زرشک چه خواصی دارد و چه کسانی نباید آن را مصرف کنند؟

عصر ایران: زرشک از دیرباز برای درمان مشکلات گوارشی نظیر یبوست، اسهال، معده درد، سوزش سردل و از دست دادن اشتها استفاده می‌شود. زرشک همچنین به‌عنوان درمانی برای فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت و سندرم تخمدان پلی کیستیک مورد مطالعه قرار گرفته است.

ماده فعال موجود در زرشک بربرین است که آلکالوئید طبیعی مهمی است که به بسیاری از فرایندهای بدن کمک می‌کند. در طب سنتی چین بیش از سه هزار سال است از درمان‌های گیاهی حاوی بربرین استفاده می‌شود.

زرشک (Berberis vulgaris) درختچه‌ای بومی اروپا، چین و آفریقای شمالی است که اکنون در بسیاری از نقاط دنیا به شکل وحشی می‌روید.

مشخصات تغذیه‌ای زرشک

زرشک بسیار مغذی و سرشار از کربوهیدرات، فیبر و چندین ویتامین و مواد معدنی است. زرشک منبع عالی از ویتامین سی است که آنتی‌اکسیدانی است که ممکن است در برابر آسیب سلولی که می‌تواند منجر به بیماری قلبی و سرطان شوند، محافظت کند.

طبق اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت هلث لاین، یک چهارم فنجان (۲۸ گرم) زرشک خشک حاوی موارد زیر است:

کالری: ۸۹

پروتئین: ۱ گرم

چربی: ۱ گرم

کربوهیدرات: ۱۸  گرم

فیبر: ۳ گرم

ویتامین سی: ۲۱۳ درصد نیاز روزانه

آهن: ۱۵ درصد نیاز روزانه

علاوه‌بر‌این، زرشک حاوی روی، منگنز و مس است که همگی مواد معدنی کمیابی هستند که نقش مهمی در ایمنی و پیشگیری از بیماری ها دارند.

رنگ قرمز روشن زرشک از آنتوسیانین‌ها ناشی می‌شود که رنگدانه‌های گیاهی هستند که ممکن است فوایدی همچون بهبود سلامتی مغز و قلب داشته باشند.

فواید زرشک برای سلامتی

شواهد موجود درزمینه مزیت‌های احتمالی زرشک بسیار ضعیف است، گرچه مطالعاتی روی بربرین انجام شده است که ممکن است به زرشک نیز قابل تعمیم باشد.

دیابت

اثر بربرین روی کاهش قند خون در ابتدا زمانی کشف شد که از آن در درمان اسهال افراد مبتلا به دیابت در چین استفاده شد.

به‌نوشته‌ی وب‌سایت وری ول هلث، بربرین ممکن است سطح قند خون افراد مبتلا به دیابت را اندکی کاهش دهد. در مطالعه آزمایشی از ۵۰۰ میلی‌گرم بربرین به صورت دو تا سه بار در روز و به مدت سه ماه استفاده شد. پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که درمان مورد آزمایش به اندازه متفورمین که از گزینه‌های درمانی اصلی برای درمان دیابت نوع دو است، موثر است. البته برای تایید این یافته‌ها به مطالعات بیشتری نیاز است.

کلسترول بالا

شواهد اولیه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد بربرین می‌تواند در کاهش سطح کلسترول بالا موثر باشد. در مطالعه‌ای، مصرف ۵۰۰ میلی‌گرم بربرین دو بار در روز، به مدت سه ماه سطح کلسترول کل، کلسترول LDL و تری‌گلیسیرید را کاهش داد. همچنین، مصرف هزار میلی‌گرم بربرین به همراه داروهای کاهش‌دهنده کلسترول (مانند سیمواستاتین) در کاهش کلسترول موثرتر از دارو به تنهایی بود.

فشار خون بالا

مطالعه‌ای روی افراد دچار فشار خون بالا که روزانه از بربرین به همراه داروهای کاهش‌دهنده فشار خون استفاده می‌کردند، نشان داد ترکیب مذکور فشار خون سیستولیک (عدد اول یا بالا) و دیاستولیک (عدد پایین) را مؤثرتر از مصرف آملودیپین به‌تنهایی کاهش داد.

گرچه اثرات زرشک به تنهایی بر فشار خون مشخص نیست. فراتحلیل اخیری با ارائه شواهد ضعیف نشان می‌دهد بربرین در کاهش فشار خون موثر است.

