همه دروازه های تهران (۲)

ماهنامه فرهنگ امروز - محمدرضا چیت ساز*:

گسترش و جا به جايي دروازه ها

در دوره ناصرالدين شاه، شهر تهران از هر سو گسترش پيدا کرد. شاه قاجار پس از مشورت با مطلعين، تصميم گرفت هم زمان با آغاز بيستمين سال پادشاهي خود حصار شهر را بزرگ تر و دروازه هاي آن را بيشتر کند. البته پيش از اين اقدام، چندين رويداد کوچک و بزرگ عمراني و توسعه اي در تهران آن روزگار روي داده بود که از جمله آن ها مي توان به اين نمونه ها اشاره کرد:

ساخت بازار عباس آباد در جنوب سبزه ميدان (حدود ۱۲۲۵ش/ ۱۲۶۲ ق/ ۱۸۴۶م)، ساخت باغ فردوس توسط حسن علي خان حاکم تهران و طراحي اوليه ساخت ميدان توپخانه توسط اميرکبير (۱۲۲۷ش/ ۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م)، آغاز ساخت بناي مدرسه دارلفنون و آغاز ساخت اولين بيمارستان در تهران (۱۲۲۹ش/ ۱۲۶۶ق/ ۱۸۵۰م)، افتتاح اولين بيمارستان در تهران (دي ۱۳۳۱ش/ ربيع الاول ۱۲۶۸ق/ ژاونويه ۱۸۵۲م)، ساخت انبار جديد توپخانه و ساخت رسته بازار کلاه دوزان و کفش دوزان در همان سال، تعمير و ساخت سبزه ميدان (۱۲۳۲ش/ ۱۲۶۹ق/ ۱۸۵۳م)، ساخت تيمچه حاجب الدوله (۱۲۲۳ش/ ۱۲۷۰ق/ ۱۸۵۴م)، تقسيم باغ ناصرخسروخان و باغ قورخانه و باغ امان الله خان و فروش آن به مردم توسط ناصرالدين شاه براي اسکان جمعيت افزوده شده در پي گسترش شهر در خارج از حصار (۱۲۳۵ش/ ۱۲۷۲ق/ ۱۸۵۶م)، راه اندازي ضرابخانه در چالهرز (۱۲۳۷ش/ ۱۲۷۵ق/ ۱۸۵۸م)، تکميل باغ شاه و ميدان اسب دواني آن توسط ناصرالدين شاه ، قطعه قطعه کردن باغي هاي تهران براي اسکان جمعيت افزون شده در پي گسترش شهر در خارج از حصار و آغاز گشوده شدن درهاي باغ هاي سلطنتي براي استفاده عمومي (۱۲۳۸ش/ ۱۲۷۶ق/ ۱۸۵۹م)، تجديد بناي ميدان مشق، پايان ساخت جَبّه خانه باستيان، تقسيم باغ هاي ديواني براي فروش و ايجاد عمارت در خارج شهر تهران و تاسيس سفارتخانه انگلستان در خيابان علاءالدوله (فردوسي)، هر چهار مورد در ۱۲۴۰ش (۱۲۷۸ق/ ۱۸۶۱م)، ساخت عمارت قزاقخانه در شمال ميدان مشق (۱۲۴۲ش/ ۱۲۸۰ق/ ۱۸۶۳م)، آغاز ساخت کاخ شمس العماره، تبديل بخشي از باغ لاله زار به باغ وحش و طراحي اوليه دروازه ناصريه در ۱۲۴۴ش (۱۲۸۲ق/ ۱۸۶۵م)، پُرشدن خندق شرقي ارگ و شکل گرفتن خيابان ناصريه و نصب چراغ هاي چدني نفتي در اين خيابان (۱۲۴۵ش/ ۱۲۸۳ق/ ۱۸۶۶م) و ساخت مريض خانه تهران در ۱۲۴۶ش (۱۲۸۴ق/ ۱۸۶۷م).

