درمان مارگزیدگی با این راهکار‌ها

روزنامه شهروند: رفتن به كوه و دشت و بیابان همان‌قدر كه لذتبخش است و هیجان دارد، خطراتی را هم به دنبال دارد كه اگر حواستان نباشد ممكن است گریبانتان را بگیرد.

وجود انواع جانوران در این مكان‌ها مانند مار و عقرب می‌تواند یك روز خوب را تبدیل به یك روز بد و پر از حادثه كند. بد نیست بدانید كه چطور می‌توان با مارگزیدگی مقابله كرد، شاید دانستن بعضی نكات كاربردی و مرور آنها جایی به دردتان بخورد.

علایم، نشانه‌ها و بررسی بیمار

علایم و نشانه‌های زهرآگین شدن بدن كسی كه مورد گزش مار واقع شده به عواملی چون اندازه مار،‌ محل، تعداد و عمق گزیدگی، مقدار زهر تزریق شده، حساسیت فرد نسبت به زهر، سن و وزن مصدوم، سلامتی عمومی فرد و نوع و تعداد میكروارگانیسم موجود در حفره دهانی مار بستگی دارد. اما برای بررسی بیمار و این كه بدانید مار سمی او را نیش زده یا غیر سمی، دانستن این نكات ضروری است:

• مشاهده مار
• مشاهده سوراخ یا زخم در محل نیش زدگی.
• درد در محل گزیدگی؛ درد و سوزش شدید است.
• تورم، با گذشت زمان، تورم به سمت قسمت مرکزی اندام و به طرف تنه فرد پیشرفت می‌کند.
• قرمزی پوست و بروز تاول
• قرمزی و تورم عروق لنفاوی در عضو گزیده شده و پیشرفت این قرمزی و تورم به سمت قسمت‌های مرکزی بدن. لبه‌های این ناحیه بسیار دردناک و نسبت به لمس حساس است.
• تهوع، استفراغ، سرگیجه و احساس ضعف
• کاهش فشار خون
• تب، لرز و تعریق
• سوزن سوزن یا کرخت شدن نوک انگشتان و اطراف لب و دهان
• خونریزی از بینی، وجود خون در ادرار یا مدفوع
• تند شدن تنفس یا تنگی نفس
• افزایش نبض
• مشکل بینایی

نكته: در بررسی بیمار، ابتدا به دنبال اثرات دو دندان روی پوست مصدوم بگردید. البته ممكن است فقط یكی از دندان‌ها در پوست فرو رفته باشد. گاه نیز یكی از دندان‌های مار در حمله به هدف قبلی شكسته است. گاهی هم ممكن است كه مار در مرحله پوست اندازی بوده و بیشتر از ٢ دندان داشته باشد.

هنگامی که کسی توسط مارسمی گزیده می‌شود، علایمی که در او ظاهر می شود را بسته به نوع سم و میزان ورود آن به بدن به دو گروه خفیف و شدید تقسیم می‌كنند:

تفاوت گزیدگی مار سمی با مار غیرسمی

• مارگزیدگی در بچه‌ها معمولا شدت و مرگ و میر بیشتری دارد.
• اگر گزش در محل یك رگ بزرگ باشد، سم به طور مستقیم وارد گردش خون شده و تشنج و مرگ در عرض چند دقیقه بروز می‌كند.
• اثرات سمی بعد از چند ساعت تا چند روز بر روی قلب و عروق، دستگاه تنفس، گوارش، كلیه‌ها واعصاب ظاهر می‌شود.
• وجود تهوع و استفراغ در دقایق اول پس از گزش، نشان دهنده ورود مقادیر زیاد سم به درون فرد مارگزیده است.
• سم برخی مارها سبب فساد و آسیب قسمت وسیعی از پوست می‌شود. گاهی گزش توسط مار سمی بدون وارد شدن سم به بدن فرد مارگزیده صورت می‌گیرد. اگر پس از یك ساعت، درد و سوزش درمحل گزش و علایم عمومی گفته شده، مشاهده نشد، می‌توان از وارد نشدن سم به بدن اطمینان حاصل كرد.
• زخم ناشی از گزش مارها مثل بقیه زخم‌ها ممكن است دچار عفونت ثانویه شود.
• ممكن است در اثر گزش فرد توسط یك مار غیر سمی، علایم عصبی، روانی و هیجانی ظاهر شوند كه ارتباط به سم مار ندارد.

