چرا آلبر کامو عاشق فوتبال بود؟

هفته نامه تماشاگران امروز - ترجمه امیر علیزاده: فوتبال برای آلبر کامو، برنده جایزه نوبل ادبیات، ماجراجویی دسته جمعی گروهی از مردان بود که ساده ترین و بهترین بازی جهان را بازی می کنند. برای او فوتبال «تنها درس اخلاق» بود. برادری، همبستگی، روحیه جنگندگی، قاطعیت، همه اینها را درون زمین آموخت. کامو به اثر تربیتی فوتبال اعتقاد داشت. او یاد گرفت که فروتنانه پیروز شد و با متانت ببازد اما بیش از هر چیز او در فوتبال ارزش زندگی گروهی را کشف کرد. بدون فوتبال، از نظر کامو، جهان بی روح است، چه بسا بی رحم.

«توی حیاط، بهترین آینده از آن این دروازه بان است، کامو!» این را دبیر فلسفه او می گوید، نه مربی ورزش اش وقتی ژان گرنیه سال ۱۹۳۱داشت حیاط مدرسه را می پایید، برنده آتی جایزه نوبل را در تب فوتبال دید. او آلبر کامویی را می دید که قطعا اگر سال ۱۹۶۰ این قدر زود از دنیا نمی رفت، یک رمان فوتبالی می نوشت و این یک مصیبت بزرگ است، چون کامو عاشق فوتبال بود و آن را به عنوان مدرسه زندگی تمجید می کرد؛ به عنوان دانشگاه واقعی خود. این اشتیاق او به فوتبال، پیامدهایی هم داشت.

اهالی فوتبال حالا دست کم چهار چیز را در مورد این نویسنده فرانسوی می دانند؛ اینکه او یک بازیکن خیابانی بود، در تیم دانشگاه الجزیره بازی می کرد، دروازه بان بود و این جمله هم از اوست: «هر آنچه را که من در مورد اخلاق می دانم، مدیون فوتبال ام.» به این ترتیب، نتیجه چهار - هیچ به نفع کامو است و همتایش ولادیمیر نابوکف که در کمبریج دروازه بان بود - اما کمتر کسی از علاقه او به فوتبال خبر دارد - بازی را باخته است.

کاموی جوان یک فوتبالیست فوق العاده است. او در یک باشگاه معروف بازی می کند. هیچ بیوگرافی چنانکه باید در این مورد تحقیق نکرده است. برای همین همچنان این تصور نادرست در مورد «تیم دانشگاه» وجود دارد که انگار در یک لیگ آماتور است. بنابراین زیاد جدی گرفته نمی شود. در صورتی که در واقعیت تیم «راسینگ اونیورزیتر آلژیر» یا «ار.او.آ» در دهه سی میلادی یکی از قدرتمندترین تیم های الجزایر بوده است. این تیم سه بار در آن سال ها قهرمان آفریقای شمالی شد. در الجزیره، پایتخت رنگارنگ آن دوران مستعمره فرانسه، راسینگ حرف اول را می زد. پیراهن های آبی آسمانی و سفید راسینگ را، هم «پاسیاه ها» می پوشیدند و هم عرب ها.

ار.او.آ در سال ۱۹۲۶ تاسیس و خیلی زود به باشگاهی برازنده تبدیل شد و در فوتبال، تنیس، هاکی و سوارکاری درخشید. راسینگ به طبقات بالای جامعه تعلق دارد. استخر باشگاه پاتوق جوانان اعیان الجزیره است. آلبر کاموی دبیرستانی، متولد ۱۹۱۳، بین سال های ۱۹۲۸ و ۱۹۳۰ برای ار.او.آ بازی می کند. مسلما نه در تیم دانشجوها، بلکه در تیم جوانان راسینگ.

کامو اولین بازی اش را سال ۱۹۲۳ در حیاط مدرسه انجام می دهد. او یک بازیکن فرز و با مهارت است، یک استاد دریبل. توپ دوست اوست. کامو در زمان اتوبیوگرافیک «آدم اول» که مرگ امان اتمام اش را نداد، از کشف فوتبال می نویسد که «قرار بود عشق سال های بسیار باشد.» در زنگ تفریح سر ظهر، ۶۰ دقیقه فرصت است برای یک مسابقه در حیاط سیمانی مدرسه که دالان هایی با ستون های پت و پهن احاطه اش کرده اند. دانش آموزان - بدون «خرخوان ها و بچه مثبت ها» - تیم تشکیل می دهند. دروازه بان ها هر کدام دو ستون را به عنوان تیرهای دروازه خود اعلام می کنند. «بدون داور. و به محض سوت آغاز، داد و فریاد و بدو بدو شروع می شد.»

