گردش بیخِ گوش تهران

وب سایت همشهری شش و هفت - رضا ستوده: در این سوز سرمای زمستان کجا برویم؟ این پرسشی است که احتمالا خیلی از تهرانی ها در فصل زمستان از خود می پرسند. این فصل نه تنها به خاطر سرما زمان مناسبی برای سفر نیست، بلکه به علت باز بودن مدارس، امکان سفر را از خانواده هایی که «بچه مدرسه‌ای» دارند، سلب می‌کند.

با این حال، درست بیخ گوش تهران، گنجینه ای از جاذبه‌های گردشگری قرار گرفته است که می‌توان دست کم بخشی از آنها را در یک روز دید و به شهر بازگشت.

نام این گنجینه شهر ری است؛ شهری که امروز بخشی از کلانشهر تهران به شمار می‌آید اما زمانی که تهران نبود یا اگر بود، روستایی گمنام به شمار می‌رفت، ری یکی از مراکز بزرگ فرهنگ و تمدن ایران محسوب می‌شد.

آثاری تاریخی - فرهنگی که اکنون در شهر ری برجای مانده، دوره ای طولانی از هفت هزار سال پیش تا دوره حاضر را دربرمی‌گیرد و برای همه علاقه‌مندان تاریخ ایران جالب توجه خواهد بود.

در این صفحه به دیدن برخی از مهمترین دیدنی‌های ری می رویم که می‌توان آنها را در مدت یک یا دو روز متوالی تماشا کرد. معرفی انبوهی از دیدنی های کمتر شناخته شده این شهر باستانی را به زمانی دیگر موکول می‌کنیم.

آستان حضرت شاه عبدالعظیم حسنی

مجموعه آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی، مهم‌ترین زیارتگاه مردم تهران و شهرهای اطراف است. در اینجا سه امامزاده به خاک سپرده شده‌اند. نخستین‌شان امامزاده حمزه بن موسی‌الکاظم(ع) و از برادران حضرت رضا(ع) است. نفر دوم، حضرت عبدالعظیم حسنی است که تهرانی‌ها او را با لقب سیدالکریم می‌شناسند.

ایشان از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است و نسبش با چهار واسطه به آن امام می‌رسد. دوران ۷۹ ساله زندگی ایشان با دوران امامت امام موسی کاظم، امام رضا، امام تقی و امام هادی علیهم‌السلام مقارن بوده است.

علت عزیمت این سید بزرگوار به منطقه ری دقیقا مشخص نیست اما گفته می شود که در سال‌های پایانی عمر تحت تعقیب حکومت وقت بوده است.

چه بسا که او با اشاره امام هادی(ع) سامرا را ترک کرد و بعد از سفر به شهرهای مختلف در محله «سربان» ری در منزل یکی از شیعیان اقامت گزید. سومین امامزاده نیز امامزاده طاهر است که نسبش با هشت واسطه به امام زین‌العابدین(ع) می‌رسد.

به درستی نمی‌دانیم نخستین بقعه باشکوه بر مزار حضرت عبدالعظیم کی بنا شد. اما وقتی در سده چهارم هجری حکومت مازندران به دست سلسله شیعه مذهب علویان طبرستان افتاد، بقعه‌ای را بر مزار او بنا کردند که اتفاقا دیواره آجرکاری بسیار نفیس آن چند دهه پیش در زیر آینه‌کاری‌های حرم کشف شد و اکنون در قسمت ورودی مردانه قابل مشاهده است.

شاهان صفویه نیز به این علت که نسب خود را به امامزاده حمزه می‌رساندند، در آبادانی این مجموعه کوشش زیادی به خرج دادند و نهایتا قاجارها که علاقه زیادی به زیارت حضرت شاه عبدالعظیم داشتند، آستانه او را به نهایت جلال و شکوه رساندند. در سالیان اخیر نیز با اجرای طرح توسعه حرم این مجموعه گسترش چشمگیری پیدا کرده است.