سرانجام در ۱۷ آذر ۱۲۴۶ (۱۱ شعبان ۱۲۸۴/ ۸ دسامبر ۱۸۶۷)، کلنگ نقره اي ساخت خندق دوم تهران توسط ناصرالدين شاه بر زمين زده شد و از اين زمان به بعد، تهران به لقب دارالخلافه ناصري مشهور گرديد. ناصرالدين شاه قاجار جهت توسعه شهر تهران، از فقيه و مجتهد آن عصر، حاجي ملاعلي کني، استفسار و در اين باب با وي مشورت کرد، ولي حاجي ملاعلي کني معتقد بود که گسترش و توسعه محدوده پايتخت باعث ويراني و از هم پاشيدگي شهرها و دهات ديگر کشور مي شود و به واسطه امنيت و رفاه بيشتر اجتماعي در تهران، جمعيت از اطراف و اکناف ايران به پايتخت هجوم مي آورند و در نتيجه، حفظ و حراست شهر تهران از لحاظ بهداشت، آذوقه، مسکن و به ويژه امنيت، دچار اشکال مي شود و بسيار دشوار خواهد شد.

به هر حال برج و باروي شاه تهماسبي خراب شد و با خاک آن، خندق هاي اطراف بارو پر گرديد. سپس شهر تهران را به تقليد از نقشه شهر پاريس، به صورت هندسي و به شکل يک هشت ضلعي نامتساوي الاضلاع گسترش دادند. دوازده دروازه در اطراف آن بنا شد و پيرامون بارو، خندق کشيده شد. بدين ترتيب محيط شهر جديد به ۲۲ کيلومتر رسيد.

براي پياده کردن شکل جديد شهر تهران، ابتدا نقشه اي به روي کاغذ تهيه شده. تهيه کننده نقشه مسيو بوهلر ۸ ، فرانسوي، يکي از استادان دارالفنون بود. بوهلر از فارغ التحصيلان مدرسه پلي تکنيک پاريس بود. وي پس از مرگ زاتي، ۹ که مهندس و معلم حساب و هندسه بود، به جاي وي در دارالفنون مشغول به تدريس شد و به دليل تسلط زيادي که بر علوم حساب و هندسه، نقشه کشي و تکنيک لشکرکشي داشت، موفق به انتشار کتاب هايي در اين زمينه گرديد که در همان دوران، از سوي عبدالرسول خان و جعفرقلي خان، ترجمه شد و به چاپ رسيد.

بوهلر با استفاده از تجربيات خد، در کمال تدبير و صداقت، خدمت به ايران را پيشه خود ساخت و به پاس خدمات وي بود که در عصر ناصري، از رتبه استادي دارالفنون به درجه سرتيپي در ارتش ايران نائل آمد.

گفه شده است طرح حصار و خندق تهران از يک قلعه ساز فرانسوي سده ۱۷م به نام وبان ۱۰ اقتباس شده بود. نقطه کانوني اين طرح، پيش بيني ميداني در قلب محدوده جديد بود که تبديل به مرکز تازه شهر مي شود و اين نقش را دست کم تا نود سال بعد، حتي پس از آنکه تهران از محدوده دوره ناصري به بيرون گسترش مي يافت، ايفاد مي کرد.

دروازه هاي جديد به شيوه معماري صفوي ساخته شد و با کاشي کاري هايي براق و متنوع تزئين گرديد. طرح جديد به ماموريت ميرزا يوسف مستوفي الممالک صدراعظم و ميرزا عيسي وزير تهران، با کمک جمعي از مهندسين و معماران انجام گرفت.

دور شهر جديد تقريبا سه فرسنگ و نيم بود. نوشته اند ساحت بين خط خندق شهر جديد و خط باره شهر قديم، از طرف دروازه شميران، در مدخل پامنار، حدود يک هزار و هشت صد ذرع و از ساير جهات حدود يک هزار ذرع تمام بود.

با فرض اينکه ذرع مورد نظر ۴۸ سانتي متر بوده است، مي توان طول هاي مورد نظر را به ترتيب حدود ۹۰۰ متر و ۵۰۰ متر قلمداد نمود. اين دروازه ها در آن زمان چنان با دقت و مهارت ساخته شد که اولين محل گردشگري تهران از نگاه اروپاييان به شمار مي رفت.