کامو نه تنها در انشا، بلکه در بازی تیمی هم تک است. او این گونه «توجه و احترام» همشاگردی های درشت هیکل تر را که معمولا به و «نیم وجبی» می گویند، جلب می کند. فوتبال، کاموی نوجوان را خوشبخت می کند. وقتی او با توپ حمله می کرد تا پشت سر هم یک درخت و یک بازیکن حریف را از پیش رو بردارد، حس می کرد پادشاه حیاط و زندگی است. اما در اصل، فوتبال برای این پسربچه ده ساله «قلمرو ممنوعه» است.

مادربزرگش فوتبال را برایش قدغن کرده تا کفش هایش را خراب نکند. کاموها آدم های خیلی فقیری اند. مادربزرگ آلبر کفش های بزرگی برایش خریده. او شب به شب کفی کفش ها را کنترل می کند. هر وقت آثار استهلاک جدیدی در آنها کشف کند، آلبر تنبیه می شود. با این وجود او به اینکه مادربزرگش فوتبال را ممنوع کرده، اعتنایی نمی کند.

کامو نمی تواند در برابر «آوازه جذابیت بازی مورد علاقه»اش طاقت بیاورد. حتی بازی های قهرمانی تیم بزرگسالان هم او را وسوسه می کند. او هر سکه اش را برای ورود به استادیوم پس انداز می کند، یا از لای نرده ها یواشکی به استادیوم می رود بدون اینکه پولی پرداخت کند.

آلبرکامو به عنوان یک بازیکن فوتبال خیابانی هر جایی به او بگویند، درجا و بدون تردید بازی می کند. در تیم های ترکیب شده از بچه های عرب و بچه های فرانسوی که به یک توپ وصله پینه شده از لباس های ژنده لگد می زنند. اما او از طرفی می خواهد شماره یک هم باشد. در ۱۴ سالگی به عنوان دروازه بان تیم مدرسه انتخاب می شود. استاد دریبل به گذشته پیوسته است و دوران کودکی به سر آمده.

چرا کامو دروازه بان شد؟ سر این موضوع بین علما دعواست. ادواردو گالئانو، نویسنده اروگوئه ای گمان می کند کامو نمی خواست کفش هایش را خراب کند، برای همین دروازه بان شد تا زیاد ندود. هربرت لوتمن، نویسنده بیوگرافی آلبر کامو می نویسد در بچگی آنقدر نحیف و کوچک بوده که هم تیمی هایش برای محافظت او را درون دروازه می گذاشتند. پاتریک مک کارتی، نویسنده کتاب «کامو: بیگانه»، بُعد دلاورانه دروازه بانی را برجسته می کند که داوطلبانه و بیگانه است و «نسبت به هر بازیکن دیگری کمتر جزیی از تیم.» احتمالا کامو هم از همین خوشش آمده.

روژه گرنیه، نویسنده و روزنامه نگار فرانسوی توضیح دیگری دارد: «شاید چون دروازه آدم را یاد صحنه می اندازد و دروازه بان توی آن احساس می کند که مثل هنرپیشه است.» این به طور تلویحی اشاره ای است به عشق و علاقه آینده کامو به تئاتر. احتمالا کامو خود را به عنوان «کارگردان» سایر بازیکنان می داند. به عنوان دروازه بان او بر زمین بازی مشرف است، دفاع را سازماندهی و توپ را پخش می کند. اگرچه او بازی ساز نیست اما آخرین مرجع، برای تعیین سرنوشت یک شوت یا ضربه سر است.