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک

پژوهش‌ها نشان می‌دهند بربرین موجب بهبود موارد زیر در افراد مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) می‌شود که نوعی اختلال هورمونی شایع است.

قند خون

سطح کلسترول و تری‌گلیسیرید

سطح تستوسترون

نسبت دور کمر به لگن

در مطالعه‌ای مقدماتی، به زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک که تخمک‌گذاری نداشتند، بربرین داده شد (خونریزی بدون تخمک‌گذاری نوعی خونریزی غیرطبیعی رحم است). پس از چهار ماه مصرف بربرین، تخمک‌گذاری به‌طور میانگین ۲۵ درصد بهبود یافت. بربرین ممکن است باروری را بهبود بخشد.

مطالعه دیگری نشان داد زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک که به‌صورت تصادفی برای مصرف بربرین انتخاب شدند، درمقایسه‌با گروه متفورمین یا دارونما، نرخ بارداری بالاتری داشتند و هنگام مصرف به مدت ۱۲ هفته قبل از درمان IVF، عوارض جانبی کمتری تجربه کردند.

اسهال

یکی از شناخته‌شده‌ترین کاربردهای بربرین، درمان اسهال و دیسانتری (اسهال خونی) است. تحقیقات در این زمینه به اواسط قرن بیستم بازمی‌گردد.

در مطالعه‌ای، افرادی که دچار اسهال ناشی از باکتری اشرشیاکلی بودند، ۴۰۰ میلی‌گرم بربرین مصرف کردند. درمقایسه‌با گروه دارونما، حجم مدفوع آن‌ها طی هشت ساعت پس از درمان ۴۸ درصد کاهش یافت. احتمال توقف اسهال در گروه دریافت‌کننده بربرین طی ۲۴ ساعت پس از درمان بالاتر بود. بااین‌حال، شواهد کافی برای ارزیابی دقیق اثربخشی بربرین در درمان اسهال وجود ندارد.

سلامت دندان

مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند عصاره زرشک می‌تواند با التهاب مبارزه کند. علت این امر احتمالا آن است که بربرین به‌عنوان عامل ضدالتهابی قوی عمل می‌کند. بنابراین زرشک ممکن است به درمان بیماری‌های التهابی مرتبط با دندان مانند التهاب لثه کمک کند که مشخصه آن تجمع پلاک، تورم و تحریک لثه‌ها است.

سرطان

زرشک به واسطه دارا بودن بربرین ممکن است اثرات ضدسرطانی داشته باشد. ا‌زآن‌جا که بربرین به‌عنوان آنتی‌اکسیدان عمل می‌کند، ممکن است به مبارزه دربرابر آسیب‌های اکسیداتیو مرتبط با رشد سرطان کمک کند. علاوه‌بر‌این، بربرین ممکن است موجب مرگ سلول‌های سرطانی شود، از تکثیر سلول‌های سرطانی جلوگیری کند و آنزیم‌های دخیل در چرخه سلول‌های سرطانی را مهار کند.

چندین مطالعه آزمایشگاهی نشان داده‌اند بربرین از رشد تومور جلوگیری می‌کند و موجب مرگ سلول‌های سرطان می‌شود. گرچه پژوهش‌ها محدود به لوله آزمایش بوده و برای درک بهتر نقش احتمالی زرشک در درمان و پیشگیری از سرطان به پژوهش‌های بیشتری نیاز است.

آکنه

بربرین و سایر ترکیبات موجود در زرشک ممکن است به مبارزه با التهاب و عفونت‌های همراه آکنه کمک کند.

مطالعه‌ای روی نوجوانان مبتلا به آکنه نشان داد مصرف ۶۰۰ میلی‌گرم عصاره خشک زرشک در روز به مدت ۴ هفته، تعداد ضایعات را در مقایسه با گروه دارونما کاهش داد. این مطالعه نتیجه گرفت عصاره زرشک ممکن است گزینه‌ای ایمن و مؤثر برای درمان آکنه در نوجوانان باشد، اما برای تأیید این موضوع به تحقیقات بیشتر و گسترده‌تری نیاز است.

عوارض جانبی زرشک چیست؟

زرشک را بدون مشورت با پزشک مصرف نکنید، خصوصا اگر از داروهای ضدانعقاد خون (رقیق‌کننده‌های خون)، داروهای فشار خون، داروهای دیابت یا داروهای ادرارآور مصرف می‌کنید.

