کابوس «کمال خان» برای «هامون»

خراسان: خبر آب گیری بند کمال خان در ولایت نیمروز افغانستان که از روز چهارشنبه آغاز شده نگرانی های زیادی را برای فعالان محیط زیست به همراه داشته است.

البته پیش از این رئیس جمهور افغانستان در بازدیدش از این سد گفته بود: «سد کمال‌خان بعد از سلما، کجکی و بخش ‌آباد از سلسله سدهای ما ست، آب ما هدر نخواهد رفت.» و با این صحبت ها بین المللی بودن رودخانه هیرمند را نقض کرده است اما این سخنان هیچ واکنش قابل تاملی از سوی مقام های کشورمان نداشت و شاید همین انفعال باعث شد آن ها به آب گیری سد کمال خان که در ۱۰۰ کیلومتری خاک ایران زده شده اقدام کنند.

حالا سد کمال‌خان آب‌گیری شده تا همان سیلاب‌هایی که تالاب هامون را پر می‌کرد و به کشاورزی سیستان رونق می‌داد، دیگر به سمت ایران نیاید. موضوعی که در کنار خطرات زیست محیطی همچون ریزگردها، باعث بیکاری و کوچ مردم منطقه خواهد شد. امروز درباره خطرات این سد برای کشورمان، مذاکرات دو کشور در این باره و سدهای خطرناک فرامرزی دیگری که در آینده می تواند مشکلات زیادی برای ما ایجاد کند، بیشتر نوشته ایم.

سد کمال‌خان با چه هدفی در افغانستان ساخته شده؟

بر اساس اطلاعات وزارت انرژی و آب افغانستان، کار ساخت سد کمال خان در سال ۱۳۴۵ آغاز شده بود اما به دلیل آغاز جنگ‌ها و تحولات سیاسی در این کشور، روند ساخت آن متوقف شد. این سد بعد از سد کجکی بزرگ‌ترین سد روی هیرمند است. سال ۱۳۷۴ افغانستان رسما اعلام کرد که دوباره شروع به ساخت این سد خواهد کرد.

فاز دوم سد، سال 1393 تکمیل شد و افغانستان از سال 1397 شروع به تکمیل فاز سه آن کرد. آبان امسال هم اعلام شد که این پروژه شروع به آب‌گیری آزمایشی سد کرده است. هدف اصلی این سد، کنترل سیل و توسعه اراضی کشاورزی است. افغانستان قصد دارد سطح زیر کشت کشاورزی در ولایت نیمروز را از 80 هزار هکتار فعلی به 170 هزار هکتار افزایش دهد که عمده آن خشخاش است. به جز این، مسئولان این کشور تولید 9.5 مگاوات انرژی برقابی را هم مد‌نظر دارند.

آب‌گیری سد کمال‌خان چه تأثیری بر ایران دارد؟

وقتی بحث سدسازی‌های افغانستان مطرح می‌شود، چه در حوضه هیرمند و چه هریرود، یقینا این اقدامات به سد کمال‌خان ختم نخواهد شد. افغانستان سدهای متعددی عمدتا در سرشاخه‌هایی که منبع اصلی تغذیه‌کننده تالاب هامون هستند، می‌سازد. تالاب بین‌المللی هامون که دارای ارزش حیاتی، انسانی و فرهنگی است، وابسته به سیلاب‌هایی است که از هیرمند می‌آید و تالاب‌ها را تغذیه می‌کند که با آب گیری سد کمال‌خان و کنترل همین سیلاب‌ها عملا حیات تالاب به خطر می افتد.

به گفته مدیرکل شیلات سیستان و بلوچستان حدود چهار هزار خانوار صیاد زندگی خود را از طریق صید در سیستان می گذرانند که با خشک شدن هامون این خانواده ها بیکار خواهند شد. جدای آن ریزگردها که چند سالی است به لطف سیلاب ها و آب گیری هامون کم شده دوباره به منطقه باز خواهد گشت. پر آب شدن هامون باعث شده از چهار روز هوای پاک در سال 95 در منطقه سیستان حالا تعداد روزهای هوای پاک به بیش از 190 روز برسد که خشک شدن آن یعنی برگشت دوباره به روزهای پر از ریزگرد و شیوع بیماری های تنفسی مثل آسم و سل!

تاریخچه حقابه رودخانه هیرمند

موضوع حقابه ایران به دوره قاجار بر می گردد. در سال 1249 طبق حکمیت گلداشمیت درباره تقسیم آب رودخانه هیرمند چنین حکم شده است که : «به هیچ‌وجه نباید عملیاتی بین دو دولت صورت گیرد که به مقدار آبی که برای مشروب‌کردن سواحل رودخانه هیرمند لازم است، آسیب وارد شود.»