کامو تابستان ۱۹۲۷ را در یک اردوگاه تفریحی می گذراند که برای بچه های سربازهایی است که در جنگ کشته شده اند. در آنجا یک روز، کار به یک بازی فوتبال بین تیم منتخبی از این بچه های یتیم و یک تیم محلی متشکل از جوانان هفده هجده ساله می کشد. کامو تقریبا ۱۴ سالش است و نصف آنها. یکی از هم تیمی های او آنژه زاقران، سال ها بعد آن مسابقه دراماتیک را در یک نامه شرح داد. کامو کاپیتان است و تیم اردوگاه را او می چیند. در دروازه هم بدیهی است که خودش می ایستد، با کفش های خیابانی و دستهایی برهنه. فوتبال در الجزایر مسئله جدی است. پای حیثیت در میان است. تو باید به هر قیمتی ببری. «او دستوراتش را فریاد می کشد، همه را تشویق می کند، تحسین می کند.

به هر کسی که اشتباه می کند فحش می دهد، می جهد، شیرجه می رود، توی پای حریفان می پرد، دفاع می کند، توپ ها را می گیرد، دفع می کند و توپ هایی را که انگار با یک منجنیق به طرفش شلیک می شود، بر می گرداند.» و با این حال؛ کامو سه گل می خورد. حریف «ناجوانمرد» یاد گرفته بود که برای مغبون کردن این دروازه بان کوچک باید توپ ها را بالا بزند. کامو سه بار دستانش را به سمت تیر افقی دراز کرد تا توپ ها را بگیرد، اما بی فایده بود.

یک دروازه بان، مضحک بودنِ هستی بشری را در روبرو شدن با «توپ های مهارناپذیر» تجربه می کند. اینکه ناتوان بودن در برابر چیزی، چه تقدیر نکبت باری است. اما کامو و تیمش در این روز تصمیم گرفته اند به راحتی تن به این تقدیر ندهند و در برابر این شکست ظاهرا محتوم قد علم کنند. گارسیا، یک مهاجم باتکنیک، سه گل برای بچه یتیم ها می زند. کامو و درون دروازه اش سر از پا نمی شناسد اما حریف که از لحاظ بدنی چغرتر است، فشار می آورد. چیزی به پایان بازی نمانده که کامو برای چهارمین بار مغلوب می شود. توپ و دروازه بان با لگدهایی جانانه با هم توی دروازه قرار می گیرند. شکست تلخی است، به خصوص اینکه قهرمان بازی، مجروح و آسیب دیده از زمین به بیرون حمل می شود.

کامو بعد از هر گلی که می خورد، تسلی ناپذیر به نظر می رسد. بعدها هم به عنوان دروازه بان باشگاهی همین جور است. فقط به یک نقطه زل می زند، دنبال بهانه ای نمی گردد، به دلداری دوستانش هم اعتنایی نمی کند. آنژه زاقران، دفاع آن تیم، دروازه بان تیم شان در «در خود مانده» می بیند. کامو هر بار احساس می کند این تقصیر او بوده که نتوانسته یک شوت را بگیرد، غرورش جریحه دار می شود.

به زودی او رقابت با بزرگسالان را می جوید. او می خواهد از یک دروازه درست و حسابی محافظت کند. ۱۹۲۸ به «اتحادیه ورزشی مون پنسیه» ملحق می شود. یک باشگاه کم اهمیت متعلق به محله ای از شهر که به گفته کامو، «برآمدگی های زمین چمنش از ورم های ساق پای یک مهاجم نوک بیشتر بود.» در همان سال او به «راسینگ اونیورزیتر آلژیر» می پیوندد که به تازگی یک تیم نوجوانان تشکیل داده است. کامو باور دارد که در ار.او.آ، «علمی» فوتبال بازی می شود.

عضویت در ار.او.آی با کلاس، ترفیع اجتماعی آلبر را در پی دارد. هم تیمی هایش جزو قشرهای بالاترند و کامو آنها را اغلب تا در خانه شان همراهی می کند. او به عنوان بازیکن «سفید و آبی آسمانی ها»، به «کلوب یاخت» کنار بندر الجزیره دسترسی پیدا می کند. نه یهودی ها و نه عرب ها چنین حقی ندارند. فقرا هم بیرون می مانند. اعضای سرشناس ار.او.آ برای دروازه بان با استعداد تیم جوانان استثنا قائل می شوند.