عوارض جانبی رایج

عوارض جانبی رایج زرشک می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

استفراغ

اسهال

عوارض جانبی شدید

عوارض جانبی شدید زرشک شامل موارد زیر است:

تحریک شدید کلیه و پوشاندن علائم عفونت دستگاه ادراری مانند ادرار خونی، درد هنگام ادرار، درد کمر یا معده و تب

تشنج

کاهش خطرناک فشار خون، ضربان قلب و تنفس

در صورت بروز علائم مذکور پس از مصرف زرشک فوراً به پزشک مراجعه کنید.

موارد احتیاط

هنگام مصرف زرشک نکات احتیاطی زیر را درنظر داشته باشید:

واکنش آلرژیک شدید: اگر به زرشک یا ترکیبات آن حساسیت دارد، از مصرف آن خودداری کنید.

بارداری: افراد باردار نباید از زرشک استفاده کنند، زیرا ممکن است موجب تحریک انقباضات رحمی  و سقط جنین شود.

شیردهی: ایمنی زرشک در شیردهی ناشناخته است و در این دوره باید از مصرف آن اجتناب کرد.

بزرگسالان بالای ۶۵ سال: مطالعاتی درمورد مصرف زرشک در افراد مسن انجام شده است. در صورتی که بالای ۶۵ سال سن دارید، پیش از مصرف زرشک با پزشک مشورت کنید.

زرشک نباید جایگزین درمان‌های مرسوم شود. خصوصا زرشک را نباید به‌عنوان درمان خانگی عفونت دستگاه ادراری مصرف کرد. اگر باکتری‌های مسبب عفونت دستگاه ادراری به طور کامل ریشه‌کن نشوند، حتی اگر علائمی همچون ادرار دردناک یا دشواری در دفع ادرار ناپدید شود، عفونت ممکن است به کلیه‌ها سرایت کند.

زرشک با چه داروهایی تداخل دارد؟

زرشک ممکن است با داروهای زیر تداخل داشته باشد:

داروهای ضدانعقاد (رقیق‌کننده‌های خون): زرشک ممکن است اثربخشی داروهای رقیق‌کننده خون را تغییر دهد. در صورت مصرف داروهای ضدانعقاد خون، از خوردن زرشک اجتناب کنید.

داروهای فشارخون: زرشک ممکن است اثرات داروهای فشار خون را افزایش دهد. در صورت مصرف داروهای مذکور از مصرف زرشک پرهیز کنید.

دیورتیک‌ها (داروهای ادرارآور): زرشک ممکن است اثرات این داروها را افزایش دهد. پیش از مصرف همزمان این دو با پزشک مشورت کنید.

داروهای دیابت: زرشک ممکن است قند خون را کاهش دهد و اثرات این داروها را بیشتر کند. در صورت مصرف داروهای دیابت، زرشک نخورید.

سایر داروهایی که در کبد متابولیزه می‌شوند: ازآنجاکه زرشک روی کبد تاثیر دارد، ممکن است بر عملکرد بسیاری از داروهایی که توسط کبد متابولیزه می‌شوند، تاثیر بگذارد.

مکمل‌های مشابه

علاوه بر زرشک، گیاهان زیر نیز حاوی ترکیب بربرین هستند:

خوک طلایی (که نسبت به زرشک حاوی بربرین بیشتری است)

انگور کوهی

زرشک را در کنار مکمل دیگری که حاوی بربرین است، مصرف نکنید.

به خاطر داشته باشید مصرف مکمل‌ها باید طبق نیازهای فردی و تحت‌نظر متخصص سلامت انجام شود. مکمل‌ها برای تشخیص، درمان، یا پیشگیری از بیماری طراحی نشده‌اند.

خلاصه

زرشک قرن‌هاست در طب سنتی استفاده می‌شود. این گیاه سرشار از بربرین، یک ترکیب آنتی‌اکسیدانی قوی است که ممکن است به بهبود قند خون، کاهش کلسترول، کنترل فشار خون و بهبود سندرم تخمدان پلی‌کیستیک کمک کند. همچنین دارای خواص ضدالتهابی، ضدباکتریایی و ضدسرطانی است. مصرف زرشک ممکن است برای سلامت دندان، درمان آکنه و کنترل اسهال مفید باشد.

البته، زرشک ممکن است با داروهای ضدانعقاد خون، فشار خون، دیابت و دیورتیک‌ها تداخل داشته و اثر آن‌ها را تشدید کند. زرشک همچنین می‌تواند بر متابولیسم داروهای کبدی تأثیر بگذارد. برای جلوگیری از عوارض، قبل از مصرف هم‌زمان زرشک با این داروها با پزشک مشورت کنید.