کمک‌های اولیه

این كه بدانید هنگام مارگزیدگی چه كارهایی باید انجام دهید تا سم از بدن خارج شود یا به بقیه اندام‌ها سرایت نكند، می‌تواند جان مصدوم را نجات دهد. به عنوان یك ناجی این نكات را بخوانید و به خاطر بسپارید:

• اگر گزیدگی‌ها در ناحیه دست و پاها اتفاق افتاده، با استفاده از پارچه یا باندی كه حدود ٤ تا ٥سانتی‌متر عرض داشته باشد، بالا و پایین محل گزیدگی را ببندید. البته این كار باید با رعایت اصول انجام شود. باند یا پارچه را طوری ببندید كه یك انگشت به راحتی از زیر آن عبور كند و مانع مسدود شدن خون سرخرگی نشود.
• در صورتی كه محل گزش در نزدیكی مفاصل است، از قراردادن نوار در دو سمت مفصل خودداری كنید و نوار را فقط در بالای زخم یعنی سمتی كه به تنه مصدوم نزدیك‌تر است ببندید.
  زیورآلات، ساعت یا لباس‌های تنگ را از اندام گزیده شده خارج كنید.
• استفاده از دستگاه پمپ مكنده مخصوص در ٣٠دقیقه اول مارگزیدگی توصیه می‌شود. در صورتی كه پس از ٥ تا ١٠دقیقه بعد از مارگزیدگی به بیمار رسیدید، توسط ساكشن كردن می‌توانید ٢٥ تا ٥٠درصد زهر را خارج كنید. در صورت در اختیار داشتن محلول آنتی سپتیك یا صابون سطح زخم را با‌ آن شست‌وشو دهید.
• با استفاده از تیغه چاقو كه آن را روی آتش گرفته و ضد عفونی كرده‌اید یا تیغ بیستوری استریل یك شكاف خطی در محل گزش ایجاد كنید. یادتان باشد روی ناحیه گزش را برش ضربدری ندهید؛ این كار ریسك بریده شدن اعصاب و عروق خونی را افزایش می‌دهد.
• زخم باید حدود ٢٠ دقیقه مكیده شود. اگر دهان شما زخم یا خراش دارد یا دچار گلو درد و سرماخوردگی هستید از مكیدن محل گزش خودداری كنید. مایع زخم كه توسط ساكشن‌دهانی خارج می‌شود باید مرتبا دور ریخته شود، با این حال اگر احتمالا بلعیده شد، جای نگرانی نیست، زیرا زهر در معده بی‌اثر می‌شود.
• در صورت امكان اطلاعات صحیحی در مورد شكل مار به دست آورید.
• هرگز به بیمار اجازه ندهید كه راه برود.
• مصدوم را سریعا به مراكز درمانی منتقل كنید.
• استفاده از كمپرس سرد در مارگزیدگی ممنوع است.

پیش‌بینی وضع مارگزیده

تا زمانی که ضربان قلب وجود دارد می‌توان به بهبود بیمار امیدوار بود. گاهی مصدوم یا مار گزیده بدون درمان اصلی بهبود پیدا می‌کند و نیز ممکن است مرگ خیلی سریع بعد از گزش گروه الاپیده (یا كبری) فرا رسد. حد متوسط زمان فرا رسیدن مرگ معمولا ٥ ساعت بعد از گزش است ولی ممکن است مرگ تا ٧روز پس از گزش نیز به تاخیر بیفتد. توجه به پایین آمدن فشار خون و مشاهده علایم بالینی ، اختلالات دستگاه تنفس و گردش خون موضوع را تا حدی روشن می‌كند .

در گروه الاپیده یا کبری اساسا مرگ در اثر فلج دستگاه تنفسی است. ضعف ماهیچه‌ها‌، ازدیاد ترشح بزاق و استفراغ بیش از حد مزید بر علت و گاهی موجب خفگی می‌شود. در حالی که در گروه افعی‌ها خونریزی و شوک بیشتر باعث مرگ می‌شود .

چنانچه زخم را ضد عفونی کنند و آزاد بگذارند در یکی دو هفته خشک خواهد شد. ولی اگر به عللی زخم بسته شود ممکن است عفونی شده و بهبودی طولانی‌تر شود و حتی دیده شده که زخم چند ماه ادامه داشته و سرانجام به مراقبت و عمل جراحی احتیاج پیدا کرده است.

دوران بیماری در گزش مارهای دریایی کمی طولانی‌تر است و شاید چند ماه طول بکشد تا بیمار سلامت خود را باز یابد. در گزش افعی‌ها اگر سم خاصیت خونریزی داشته باشد، معمولا بیمار طی یک هفته بهبود پیدا می‌کند. اما درگزش افعی‌هایی که سم آنها خاصیت انعقاد خون را تغییر می‌دهند و سرم غیر اختصاصی در مورد آنها تجویز می‌‌شود، دوران بیماری دو سه هفته طول خواهد کشید تا بهبود حاصل شود .

در حالات سخت بیماری ، ابتدا جریان خون سریع می شود و بعد این جریان به کندی صورت می‌گیرد. در چنین وضعی خون به قلب و مغز به کندی می‌رسد و ممکن است این عمل در اثر شوک (۱۲ تا ۷۲ساعت بعد از گزش) یا در اثر خونریزی داخلی یا از محل گزش باشد.