برج طغرل

در نزدیکی گورستان ابن بابویه و در سمت شرقی آن، یک برج آجری به شکل استوانه‌ای با پلان خورشید مانند قرار دارد که به برج طغرل معروف است و از گذشته چنین نقل شده که در این برج «طغرل بیک سلجوقی»، سرسلسله امپراتوری ترکان سلجوقی را به خاک سپرده‌اند.

با این حال، هیچ کتیبه‌ای در این بنای هزار ساله دیده نمی شود که به نام طغرل یا محل دفن او اشاره ای داشته باشد و در خود برج نیز نشان هیچ قبری به دست نیامده است. بنابراین پاره‌ای از پژوهشگران در انتساب برج طغرل به طغرل سلجوقی تردید روا داشته اند. اما اینها هیچ کدام از ارزش‌های معماری این برج زیبا که بیش از 20 متر بلندا دارد، کم نمی کند.

عکس‌های دوره قاجار نشان می دهند که این برج در طول تاریخ دچار صدمات فراوانی شده و در حال نابودی بود اما ناصرالدین شاه قاجار با ملاحظه ارزش‌های تاریخی و معماری برج، دستور مرمت آن را صادر کرد و در عین حال، فرمان داد که پیرامون آن یک باغ زیبا بنا کنند.

اکنون بازدید از این برج و باغ در همه روزهای هفته، صبح تا غروب برای عموم آزاد است. در گوشه ای از باغ، علامه سید محمد محیط طباطبایی، مورخ شهیر معاصر را به خاک سپرده اند.


تپه میل

یکی از جالب ترین دیدنی های شهر ری، محوطه باستانی تپه میل است که بهتر از هرجای دیگری قدمت، اهمیت و شکوه ری در دوره باستان را گواهی می دهد.

اگر از شهر ری به سوی ورامین بروید، 12 کیلومتر جلوتر وارد یک راه فرعی می شوید و میان مزارع سرسبز و پهناور، تپه نه چندان بلندی را می بینید که به آن تپه میل می گویند و بر فرازش آثار باستانی جالب توجهی جای دارد. برخی پژوهشگران بر این باورند که بقایای سازه عظیم روی تپه، آتشگاه بهرام گور، شاه ساسانی و شکارگر معروف گورخر بوده است.

این بنا را از گل و خشت و گچ و لاشه سنگ ساخته اند و گمان می رود که ۱۸۰۰ سال قدمت داشته باشد. کناره سازه اصلی آتشکده نیز آثار جالبی از بناهای دوره ساسانی به دست آمده که به ویژه گچ بری‌های آن فوق العاده نفیس و زیباست.

تپه میل از ۱۰۲ سال پیش تا کنون چند نوبت توسط باستان شناسان فرانسوی، آمریکایی و ایرانی مورد کاوش قرار گرفته و یکی از سایت‌های مهم باستان شناسی ایران به شمار می رود. در پای تپه، موزه یا بهتر بگوییم نمایشگاه کوچکی قرار دارد که برخی آثار کشف شده در تپه میل را در آن به نمایش گذاشته اند.

بازدید عمومی از تپه میل با خرید بلیت آزاد است و این محدوده همه روزه از صبح تا یکی دو ساعت مانده به غروب پذیرای علاقه‌مندان خواهد بود.


بازار شهر ری

بازار تاریخی شهر ری که در دوره صفویه ساخته شده و حدود 500 سال قدمت دارد، در شمال آستان حضرت عبدالعظیم حسنی و متصل به آن قرار گرفته است. این بازار از دو راسته بازار عمود بر هم تشکیل شده که در تقاطع خود یک چهارسو یا چهارسوق را شکل داده اند.

حال و هوای آن بسیار تاریخی است و علاوه بر سوغات مورد علاقه زائران (تسبیح و مهر و جانماز و...) جایگاه عرضه ادویه، داروهای سنتی و نیز برخی قهوه خانه‌ها و کبابی های قدیمی است. سردر اصلی و زیبای آستان شاه عبدالعظیم در انتهای این بازار قرار دارد.