اما بعد از این تاریخ در سال های 1283، 1317 و 1326 هم قراردادهایی برای تعیین حقابه منعقد شد، اما آخرین قرارداد بین المللی در این زمینه بر می گردد به سال 1351 مفاد این معاهده شامل ١٢ ماده است که در بخشی از آن آمده: «حقابه ایران از رودخانه هیرمند، ٢٦ مترمکعب ‌بر ثانیه و حدود ٨٢٠‌ میلیون‌مترمکعب در سال تعیین شد.» البته متاسفانه در هیچ کدام از این قراردادها هیچ حقابه ای برای دریاچه هامون که بین دو کشور ایران و افغانستان مشترک است دیده نشده و در سال های اخیر برای این موضوع مذاکراتی بین طرف های افغانستانی و ایرانی رخ داده که متاسفانه هنوز این مذاکرات به نتیجه نرسیده است.

مواضع مسئولان ایرانی در قبال آب گیری سد کمال خان

*حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران قبلا در همایش بین‌المللی «مقابله با گرد و غبار» در سال 1396 که با حضور مقامات عالی رتبه افغانستان در تهران برگزار شده بود افغانستان را یکی از کشورهایی دانست که گرد و غبار از آن ها به داخل ایران سرازیر می‌شود. روحانی در آن همایش انتقاد کرده بود که ایران نمی‌تواند در برابر ساخت سدهایی همانند کجکی، کمال خان، سلما و سایر سدهایی که در افغانستان ساخته می‌شود بی‌تفاوت بماند.

*ظریف هم در شهریور سال 1397 در پاسخ به سوال رضا رشیدپور، مجری تلویزیون که پرسید آیا «ما در قضیه آب هیرمند از پس افغانستان بر نمی‌آییم» گفته بود: «چرا برمی‌آییم. ما می‌توانیم از اهرم‌های مراودات مرزی، مهاجران افغان، موضوع مواد مخدر و تجارت درباره افغانستان استفاده کنیم اما مشی ما درباره همسایگان‌مان، به ویژه همسایگان مسلمان تاکنون این بوده که گروکشی نکرده‌ایم.»

*حدود سه هفته قبل هم کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران موضوع بند کمال‌خان روی رودخانه هیرمند را با حضور وزیر نیروی ایران بررسی کرد. ابوالفضل عمویی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران گفته بود که محور مباحث جلسه بررسی آخرین وضعیت رودخانه‌های مرزی بود.

او گفته بود که در این جلسه موضوع اجرای بند کمال خان افغانستان روی رودخانه هیرمند در جلسه طرح شده است. جزئیاتی از این نشست به بیرون نشر نشده ولی خبرگزاری ایرنا نوشته که وزیر نیرو، دستگاه‌های مربوط و نمایندگان حوزه‌های انتخابیه مرتبط با این حوضه آبی هیرمند که تحت تاثیر این بند قرار می‌گیرند در این جلسه حضور داشته‌اند.

ضعف پیگیری در این حوزه

گرفتن حقابه و احیای دریاچه هامون نیاز به دیپلماسی عمومی و فعال دارد و اگر این دیپلماسی نباشد قطعا به مشکل برخواهیم خورد. البته شواهد حاکی از آن است که دولت های مختلف تلاش هایی را داشته اند اما نتوانسته اند با استفاده از گفت و گو و فشارهای بین المللی سهم حقابه ایران را به طور کامل و مستمر از رودخانه هیرمند بگیرند. البته باید این نکته را هم مد نظر داشت که موضوع افغانستان معادله چند وجهی است که ملاحظات و مسائل سیاسی گاه اولویت بیشتری نسبت به جوانب دیگر دارد.

سدهای دیگری که برای ایران خطرناک است

هرچند خطرات پروژه گاپ و ابر پروژه های سد سازی دیگر ترکیه را هم که باعث بروز مشکلات محیط زیستی برای غرب کشور شد، نباید نادیده گرفت اما یکی دیگر از پروژه هایی که در افغانستان در حال اجراست و 60 درصد آن تکمیل شده سد پاشدان است که در بالادست هیرمند قرار دارد.

این سد مشابه سایر سدهای دیگر افغانستان، مطالعات زیست‌محیطی ندارد و آب‌گیری این سد اثرات جدی بر شمال شرق کشور خواهد داشت. کلان‌شهری مثل مشهد که جزو حوضه آبریز هریرود محسوب می‌شود و از نظر حقوق بین‌الملل و کنوانسیون های بین‌المللی آب‌های فرامرزی، این شهر از رودخانه هریرود دارای حقابه است اما افغانستان و ایران هیچ قراردادی بر سر هریرود ندارند و اقدامات افغانستان در این حوزه یقینا چالش‌هایی جدی برای منطقه شمال شرق کشور ایجاد می‌کند زیرا در ساخت این سد هیچ‌یک از اصول و مبانی کنوانسیون‌های بین‌المللی دیده نشده است.

به نظر می رسد با توجه به این موارد باید هر چه زود ترتوافق جامع همکاری ایران و افغانستان که به گفته عراقچی موضوع حقابه نیز یکی از موارد این توافق است ، به نتیجه نهایی برسد.