آیا توافق هسته‌ای ایران هیچ سودی نداشت؟

سالنامه اعتماد - حسن بهشتی پور*: از زمان تصویب نهایی برجام در تیر ماه ۱۳۹۴ تاکنون شبهه های متعددی درباره متن برجام در داخل و خارج کشور توسط مخالفان برجام مطرح شده و می شود. در مطلب پیش رو تلاش شده است به صورت کوتاه به مهم ترین شبهه هایی که در این زمینه مطرح می شود، پاسخ داده شود.

الف) برجام یک بیانیه سیاسی است و ضمانت اجرایی ندارد:

ادعای این که این سند صرفا یک بیانیه سیاسی است بیشتر از طرف آمریکایی ها و منتقدان داخلی مطرح می شود زیرا اوباما به بهانه این که اگر توافق برجام به کنگره آمریکا فرستاده شود، ممکن است ماه ها طول بکشد تا یک توافق به دست بیاید از ارسال آن به کنگره خودداری کرد اما پذیرفت که این سند عینا در قطعنامه شورای امنیت به تصویب برسد.

از آنجا که برجام به صورت امل و بدون کم و کاست، ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ قرار گرفت، بنابراین در عمل به یک سند بین المللی تبدیل شده است زیرا اگر سندی ذیل قطعنامه مصوب شورای امنیت قرار گرفت از لحاظ حقوق بین الملل یک سند بین المللی محسوب می شود و دیگر نمی توان گفت صرفا بیانیه بی خاصیتی است که ضمانت اجرایی هم ندارد. بنابراین اگر ترامپ رییس جمهوری آمریکا می کوشد این سند بین المللی را در سطح یک بیانیه سیاسی توافق شده ساده تنزل دهد، بیشتر هدفش بهره برداری های سیاسی تبلیغاتی است. زیرا اگر چنین بود در یک سال و اندی که از زمامداری اش گذشته است این همه تلاش نمی کرد این توافق را ملغی کند.

ب) تئوری ماشه در عمل برجام را بی خاصیت کرده است:

مخالفان برجام می گویند با در نظر گرفتن این که اگر برجام از طرف هر یک از اعضای گروه 1+5 یا ایران نقض شود ظرف یک ماه همه قطعنامه های تحریمی شورای امنیت علیه ایران مجددا اعتبار پیدا می کنند، بنابراین در عمل ایران تعهدات خود را انجام داده است اما طرف مقابل ایران را تحت فشار قرار داده و این مانند آن است که ماشه اسلحه کشیده و روی شقیقه ایران گذاشته شده است. در پاسخ به این موضوع باید به چند نکته اساسی توجه کرد:

۱. برجام به 10 سال پرونده سازی هسته ای علیه ایران پایان داد و این یک دستاورد بزرگ برای ایران محسوب می شود. از جمله مهم ترین آنها مختومه اعلام شدن 12 قطعنامه شورای حکام آژانس بین المللی هسته ای علیه ایران بود که هر دام آنها زمینه ساز ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل شده بود. این قطعنامه های 12 گانه شورای حکام دیگر با نقض برجام از سوی آمریکا یا هر قدرت دیگری بر نمی گردد. بر اساس بند یازدهم قطعنامه شماره «72/2015/GOV» مصوب 27 دسامبر 2015 شورای حکام آژانس بین المللی، کلیه قطعنامه های قبلی این شورا با توجه به اجرای مفاد بندهای 15.1 الی 15.11 پیوست شماره 5 برجام از سوی ایران و تایید آن از سوی آژانس بین المللی انرژی هسته ای لغو شده اند و قابل برگشت نیستند.

از جمله مهم ترین گزارش های مدیرکل آژانس موارد مربوط به PMD بود که در واقع سناریوسازی بسیار مهمی در 12 سرفصل طی 66 بند درباره فعالیت هسته ای ایران مطرح شده بود که خوشبختانه بعد از برجام و تایید انجام بخشی از تعهدات ایران بر اساس بند نهم قطعنامه (72/2015/GOV) مصوب 27 دسامبر 2015 به این پرونده سازی مهم علیه ایران پایان داده شد.