به دنبال توسعه رسمي حدود شهر، از فشار جمعيت براي اقامت در محدوده تهران قديم کاسته شد و ساختمان سازي در اراضي جديد شهري شروع گرديد. طي چهل سال آرامش و ثبات سياسي، بسياري از باغ ها و خانه هاي بزرگ و زيبا، به ويژه در شمال و غرب شهر، ساخته شد. در اثر اين تغييرات، باغ لاله زار، داخل شهر شد و از اهميت آن کاسته گرديد، زيرا آن باغ تا آن زمان محل پذيرايي ميهمانان و سفراي خارجي بود. به جاي آن و براي پذيرايي از ميهمانان و سفراي خارجي، باغ عشرت آباد را در خارج شهر ساختند که بعدها مرکز لشکر نظامي گرديد. دروازه هاي دوازده گانه تهران دوران ناصري عبارت بودند از: سه دروازه شمالي شهر، از شرق به غرب به ترتيب، شميران، دولت، يوسف آباد.

دروازه شميران


دروازه شميران قديم (تهماسبي) اول پامنار و دروازه شميران جديد در جنوب پل چوبي در ميدان ابن سيناي کنوني قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي شمالي شهر و شرقي ترين دروازه شمالي قلمداد مي شد.

دروازه دولت


پيش تر بيان گرديد که افغان ها دروازه اي جديد در شمال شهر و شمال ارگ سلطنتي، در مدخل خيابان باب همايون امروزي به نام دروازه اسدالدوله ساختند. اين دروازه شمالي تا دوره محمدشاه قاجار به همين نام خوانده مي شد، اما در دوره ناصرالدين شاه و با گسترش باوري شهر، به دروازه دولت تغيير نام يافت و محل آن نيز به محل تلاقي خيابان انقلاب و سعدي منتقل شد.

دروازه يوسف آباد


دروازه يوسف آباد غربي ترين دروازه تهران در باروي شمالي بود. محل اين دروازه در حدود تلاقي خيابان انقلاب و چهارراه کالج بود.

سه دروازه در باروي جنوبي شهر، از شرق به غرب به ترتيب، شاه عبدالعظيم، غار، خاني آباد+ دروازه ماشين دودي (راه آهن).

دروازه شاه عبدالعظيم


دروازه شاه عبدالعظيم قديم (تهماسبي) خيابان مولوي و ابتداي بازار حضرتي و دروازه شاه عبدالعظيم جديد (ناصري) در ميدان شوش و ابتداي جاده شهر ري قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي جنوبي شهر بود و شرقي ترين دروازه جنوبي قلمداد مي شد.

دروازه غار


دروازه غار حدفاصل بين خاني آباد و ميدان شوش بود. اين دروازه در ديوار باروي جنوبي شهر و ميان دروازه شاه عبدالعظيم جديد و دروازه خاني آباد قرار داشت.

دروازه خاني آباد


دروازه خاني آباد در حدود ميدان خاني آباد و در حل تلاقي خيابان خاني آباد با خيابان هاي مولوي و شوش بود. اين دروازه در ديوار باروي جنوبي شهر و غربي ترين دروازه جنوبي قلمداد مي شد.

دروازه ماشين دودي (راه آهن)

بعدها براي ماشين دودي، که همان قطار شهري تهران به شهر ري بود، دروازه جديد اضافه شد که البته خيلي ساده بود و به پاي دروازه هاي معروف ديگر شهر نمي رسيد. ماجرا از اين قرار بود که امتيازه راه اندازي راه آهن تهران به شهرري، به فابيوس بواتال ۱۱ بلژيکي داده شد.

اين کار در آذر ۱۲۶۵ (ربيع الاول ۱۳۰۴/ دسامبر ۱۸۸۶) روي داد. در سال ۱۲۶۷ش (۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۸م)، ساختمان راه آهن مزبور به پايان رسيد و به وسيله ناصرالدين شاه افتتاح شد. طول اين راه آهن هشت کيلومتر و هفت صد متر بود و داراي يک خط فرعي به طول ۶.۵ کيلومتر نيز بود که به طرف معدن سنگ مي رفت. آغاز اين مسير در جنوب شرقي چهارراه مولوي، نزديک به ميدان بارفروشي امين السلطان و بخش شمالي و شرقي پارک کوثر کنوني، ساخته شده بود. (لازم به ذکر است که اين دروازه جز دروازه هاي دوازده گانه به حساب نمي آيد) سه دروازه در باروي شرقي شهر، از شمال به جنوب به ترتيب: دوشان تپه، دولاب، خراسان)

دروازه دوشان تپه


دروازه دوشان تپه در حدود انتهاي خيابان مجاهدين اسلام مشرف به ميدان شهداد (ژاله) قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي شرقي شهر و شمالي ترين دروازه شرقي قلمداد مي شد.