در آن عکس معروف تیمی ار.او.آ کامو کاملا برجسته است. او به وضوح کم سن و سال تر از هم تیمی هایش به نظر می آید که در میان آنها یکی دو تا مرد قوی هیکل هم هستند. او چهارزانو در مرکز این گروه نشسته است. کت و شال و کلاه به تن دارد؛ ظاهرا این لباس عادی روزمره است، نه لباس دروازه بانی. لبخند کامو نشانه رضایت عمیق اوست. کل تیم پشت سر کامو است، قهرمانان فردا. «۲۰ سال بعد، در خیابان های پاریس و حتی بوئنوس آیرس، اسم ار.او.آ قلب ام را به تپش می اندازد. به ابلهانه ترین شکل ممکن توی دنیا.»

در یک عکس دیگر، کامو پیراهن سفید و جوراب های راه راه راسینگ را پوشیده است. حالا او بزرگ تر به نظر می آید. اینجا هم در وسز پز گرفته، ضمن آنکه توپ را هم قاپیده، به نشانه سردسته بودنش. بی تردید او یک ستاره کوچک است، اما قوی ترین عواطف خود را مدیون زندگی گروهی است: «من عاشق تیمم بودم. به خاطر شادمانی از یک پیروزی که به طرز فوق العاده ای با خستگی در هم می آمیزد. همین طور به خاطر این میلِ گنگِ گریستن به خاطر یک شکست.»

آنها پنج شنبه ها تمرین می کنند. یکشنبه ها مسابقات برگزار می شود. ار.او.آ با سیستم کلاسیک ۵-۳-۲ بازی می کند؛ با یک دونده میانی به عنوان مهره مرکزی تیم. کامو یک دروازه بان خوب و بی پرواست. وقتی خود را توی دل مهاجمان حریف پرت می کند، از هیچ زخمی نمی ترسد. ژان - لویی پلانش، بیوگرافِ «جوانان الجزایری» کامو تعریف می کند: «ستزه جویی خویشتن دارانه او، سروصدای زیادی به پا کرده بود.» آن پسربچه نزار محله فقیرنشین، حالا در برابر یک دنیای خصومت آمیز تاب می آورد. مهاجمان تیم رقیب، «حسین - دی» تهدیدش می کنند که او را راهی قبرستان محله خواهند کرد. تیم شهر بوفاریک، یک مهاجم غول پیکر دارد ملقب به «هندوانه» که به کامو به طرز هولناکی تنه می زند.

فوتبال آن روزها در الجزایر یک بازی خشونت آمیز است. در دربی های الجزیره که به نزاع های قبیله ای می مانند، کار اغلب به کتک کاری می کشد. اما کامو از این زیاده روی های مردانه آن سال ها به نیکی یاد می کند. اغلب هم او پیروز بیرون می آمد. روزنامه باشگاه، «لو روا» در یک گزارش بازی می نویسد: «بهترین آنها کامو بود که تنها توانستند در یک شلوغی مغلوبش کنند و در گل، نمایشی درخشان داشت.»

مطمئنا آلبر به زودی به تیم اول ار.او.آ راه پیدا می کرد اما بیماری، ناگهان به این بازی پایان می دهد. در دسامبر ۱۹۳۰ کامو غش می کند. او تب دارد. حالت خفگی به او دست می دهد. خون بالا می آورد. دلایلش از نظر او «ورزش زیادی، خستگی و آفتاب بیش از حد» است. خانواده گمان می کند که او پس از شنا در دریا یا موقع فوتبال بازی کردن، سرما خورده است. پزشکان اما تشخیص شان سل است. کامو به بیمارستان می رود. بعد از آن عمویش از او مراقبت می کند تا دوباره روپا شود اما او یک سال تحصیلی را این گونه از دست می دهد.

«لو روا» چند بار گزارش می دهد که دروازه بان تیم جوانان به خاطر بیماری نمی تواند بازی کند. وقتی کامو در اکتبر ۱۹۳۱ به دبیرستان برمی گردد، می داند که زمین فوتبال همچنان برایش تابو است. او باید از هر گونه فشار جسمانی اجتناب کند. آلبر ۱۸ ساله حالا شور و شوقش را صرف ادبیات و فلسفه می کند. کامو روح تیمی ار.او.آ را در تئاتر آماتور دوباره پیدا می کند. اما در جواب این سوال که اگر سالم بود چه راهی را می رفت، پاسخ می دهد: «فوتبال؛ بدون تردید.»