۲. شورای امنیت سازمان ملل در بین مرداد ماه سال 1385 که اولین قطعنامه علیه ایران را صادر کرد تا آخرین قطعنامه که 2231 در مرداد ماه سال 1394 تصویب شد در مجموع 9 قطعنامه درباره ایران صادر کرد که از این میان شش قطعنامه مهم تحت فصل هفتم منشور ملل صادر شد که بازگشت احتمالی آنها بسیار اهمیت دارد اما در واقع از آنجا که مبانی حقوقی که به تصویب این قطعنامه ها منجر شده بود اکنون با تاکید بیش از 10 بار آژانس درباره تعهد ایران به اجرای برجام در عمل فروپاشیده است، بنابراین حتی اگر آمریکا از برجام خارج شود، باز هم این کشور دیگر نمی تواند مانند گذشته متحدان خود را علیه ایران با خود همراه کند زیرا مدیرکل آژانس همانی که در ایران می گفتند جاسوس است و به نفع آمریکا کار می کند، با وجود همه فشارهای ترامپ تاکنون 10 بار به صراحت اجرای کامل تعهدات ایران در برجام را تایید کرده است.

بنابراین تا زمانی که ایران به تعهدات خود عمل کند و آژانس هم تایید کند دیگر امکان ندارد شورای امنیت ایران را به نقض برجام متهم کند؛ ضمن آن که بازگشت قطعنامه های تحریمی در عمل مشکلاتی را هم برای اروپایی ها، ژاپن، کره جنوبی و هند نیز به وجود می آورد که این کشورها را ترغیب می کند با تکیه به گزارش آژانس درباره اجرای تعهدات ایران در عمل شرایط جدیدی برای حل مسئله فراهم کنند.

۳. آمریکا می تواند از برجام خارج شود اما به عنوان ناقض صریح برجام باید هزینه آن را بپردازد. این هزینه مادی نیست اما برای اعتبار آمریکا ضربه مهمی است. به همین دلیل با وجود همه تمایل ترامپ برای خروج فوری از برجام تاکنون سه بار این مسئله را به تاخیر انداخته است زیرا همه مشاورانش به او گفتند که مادامی که اروپایی ها، ژاپن، کره جنوبی، هند و چین که شرکای اصلی تجاری ایران هستند با آمریکا همراهی نکنند، این کشور نمی تواند به اهداف خود برسد.

۴. مادامی که ایران به تعهداتش در برجام پایبند است، ضمانت اجرایی برجام اولا منافع اروپایی ها در ادامه تعامل با ایران در همه زمینه هاست و ثانیا گزارش های آژانس هیچ بهانه ای را برای همسویی اروپا و دیگران با آمریکا به وجود نمی آورد. به همین دلیل است که آمریکایی ها می خواهند به بهانه نقض حقوق بشر توسط ایران و ادعای حمایت ایران از تروریسم و آنچه اقدامات بی ثبات سازی ایران در منطقه می خوانند، اروپایی ها را با خود همراه کنند که در خارج از برجام تحریم هایی را علیه ایران وضع کنند تا در عمل، برجام را برای ایران بی خاصیت کنند.

ایران در این میان دست و پا بسته نیست و اگر ما این فکر غلط را از خودمان دور کنیم که در برجام همه چیز را دادیم و هیچ چیز نگرفتیم، می شود اقدام هایی انجام داد تا طرف مقابل را به تجدید نظر وادار سازد. اما این اقدام ها مسلما هزینه ساز است. بنابراین بهتر است طرف مقابل یعنی آمریکا بداند که اگر ناقض برجام باشد در آن وضعیت ایران اقدام های موثری انجام می دهد که جز پشیمانی برای آنها نفعی ندارد.

البته آمریکا و متحدانش هم به خوبی بر توان بالقوه هسته ای ایران واقف هستند و می دانند که ایران علاوه بر قدرت مانور هسته ای امانات دیگری در منطقه دارد که اگر به سمت یک تقابل جدی کشیده شوند وضعیت برای همه در منطقه و خارج از منطقه نگران کننده می شود. بر این اساس است که آمریکا و متحدانش به سمت آن رفته اند که به جای انکار برجام، سایر بهانه ها را مثل ادعای نقش بی ثبات سازی ایران در منطقه، نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم در دستور کار قرار دادند. حالا ایران باید در داخل کشور طوری عمل کند که آنها نتوانند از این بهانه ها بستر جدیدی برای اعمال تحریم ها فراهم کنند.

پ) برجام یک توافق بد است زیرا همه چیزها را نقد دادیم، وعده های نسیه گرفتیم:

درباره این شبهه نیز باید به چند نکته مهم اشاره کرد:

۱. خوب بودن یا بد بودن یک توافق باید با یک معیارها و شاخص هایی سنجیده شود که مورد پذیرش اکثر کارشناسان باشد. باید از دوستان منتقد پرسید بر اساس کدام شاخص ها و معیارها شما معتقد هستید برجام یک توافق بد بوده است؟ اگر ملاک ما منافع ملی خودمان است وقتی شورای عالی امنیت ملی این توافق را تایید می کند یعنی منافع ملی ایران را در سطحی که ممکن بوده، تامین می کند.