دروازه دولاب


دروازه دولاب قديم (تهماسبي) در ابتداي بازارچه نايب السلطنه در خيابان ري و دروازه دولاب جديد (ناصري) در سه راه شکوفه قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي شرقي شهر در جنوب دروازه دوشان تپه و شمال دروازه خراسان واقع شده بود.

دروازه خراسان


دروازه خراسان در حدود ميدان خراسان قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي شرقي شهر و جنوبي ترين دروازه شرقي قلمداد مي شد.

سه دروازه در باروي غربي شهر، از شمال به جنوب به ترتيب: باغ شاه، قزوين، گمرک

دروازه باغ شاه


دروازه باغ شاه در حدود ميدان حُر قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي غربي شهر قرار داشت و شمالي ترين دروازه غربي قلمداد مي شد.

دروازه قزوين


دروازه قزوين قديم (تهماسبي) در ابتداي بازارچه قوام الدوله و طرخاني در شرق ميدان شاپور (ميدان وحدت اسلامي) و دروازه قزوين جديد (ناصري) در ورودي خيابان و ميدان قزوين قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي غربي شهر در جنوب دروازه باغ شاه و شمال دروازه گمرک واقع شده بود.

دروازه گمرک


دروازه گمرک در حدود ميدان گمرک (رازي) قرار داشت. اين دروازه در ديوار باروي غربي شهر بود و جنوبي ترين دروازه غربي قلمداد مي شد.

از بلديه تا شهرداري تهران

«بلديه» نام قديم شهرداري و به اين معنا بود: «موسسه اي در هر شهر که در کار نظافت و خوبي آب و نان و چراغ و سوخت و خواربار صحت نظر دارد.» پيش از تشکيل بلديه، مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصي و ديني، بدون مداخله حکومت، خدمات شهري را انجام مي دادند و هرکس جلوي خانه و دکان خويش را تمز مي کرد. اولين نظم امور شهري در دوره ناصرالدين شاه قاجار به اجرا درآمد و اداره اي به نام «اداره احتسابيه»، که اعضاي آن را محتسب مي ناميدند، تاسيس شد. اين اداره داراي دو شعبه «احتساب» و «تنظيف» بود که در هر کدام عده اي نايب، فراش و سپور خدمت مي کردند. وظيفه اداره احتسابيه، حفظ و تامين نظافت شهر بود که هم وظايف نظميه و هم امور شهري را انجام مي دد. افراد زيادي مصدر امور احتسابيه بودند، از جمله محمودخان کلانتر، محمودخان احتساب الملک، چراغعلي خان سراج الملک، آقاعلي آشتياني امين حضور، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، کنت دومونت فرت، محمد ميرزا قاجار قوانلو (کاشف السلطنه) و ميرزاعباس خان مهندس باشي مشاورالدوله.

پس از استقرار مشروطيت، اولين بلديه قانوني تهران از سوي مجلس شوراي ملي هنگام نيابت سلطنت عليرضا خان عضدالملک قاجار تصويب و ابلاغ شد و بلديه تهران در عمارتي واقع در سبزه ميدان تاسيس گرديد. درواقع اولين بلديه رسمي در زمان مظفرالدين شاه قاجار پايه گذاري شد و هدف آن «حفظ منافع شهرها و ايفاي حوائج اهالي شهرنشين» اعلام شد.

بر طبق قانون بلديه (مشتمل بر ۱۰۸ ماده که در سال ۱۲۸۶ شمسي به تصويب رسيد)، رياست بلديه برعهده رئيس انجمن بلديه بود که از ميان اعضاي انجمن، با اکثريت آرا انتخاب مي شد، ولي بعداد رياست اداره بلديه زير نظر وزارت داخله انجام وظيفه مي کرد اولين شخصي که بدين طريق حکم رياست بلديه تهران را گرفت، ابراهيم خان يمين السلطنه در سال ۱۲۹۲ خورشيدي بود که تا ۱۲۹۹ در اين منصب قرار داشت.