روش‌های پیشگیری از مارگزیدگی

از قدیم گفته‌اند پیشگیری بهتر از درمان است. این نكات را بخوانید و در اردوها و گردش‌هایتان آنها را رعایت كنید تا اتفاقی نیفتد:

یك مكان خنك و سایه‌دار مثل یك شكاف سنگی، یك غار یا تورفتگی سنگی، سنگ‌های كنار چشمه‌ها، شاخه‌های سایه‌دار درخت‌ها و... همان‌قدر كه برای شما می‌تواند جذاب باشد، برای یك مار هم كه در طول روز مجبور به خنك نگه داشتن خود است، جذاب است. پس، قبل از وارد شدن به این مكان‌ها خیلی دقت كنید و با سر و صدا كردن باعث فرار مار از این مكان‌ها شوید.

هنگام راه رفتن بین علف‌های بلند حتما با دقت به زیر پای خود نگاه كنید و از یك چوب دست، عصا، باتوم و... استفاده كنید و با كشیدن آن به زمین و ضربه زدن به سنگ‌ها و یا شاخه‌های جلوی پایتان مار را از ورود خود آگاه كنید تا او شما را غافلگیر نكند.

٨٥ درصد مارگزیدگی‌ها در ناحیه زانو به پایین اتفاق می‌افتد، پس بهتر است از كفش مناسب استفاده كنید و با پوشیدن جوراب‌های ضخیم از پای خود محافظت كنید.

اگر هوس گل چیدن كردید، بدون دقت و بی‌محابا دستتان را زیر سنگ‌های بزرگ و توده‌های علفی فرو نبرید. معمولا این جور جاها محل زندگی مارها است.

بعضی‌ها با دیدن مار وظیفه خود می‌دانند كه یا او را بكشند یا بگیرند كه این امر خود دلیل اصلی ٥٠درصد از مارگزیدگی‌ها است. پس اگر در طبیعت با مار مواجه شدید سر به سرش نگذارید و خیلی آرام بدون تحریك او عقب‌نشینی كنید.

سر و صدا باعث می‌شود مارها از جلوی راهتان كنار بروند. پس، از سوت زدن و آواز خواندن دریغ نكنید!

هیچ وقت كوله پشتی خود را با در باز بر روی زمین رها نكنید.

لباس‌های خود را برای مدت طولانی بر روی زمین رها نكنید. اگر كفشتان را درآورده‌اید، هنگام دوباره پوشیدن آن دقت كنید كه چیزی توی آن نرفته باشد.

اگر چادر زده‌اید،‌ همیشه در آن را بسته نگه دارید و شب‌ها وسایل و مخصوصا كفش‌های خود را به داخل چادر بیاورید. اگر هم به هر دلیلی ناچار به بیرون گذاشتن برخی لوازم از جمله كفش‌های خود شدید، حتما آنها را داخل یك كیسه غیر قابل نفوذ قرار دهید. به علاوه ریختن تنباكوی خیس شده به دور چادر سبب دور شدن مارها از آن می‌شود.

اول خوب نگاه كنید، بعدا بپرید! هیچ وقت به جایی كه آن را نمی‌بینید (پشت یك سنگ، یك توده علفی و...) نپرید. از كجا می‌دانید، شاید كنار یك افعی فرود بیایید!

هرگز به یك مار حتی اگر مرده به نظر برسد، دست نزنید.

اگر در فاصله بسیار نزدیك (یكی دو قدم) با مار بودید و دیدید كه حالت دفاعی به خود گرفته، خونسردی خود را حفظ و سعی كنید بدون این كه برگردید، با برداشتن چند قدم به عقب خیلی آرام از آن دور شوید.

اگر متوجه وجود مار در نزدیكی كسی شدید، بدون این كه هول شوید و بترسانیدش، با صدای بلند او را راهنمایی كنید تا از منطقه خطر دور شود.

این فكر كه مارهای كوچك خطری ندارند، كاملا نادرست است. شاید یك بچه افعی رو به رویتان باشد و خودتان خبر نداشته باشید. بد نیست بدانید مار جعفری كه از سمی‌ترین انواع افعی‌های ایران به حساب می‌آید، ماری بسیار زیبا، كوچك، ظریف و با قطری كم است. با تاریك شدن هوا مارها هم برای شكار از لانه‌شان بیرون می‌آیند. پس اگر در شب قصد پیاده‌روی دارید از چراغ استفاده و جلوی پای خود را به دقت نگاه كنید.

صبح زود مارها از سرمای دم صبح بی‌حال می‌شوند و برای گرم شدن خود را به مكان‌هایی كه آفتابگیر است می‌كشانند. پس مراقب چنین مكان‌هایی باشید.