و کامو از حالا به بعد باید به همین قناعت کند که فقط به عنوان تماشاگر در استادیوم بنشیند. او طرفدار وفادار ار.او.آ باقی می ماند اما فوتبال را بیش از آن دوست دارد که بخواهد دلباخته یک تیم شود. به سایر تیم های الجزیره هم علاقه مند است، مثل «گالیا»ی اروپایی یا «مولودیه» عربی. طبعا این دروازه بان سابق با دقت بیشتری عملکرد مردان میان تیرها را زیر نظر دارد. بزرگ ترین الگویش دروازه بان تیم ملی فرانسه، اوران دی لور تواست. دی لورتو در جام جهانی ۱۹۳۸ است که در بازی با ایتالیا آوازه ای جاودانه پیدا می کند.

سنگربان فرانسه با شیرجه هایش پیولا مهاجم وسط ایتالیا را عاجز می کند، اما عاقبت ایتالیا با دو گل همین پیولاست که ۳-۱ می برد و بهرمان جهان می شود. کامو خیلی دوست دارد این خاطره را به یاد بیاورد که پیولا، آن روز خون خونش را می خورد. آلبر کامو عاشق این افسانه های فوتبال است که به خاطره جمعی راه می یابند. هم ذات پنداری کامو با ستاره سنگربان فرانسه به دلیل خاصی است؛ دی لور تو هم مثل کامو با سل جنگید. دروازه بان فرانسه اما بر آن غلبه کرد.

در سپتامبر ۱۹۳۸ کامو به استخدام روزنامه «لژیر رپوبلیکن» در می آید. یکی از چهار صفحه این روزنامه هر روز به ورزش اختصاص دارد. گزارش های آن درباره فوتبال، بوکس، راگبی، دوومیدانی و اسب دوانی بسیار پرطرفدار است. ورزش، مذهب عملی الجزایری هاست. کامو سال ۱۹۳۹ یک گزارش پرمایه درباره یک شب بوکس در اوران می نویسد. مسابقات را خیلی کارشناسانه تحلیل می کند. اما کامو به عنوان روزنامه نگار ورزشی نیست که برای خودش نامی دست و پا می کند. کامو مقالات سیاسی، گزارش های دادگاهی و نقدهای ادبی می نویسد. فوتبال کار پل بالازار است. این خبرنگار از دانش استثنایی کامو در فوتبال حیرت می کند.

همان لیسانسه فلسفه، همه باشگاه های الجزایری را می شناسد و اسم ناشناس ترین آنها که به اختصار مثلا اس.ث.ب.آ و ار.ث.ام.ث نوشته می شود را به راحتی رمزگشایی می کند. بالازار یک شنبه های فوتبالی «لژیر رپوبلیکن» را به یاد دارد. کارکنان، اول عصر توی تحریریه جمع می شوند و منتظر نتایج بازی ها هستند. اگر « ار.او.آ»ی او برده باشد، کامو با پز پیروزمندانه راه می رود. بعد از باخت ها هم متلک های همکارانش را باید تحمل کند.

چند سال بعد در پاریس، کامو جوانی اش را دوباره پیدا می کند. این نویسنده از ۱۹۴۵ به بعد به استادیوم پارک دو پرنس می رود. عشق جدیدش تیم راسینگ پاریس است. دوباره یک تیم به رنگ آبی آسمانی و سفید، دوباره یک باشگاه کاریزماتیک و موفق. راسینگ، یک پیشگام در فوتبال فرانسه، سال ۱۹۳۶ لیگ و جام حذفی را همزمان برده بود. ۱۹۴۵ هم پاریسی ها در جام حذفی قهرمان می شوند. در این تیم پنج بازیکن فرانسوی - الجزایری بازی می کنند. کامو روی سکوها به وجد آمده است. کنار او روشنفکران دیگری هم نشسته اند.