پس از کودتاي ۱۲۹۹ با روي کار آمدن سيد ضياءالدين طباطبايي رئيس الوزرا، اداره بلديه از حالت انجمن شهري خارج شد و به صورت شهرداري وابسته به دولت شد و رياست اين تشکيلات زير نظر رياست وزرا قرار گرفت. در سال ۱۳۰۰ شمسي، گاسپار ايپکيان از سوي سيد ضياء، رئيس بلديه تهران شد. وي اقدامات مهمي در تهران انجام داد. از جمله تامين روشنايي خيابان هاي اميريه، لاله زار و استانبول. در اين زمان، ساختمان بلديه در قسمت شمالي ميدان توپخانه بنا شد که تا اوايل دهه چهل پابرجا بود.

در سال ۱۳۰۲ شمسي، کريم آقا بوذرجمهري شهردار تهران شد و مدتي طولاني در اين سمت باقي ماند (۱۳۰۲- ۱۳۱۲ش). او با تلاش بسيار، تهران را از شهري قديمي به شهر جديدي تبديل کرد. ولي متاسفانه ويران کردن دروازه هاي تهران در زمان او صورت گرفت.

لازم به ذکر است سال ۱۳۰۹ شمسي نقطه عطفي در تاريخ بلديه محسوب مي شود. زيرا قانون بلديه ۱۳۲۵قمري ملغي و قانون ديگري جايگزين آن مي شود. انجمن بلدي و تشکيلات بلديه با وظايف و تعاريف جديدي رو به رو مي گردد و رياست بلديه را وزارت کشور (وزارت داخله) منصوب مي نمود و انجمن بلدي استقلال خود را از دست مي دهد و به عنوان باروي کمکي دولت در اجراي طرح هايش، عهده دار امور مي شود.

پي نوشت ها:

۸. Monsieur Bhlr

۹. Zatti

۱۰. Veban

۱۱. Fabius Boital

منابع و ماخذ

- ابريشمي، فرشاد، تهران روزگار قديم، تهران، خانه تاريخ و تصوير ابريشمي، ۱۳۸۹، ص ۲۸-۴۸.

- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، تاريخ منتظم ناصري، به تصحيح محمداسماعيل رضواني، تهران، دنياي کتاب، ۱۳۶۷، جلد دوم، ص ۷۹۱، ۸۰۰، ۸۶۴، ۱۰۱۳-۱۰۱۶، ۱۰۲۴-۱۰۲۹، ۱۰۵۹-۱۰۶۲، ۱۰۸۶ و ۱۰۹۴-۱۰۹۵.

- _______، المأثر و الآثار، به کوشش ايرج افشار، تهران، اساطير، ۱۳۶۳، جلد اول، ص ۱۰۴-۱۰۵و ۱۳۰.

- حسيني بلاغي، حجت، گزيده تاريخ تهران، تهران، مازيار، ۱۳۸۶، ص ۱۰۷، ۱۶۶، ۲۲۱، ۲۳۹، ۲۸۸-۲۹۲، ۳۰۵ و ۳۲۶.

- سازمان ميراث فرهنگي، گزارش ثبتي دروازه محمديه، ۱۳۵۴، ۱۳۷۶.

- شهيدي مازندراني، حسين، سرگذشته تهران، تهران، انتشارات دنيا و راه مانا، ۱۳۸۳، ص ۲۷-۳۱، ۴۴-۵۹، ۸۵-۸۶، ۹۱، ۱۳۵، ۱۴۴-۱۵۰ و ۴۶۶.

- محبوبي اردکاني، حسين، تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران، تهران، دانشگاه تهران، ۲۵۳۴، جلد دوم، ص ۳۲۱- ۳۲۸.

- معتمدي، محسن، جغرافياي تاريخي تهران، تهران، نشر دانشگاهي، ۱۳۸۱، ص ۲۴-۲۹، ۷۴، ۱۴۰ و ۲۵۱.

- همداني، علي کرم، تهران، دايره المعارف بزرگ اسلامي، تهران، ۱۳۸۷، جلد ۱۶، ص ۴۶- ۴۷۳.

* محمدرضا چیت ساز دانش آمخته تاریخ ایران از دانشگاه تهران و از اساتید گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس است. او همچنین مدیر پژوهشی مرکز تهران شناسی (۱۳۷۲-۱۳۷۴) و مدیر پروزه مکان رویدادهای تهران (۱۳۹۲-۱۳۹۳) که به سفارش شورای اسلامی شهر تهران انجام پذیرفته، بوده است.