اگر ملاک ما عملکرد ترامپ باشد، بله، از نگاه ایشان بدترین توافق است زیرا آنچه آمریکا هدف نهایی اش بوده به دست نیاورده و مجبور شده به حداقل ها راضی شود. در این مورد سخنرانی اوباما در جمع یهودیان در اجلاس آی پک در سال 2013 بسیار مهم است. اوباما در آن سخنرانی که برای توجیه لابی صهیونیستی درباره برجام انجام شده می گوید: «اگر دست ما بود تمام پیچ و مهره های صنعت هسته ای ایران را باز می کردیم و نابود می کردیم اما ما نمی توانیم؛ به همین دلیل با ایران وارد مذاکره شدیم.» در واقع اوباما در این سخنرانی می خواهد بگوید ما بر اساس آنچه می توانستیم به توافق رسیدیم نه بر اساس آنچه آرمان و خواسته عالی ما بود.

۲. همان طور که در پاسخ به شبهه قبلی مطرح شد، توافق برجام بر اساس ملاک های منافع ملی و امنیت ملی یک توافق بد نبوده است. حداکثر این است که ما بگوییم ایران و همه طرف های مذاکره به حداقل خواسته هایی که می توانستند به دست آورند، رضایت دادند تا توافق شکل بگیرد. اگر ایران به خواسته های اصلی خود که ادامه غنی سازی اورانیوم و ادامه فعالیت صنعت هسته ای در ایران ولو به شکل محدود رضایت داد، به دلیل آن بود که اصولا راه حل بهتری در پیش رو نداشت.

آنهایی که مرتبا به برجام انتقاد می کنند، در عمل هیچ راه حل جایگزینی ارائه نمی دهند. آنها فقط در شعار بر پیگیری اقتصاد مقاومتی تاکید داشته و دارند اما همه می دانند برای اجرای اقتصاد مقاومتی ایران به رفع تحریم های مربوط به صادرات نفت و گاز و پتروشیمی و فلزات گرانبها نیاز داشتیم. این گونه نبود که ایران به صرف اجرای اقتصاد مقاومتی می توانست اثرات مخرب تحریم هایی را که بر اساس شش قطعنامه فصل هفتم منشور سازمان ملل وضع شده بود، خنثی کند.

۳. آنها می گویند «حتی در یک معامله ساده روزمره هم طرفین از یکدیگر تضمین می گیرند و مرحله به مرحله جلو می روند اما شما قبول کردید همه تعهدات تان را انجام دهید و بعد منتظر آنها بمانید.»

در این مورد باید گفت اول آن که ایران همه تعهداتش را یکجا انجام نداده و روند اجرای تعهدات ایران در چند مرحله و با گرفتن امتیازهایی در ظرف یک سال به اجرا در آمد. این روند همچنان ادامه دارد مثل رعایت سقف ذخایر اورانیوم موجود در کشور یا درصد میزان غنی سازی به اندازه 3.67 درصد. دوم این که امتیازهای گرفته شده در برابر امتیازهایی که قرار بوده بعدا گرفته شود یا طرف مقابل اجرایی کند یکسان و همگن نیست. دلیل آن هم روشن است. شعارهای مربوط به این که تحریم ها هیچ اثری ندارند و قطعنامه های شورای حکام آژانس و شورای امنیت کاغذپاره هستند، در عمل شرایطی را به وجود آورد که برای برون رفت از این بحران تحمیل شده که حتی روسیه و چین و هند را هم با خودشان همراه کرده بودند، موقعیتی را به وجود آورد که ایران تعهداتش را مرحله به مرحله انجام داد.

اما مهم ترین بخش تعهد ایران به پذیرش نهایی پروتکل الحاقی توسط مجلس شورای اسلامی مربوط می شود که تا زمان نهایی نشدن همه مراحل تعهد شده از سوی آمریکا و اروپا در مجلس تایید نخواهد شد. این موضوع مهمی است و اهل فن می دانند این تضمین چقدر اهمیت دارد.

