق دسته بندی مطالب در هر بخش از کتاب، از یک شیوه مشخص نگارش همانند کتاب های تاریخ موسیقی پیروی می کند که اثر پیش گفته نیز دارای انطباق در شکل، محتوا و قالب است.

هرچند نگاه امروز در تالیبف کتاب جامع تاریخ موسیقی عقیده بر این دارد که صِرف خواندن مسائل تاریخ موسیقی و آثار صِرف آهنگ سازان بدون بررسی دقیق و آنالیتیک (تحلیلی) آثار آن ها قابل درک و دریافت نیست و نیازمند شنیدن آثار صوتی پالایش شده و ویراست شده برای خوانندگان این دست آثار است. به زبانی دیگر بیان صرفا تاریخی که تنها بیان کننده جنبه هایی از تاریخ موسیقی است و خواننده را از درک لایه های پنهان در اثر و جنبه های ارزش گذارانه موسیقی بی نصیب می کند اهمیت چندانی ندارد. از این رو سعی بر آن شده که کتاب های موسیقی همواره بستری را برای طرح شنیداری آثار بحث شده کتاب در قالب لوح های فشرده به همراه داشته باشد تا این فرایند با درک بهتر صورت پذیرد.

هرچند بررسی های محتوایی کتاب از منظر گسترش ایده های موسیقایی، توجه به فرم و سبک، دوره ها و مکاتب موسیقی بر بار محتوای کتاب افزوده شده است و آن را به کتابی کاربردی (پراکتیک) و پذیرفتنی برای علاقه مندان به بررسی های تاریخی موسیقی تبدیل کرده است.

منابع:

1. رُی، بنت. 1384. تاریخ موسیقی. مترجم: پیام روشن- تهران: انتشارات ماهور. چاپ اول.

۲. کیمی یِن، راجر. ۱۳۸۴. درک و دریافت موسیقی. مترجم: حسین یاسینی. تهران: انتشارات چشمه. چاپ پنجم.

3. ناصری، فریدون، 1382، فرهنگ جامع اصطلاحات موسیقی. تهران: انتشارات روزنه. چاپ دوم

۴. وجدانی، بهروز. ۱۳۷۷. فرهنگ تفسیری موسیقی. تهران: انتشارات یاسمن. چاپ دوم.

5. Matthews, max wade; Thompson wendy. 2002. The encyclopedia of music. First pub by hermes house (anness pub), New York.