بقعه و گورستان ابن بابویه

جایی که اکنون بقعه شیخ صدوق (ابن بابویه) و گورستان ابن بابویه قرار دارد، 200 سال پیش در دوره فتحعلیشاه قاجار یک باغ یا مزرعه بود و اهمیت خاصی نداشت. در این زمان، باران شدیدی در شهر ری باریدن گرفت و بر اثر سیلاب، حفره‌ای در گوشه ای از باغ پدیدار شد. وقتی افراد محلی به داخل حفره رفتند، متوجه وجود یک سرداب و قبر قدیمی شدند.

قبر از هم شکافته و جسد تقریبا سالم مردی با محاسن حنا بسته نمایان بود. مردم حدس زدند که جسد باید متعلق به مردی بزرگ و پرهیزگار باشد. خبر فورا به تهران رسید و فتحعلیشاه قاجار با گروهی از علما و اعیان شهر به سمت شهر ری حرکت کرد.

علما و اعیان وارد حفره یا همان سرداب قدیمی شدند و پس از جست و جو در خاک‌های سرداب، سنگ قبری را پیدا کردند که نام ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق روی آن به چشم می‌خورد و معلوم شد که پیکر کشف شده مربوط به اوست.

شیخ صدوق (متوفی سال 381ه.ق) از فقها و بزرگان شیعه در دوره آل بویه است. گویا مزار او در طول تاریخ به تدریج به فراموشی سپرده و ویران شده بود تا این که بر اثر حادثه سیل به طور اتفاقی کشف شد. از اینجا بود که بقعه نسبتا کوچک و باشکوهی را روی مزار وی ساختند و پیرامون آن به تدریج، تبدیل به گورستان محبوب اهالی تهران و شهر ری شد.

اکنون در این گورستان شمار زیادی از چهره‌های برجسته تاریخ معاصر ایران در خاک آرمیده‌اند که برخی از آنها عبارتند از میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف بزرگ دوره ناصرالدین شاه قاجار؛ علامه علی اکبر خان دهخدا، صاحب لغت نامه دهخدا؛ محمد علی فروغی، ادیب و از نخست وزیران دوره پهلوی؛ اشرف الملوک فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه قاجار و بانوی نیکوکار؛ میرزاده عشقی، شاعر و طنز پرداز مقتول به‌دست رضاخان پهلوی؛ سید اشرف الدین حسینی، روزنامه نگار و طنزپرداز عصر مشروطه؛ دکتر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دکتر محمد مصدق؛ شهدای قیام سی تیر 1331؛ جهان پهلوان غلامرضا تختی؛ رجبعلی خیاط، عارف وارسته؛ استاد حسین بهزاد، مینیاتوریست معاصر؛ هادی اسلامی، بازیگر نامدار سینما؛ رحیم مؤذن زاده اردبیلی، گوینده اذان معروف؛ و بسیاری دیگر از نامداران تاریخ ایران طی 150 سال گذشته.


موزه آستان شاه عبدالعظیم

موزه آستانه حضرت شاه عبدالعظیم حسنی، مجموعه بزرگی از میراث منقول شهر ری را در خود جای داده است. اشتباه است اگر فکر کنیم که گنجینه‌های این موزه به آثار حرم شاه عبدالعظیم محدود می شود بلکه دوره‌های مختلف تاریخ این ناحیه از شش هزار سال پیش تا کنون را دربرمی‌گیرد.

تا پیش از سال ۱۳۷۳ مجموعه آثار نفیس آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در خزانه حرم نگهداری می‌شد.

در این سال بود که با توجه به اهمیت تاریخی شهرستان ری، تالاری در صحن توتی برای نمایش نفایس آستان در نظر گرفته شد.