سوم آن که بر اساس برجام ایران برخلاف دو سال مربوط به سال های 1382 تا 1384 غنی سازی اورانیوم را به صورت داوطلبانه متوقف نکرد، بلکه غنی سازی اورانیوم را در حدی که مورد نیاز نیروگاه های اتمی است، ادامه داد. همین نکته موجب نارضایتی دارودسته ترامپ شده است زیرا آنها می دانند اگر ایران غنی سازی را کاملا متوقف کرده بود در عمل آنها می توانستند اجرای تعهدات شان را برای سال ها به تعویق بیندازند اما حالا می بینند از یکسو ایران فعالیت غنی سازی خود را ادامه می دهد و چرخ سانتریفیوژهایش ولو به شکل محدود می چرخد و از سوی دیگر گذشت زمان هم به ضرر آنها است چرا که برای اجرای برجام سقف زمانی هشت سال و در مواردی 10 سال تعیین شده است و همین نکته است که ترامپ را مجبور ساخته فشار بیاورد تا سقف زمانی اجرا از برجام برداشته شود. اگر این موارد تضمین نیست پس چه نامی می توان بر آن نهاد؟

چهارم می گویند ایران یک خانه را نقد خریده است اما طرف مقابل حاضر به تحویل کامل خانه نیست در حالی که این مثال گمراه کننده است. در این مورد باید گفت خانه مورد نظر که حق غنی سازی اورانیوم باشد، در اختیار ایران بوده و هست اما آمریکا و متحدانش پس از 10 سال پرونده سازی جهان را متقاعد کرده بودند. این خانه متعلق به ایران نیست و اساس مالکیت آن را بی اعتبار کردند. ایران بعد از 12 سال مقاومت توانست اصل موضوع را در نهایت به دنیا ثابت کند که غنی سازی را نمی توانند از ایران سلب کنند و در واقع، حق مالکیت خانه ای که وجود داشت از طرف مقابل به رسمیت شناخته شد. اکنون 10 سال وقت لازم است که کارهای حقوقی که در برجام پیش بینی شده است محقق شود تا سند این خانه کاملا آزاد شود.

۴. برای رفع تحریم ها هیچ ناظری تعیین نشده است. ناظر اجرای تعهدات آمریکا کجاست؟ همان طور که توضیح داده شد رفع تحریم های آمریکا به صورت کامل در برجام پیش بینی نشده است. آنچه آمریکا تعهد کرده است به تعلیق در آوردن تحریم های ناجوانمردانه ای است که یا به دستور مستقیم روسای جمهوری آمریکا یا با مصوبه کنگره آمریکا یا با تصویب مجالس ایالتی آمریکا علیه ایران وضع شده بود.

بنابراین نص صریح برجام آمریکا فقط تعلیق و نه لغو را پذیرفته است. برای این که آمریکا تعلیق تحریم ها را اجرا کند، برجام ذیل قطعنامه 2231 شورای امنیت قرار گرفت. بدین ترتیب به یک سد بین المللی تبدیل شد. این که آمریکا بعدا با تغییر دولتش زیر تعهداتش می زند، ملاکی برای این نیست که برجام بد است زیرا آمریکا زیر پیمان پاریس هم زد؛ توافق مربوط به دیوان جنایتکاران جنگی در لاهه مربوط به سند رم را هم با آنکه در دوره آلبرایت وزیر خارجه وقت آمریکا امضا کرده بود، کنگره آمریکا نپذیرفت و آمریکا به این دادگاه نپیوست. خوب آیا اینها را می توان ملناک قرار داد که اصل آن پیمان ها تضمین کافی نداشتند؟ یا آن که مدعی شویم مذاکره کنندگان ایرانی می توانستند ضمانت بیشتری به دست آورند اما نگرفتند؟

این که مرتب تکرار کنیم آمریکا بدعهد است کمکی به اصل قضیه نمی کند. خلاصه آن که ناظر اجرای تعهدات آمریکا مصوبه شورای امنیت سازمان ملل و همچنین کمیسیون نظارت بر اجرای برجام است. باید دید ایران تا چقدر می تواند با اتخاذ سیاست صحیح دنیا را با خود همراه کند؟

امروز بهتر است منتقدان محترم برجام به جای زیر سوال بردن این سند معتبر، با همه ایرانی ها دست به دست هم بدهند و اجرای مطالبات برجام را از طرف آمریکایی بخواهند نه آن که به ایجاد تشکیک درباره عملکرد کسانی روی آورند که دو سال خون دل خوردند تا بتوانند در وضعیت بسیار بد آن زمان به توافقی برسند که ضمن حفظ حقوق هسته ای ایران به تداوم کار صنعت هسته ای بدون تحریم بین المللی منجر شود.

* کارشناس ارشد سیاست خارجی