مثل رمون آرون، موریس نادو، ژرژ آلت شولر و روژه گرنیه. ماریا کاسارس، هنرپیشه اسپانیایی هم که رابطه ای بلند مدت با کامو دارد، در پارک دو پرنس کنار اوست. درباره کاموی تماشاچی، اظهارات متضادی وجود دارد. پاتریک مک کارتی، بیوگراف او، ادعا می کند که این طرفدار راسینگ به شدت عصبی می شده و آن قدر داد می زده که مردم بر می گشتند و نویسنده «طاعون» را به جا می آوردند. اما همکار کامو در روزنامه «کمبت»، ویکتور پرونی روزنامه نگار ورزشی، این را رد می کند که او آتشی مزاج بوده: «او بردبار و تزلزل ناپذیر بود. از درون برآشفته می شد.»

۱۹۴۹ وقتی کامو در برزیل به سر می برد، میزبانانش از درخواست او برای تماشای یک مسابقه فوتبال حظ می کنند. یک مسابقه بزرگ همان قدر کامو را سر شوق می آورد که یک نمایش مهم تئاتر. او اغلب این دو دلبستگی را کنار هم قرار می دهد. در رمان «سقوط» از زبان راوی داستان که دارد زندگی اش را تعریف می کند، می گوید «یک استادیوم پرِ در حد انفجار» در کنار تئاتر تنها جایی در جهان است که او در آن احساس «بی گناهی» می کند.

منظور از بی گناهی در اینجا صداقت، شور، شادی بچه گانه و اصالت است. برای کامو درون زمین چیزی جز حقیقت وجود ندارد. سال ۱۹۴۴ در دفترچه خاطراتش می نویسد: «تجربه عدالت به وسیله ورزش». عصر طلایی ورزش آماتور. اینکه فوتبال می تواند یک پدیده فاسد باشد، غیرقابل تصور است. کامو روحش هم از بازی رسواکننده آلمان و اتریش در جام جهانی ۱۹۸۲ و خیانتی که قرار بود در حق الجزایرش بشود، خبر نداشت. اگر زنده بود این نامردی را به باد انتقاد می گرفت و حقِ خائنین را کفِ دست شان می گذاشت.

*****************
مخالف ابدی او ژان - پل سارتر نوشته که در یک بازی فوتبال «همه چیز با حضور تیم حریف» پیچیده می شود. یک شوخی بانمک اما سرد. سارتر احتمالا هیچ وقت در عمرش انتظار یک نتیجه را نکشیده، یا برای محاسبه یک جدول بی قراری نکرده است. اما از نظر کامو، بدون فوتبال، جهان بی روح است، چه بسا بی رحم. در یک پیش نویس برای رمان «طاعون» در مورد یک بازیکن فوتبال که به خاطر قرنطینه بازی هایش لغو شده، آمده: «او بی هدف در خیابان ها سرگردان است، به سنگ ها لگد می زند و سعی می کند یک راست داخل راه آب راهی شان کند. یک - هیچ. او بعد اضافه می کند که این زندگی سگی ای است.» یک زندگی روی نیمکت ذخیره های تاریخ. یک ظاهرساز، یک بازیکن دم دستی، یک نوستالژیست. احتمالا کسی باید این احساس را داشته باشد که دیگر شماره یک نیست.

فوتبال برای آلبر کامو، ماجراجویی دسته جمعی گروهی از مردان بود که ساده ترین و بهترین بازی جهان را بازی می کنند. برای او فوتبال «تنها درس اخلاق» بود. برادری، همبستگی، روحیه جنگندگی، قاطعیت، همه اینها را با فوتبال بازی کردن آموخت. همین طور اینکه مقررات بازی «فرمان بری وفادارانه» را می طلبد. کامو به اثر تربیتی فوتبال اعتقاد داشت. او یاد گرفت که فروتنانه پیروز شود و با متانت ببازد. برخلاف نظر جورج اورول، فوتبال برای او یک جنگ زشت نبود. بیش از هر چیز کامو در فوتبال ارزش زندگی گروهی را کشف کرد.

به عنوان دروازه بان به عملکرد هم تیمی هایش وابسته بود اما از سوی دیگر با پرش هایش می توانست همه چیز آنها را نجات دهد؛ امیدشان، پیروزی شان و شادی شان. او در یک ارکستر، تک نواز بود و بین دو تیر دروازه مجال این را داشت که فلسفه دروازه بانی خود را تعریف کند: «من خیلی زود یاد گرفتم که توپ هیچ گاه از سمتی که انتظارش را می کشید، نمی آید. این بعدها در پاریس که آدم ها با هم روراست نیستند، به من خیلی کمک کرد.»