اما چند سال بعد و در خلال اجرای طرح توسعه آستان، ساختمان کنونی موزه در ضلع شرقی حرم و در مجاورت مصلای بزرگ ری با وسعت ۳۰۰۰ متر مربع و در دو طبقه ساخته شد و در سال ۱۳۸۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

آثار موزه از هزاره چهارم پیش از میلاد تا دوران معاصر قدمت دارند و در ۱۰ مجموعه زیر به نمایش در آمده‌اند: مجموعه درب‌های آستان؛ مجموعه قفل‌ها؛ مجموعه حجاری؛ مجموعه آثار سفالینه؛ مجموعه مسکوکات، مهرها و مدال‌ها؛ مجموعه منسوجات؛ مجموعه نقاشی؛ مجموعه تابلوهای خط و تزئینات؛ مجموعه آثار فلزی؛ و مجموعه نُسَخ خطی.


دژ رشکان

در دوره باستان در چهار سوی شهر ری، دژها و قلعه هایی ساخته شده بود که دژ رشکان یکی از آنهاست.

این دژ بالای یک کوه و در محدوده معروف به چهار راه خط آهن قرار گرفته است. تحقیقات تاریخی و باستان شناختی نشان می دهد که دژ رشکان در دوره اشکانیان ساخته شده است اما در جریان حمله سپاه اعراب مسلمان به ری تخریب شد تا این که سه سده بعد توسط فرمانروایان آل بویه از نو تجدید ساختمان شد و مورد استفاده قرار گرفت.

اگرچه بخش‌های اصلی قلعه تا حدود 150 سال پیش باقی بود اما امروزه جز تعدادی دیوار و برج دیده بانی چیز زیادی از آن باقی نمانده است.

اگر با گذر از صدها پله چوبی به بالای کوه بروید و خود را به دژ رشکان برسانید، با دیدن منظره وسیعی از دشت ری و مناطق اطراف متوجه می شوید که این دژ از نظر نظامی و دیده‌بانی چه ارزش و اهمیتی داشته است.

در عین حال، گفته می شود که اموال گرانبها و اسلحه های زیادی در این دژ نگهداری می شد و از دسترس دشمنان به دور می ماند. دژ رشکان هیچ نگهبان یا مانعی ندارد.

بنابراین همه روز و همه ساعت می توان از آن بازدید کرد اما بدیهی است که در تاریکی هوا، رفتن به آنجا خالی از خطر نیست.


بقعه و گورستان امامزاده عبدالله

گورستان‌های شهر ری از مهم‌ترین دیدنی های آن هستند، زیرا مزار شمار زیادی از چهره های بزرگ و نامدار تاریخ ایران را در خود جای داده اند. در جنوب گورستان ابن بابویه و کمی دورتر از آن، گورستانی به نام گورستان امامزاده عبدالله قرار دارد که البته از 50 سال پیش به این سو مگر در موارد استثنایی کسی را در آن دفن نکرده اند. در میانه گورستان ساختمانی از دوره صفویه باقی است که در آن «حسین ابوعبدالله» از نوادگان امام زین العابدین را به خاک سپرده اند.

او متوفی سال 319 هـ .ق و از علمای زمان خود است. از این بقعه که بگذریم، پیرامون آن گورستان بزرگی وجود دارد که ده‌ها تن از نامداران تاریخ معاصر ایران در آن به خاک سپرده شده اند.

کسانی مانند علی اکبرخان شهنازی، موسیقیدان و نوازنده برجسته، ادیب پیشاوری، عبدالحسن تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه که به دستور همو زندانی و کشته شد؛ یدالله سحابی از مبارزان دوره پهلوی و عضو شورای انقلاب اسلامی و افرادی از این قبیل. با این حال، گورستان امامزاده عبدالله بیش از همه به نام سه تن معروف است.

مصطفی بزرگ نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت رضوی. سه دانشجویی که در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در جریان راهپیمایی اعتراض آمیز دانشجویان دانشگاه تهران به‌وسیله قوای انتظامی حکومت پهلوی کشته شدند و آن روز، روز دانشجو لقب گرفت.


چشمه علی، نقش برجسته فتحعلیشاه و برج و باروی ری

چشمه علی یکی از تفرجگاه‌های مهم اهالی ری است و تا چند دهه پیش یکی از مهم‌ترین مراکز قالیشویی تهران بود. اما اهمیت تاریخی این ناحیه بسیار فراتر از اینهاست.

نام باستانی این چشمه، سورینی بوده که احتمالا از نام یکی از خاندان‌های بزرگ حکومتگر در عصر اشکانی، یعنی خاندان سورن گرفته شده است اما بعدها بنا بر یک باور عامیانه که معتقد بودند آب چشمه به خواست حضرت علی(ع) از زمین جوشیده یا به‌وسیله ایشان متبرک شده است، به چشمه علی معروف شد.

چشمه علی از دل یک صخره می جوشد و کاوش‌های باستان شناسی در مجاورت آن نشان داده است که سابقه تمدن بشری در این محدوده دست کم به هفت‌هزار سال پیش می رسد. چشمه علی نخستین بار در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط انستیتوی شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی اریک اشمیت مورد کاوش قرار گرفت و آثار تاریخی و فرهنگی مهمی از آن به‌دست آمد.

کاوش‌های بعدی در سال ۱۳۷۷ نشان داد که کهن‌ترین لایه‌های باستانی در چشمه علی به هزاره‌های پنجم و ششم پیش از میلاد تعلق دارد. امروزه از آثار کشف شده در چشمه علی با نام«تمدن چشمه علی» یاد می کنند.

علاوه بر محوطه باستانی چشمه علی که امروزه روی آن را پوشانده اند، یک کتیبه و نقش برجسته زیبا در این محوطه وجود دارد. این نقش برجسته که روی دیواره کوه و درست بالای چشمه نقر شده، فتحعلیشاه قاجار و گروهی از درباریان او را به تصویر می کشد. همچنین بر فراز صخره چشمه علی بقایای برج و باروی باستانی شهر ری وجود دارد که در سال‌های اخیر به زیبایی مرمت و نورپردازی شده است.

رفتن به بالای کوه و دیدن برج و بارو کار سختی نیست و از آن بالا می توانید منظره کاملی از شهر ری و دورنمای حرم حضرت شاه عبدالعظیم حسنی را ببینید. بازدید از محوطه چشمه علی هر روز و هرساعت امکان پذیر است و هیچ محدودیتی ندارد.


کوه و بقعه بی بی شهربانو

در یک و نیم کیلومتری شمال روستای امین آباد و بر فراز یک کوه صخره‌ای، بقعه ای از دوره آل بویه (1000 سال پیش) بازمانده که مردم محلی معتقدند متعلق به شهربانو، دختر یزدگرد سوم، آخرین شاه سلسله ساسانی است. آنها می گویند پس از این که شهربانو در جنگ با سپاه اعراب مسلمان به اسارت درآمد، به مدینه برده شد و در آنجا به عقد امام حسین(ع) درآمد.

صحت این روایت از نظر تاریخی مورد تردید است و در عین حال، معلوم نیست که اگر شهربانو در مدینه به عقد امام سوم شیعیان درآمد، چرا مزار او در شهر ری - آن هم بر فراز کوه - قرار دارد؟ آنچه مسلم است بقعه بی بی شهربانو از قدیم الایام مورد احترام مردم ری بوده و ساخت بنایی به‌وسیله حکام شیعه مذهب آل بویه در آنجا، نشان دهنده دیرینگی اعتقاد مردم به این بقعه است. بقعه بی بی شهربانو، ساختمانی ساده و متشکل از دو قسمت دارد.

یکی قسمت قدیمی و هزار ساله که به‌وسیله سنگ و لاشه سنگ ساخته شده و دیگری قسمت مربوط به دوره قاجار که دارای یک گنبد کاشی‌کاری است. صندوق روی مزار نیز متعلق به سال ۸۸۸ هـ .ق یعنی دوره تیموریان است.

از فراز کوه بی بی شهربانو می توان منظره زیبایی از دشت ری را تماشا کرد.