وضعیت آب تهران در پاییز بحرانی می‌شود

 دیده بان ایران: در حالی که گفته می‌شود شهر تهران نزدیک به ۱۰ میلیون جمعیت ساکن دارد، اما با ورود افراد از اطراف به پایتخت، جمعیت روز آن به ۱۴ میلیون نفر هم می‌رسد. با این وجود، در طرح جامع تهران، جایی که برای توسعه معابر، تراکم‌سازی و تغییر کاربری‌ها تا جزئی‌ترین بندها پیش‌بینی شده است، بحران حیاتی آب تقریبا جایی ندارد. به همین سبب سال‌هاست که با افت نگران‌کننده سطح سفره‌های زیرزمینی و فرونشست زمین بعلاوه کاهش بارندگی، تغییر اقلیم و وابستگی خطرناک به منابع بیرون از حوضه آبی تهران، توجه به بحران آب پایتخت در حاشیه مانده است. این غفلت نه‌تنها آینده زیست‌پذیری تهران را تهدید می‌کند، بلکه قابلیت این را دارد که هزینه‌های جبران‌ناپذیری بر امنیت، اقتصاد و کیفیت زندگی میلیون‌ها شهروند تحمیل کند.

بنابراین ریشه‌های بحران امروز آب تهران را باید در چند دهه گذشته جست‌وجو کرد، زمانی که رشد شتابان جمعیت و توسعه شهری، فشار بی‌سابقه‌ای بر منابع آب این کلان‌شهر وارد کرده است. تهران از دهه ۱۳۴۰ به بعد، به دلیل تمرکز فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی و اداری، شاهد مهاجرت گسترده از استان‌های مختلف بوده است. این روند باعث شده است که مصرف آب شهری به‌طور مداوم افزایش یابد، در حالی که زیرساخت‌های تأمین و توزیع آب با همان سرعت توسعه پیدا نکرده است. همچنین وابستگی اصلی تهران به سدهای اطراف و منابع آب سطحی، باعث شده است هرگونه کاهش بارندگی به‌سرعت خود را در کمبود ذخایر آبی نشان دهد. 

در کنار این مسأله، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی تشدید بحران است. کاهش بارش‌ها و استفاده فزاینده از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و بروز پدیده فرونشست در بسیاری از نقاط تهران و حومه شده است. این برداشت‌ها نه‌تنها منابع آب را در معرض نابودی قرار داده، بلکه کیفیت آب را نیز به دلیل نفوذ آلاینده‌ها کاهش داده است. نبود برنامه‌ریزی جامع برای مدیریت پایدار آب، به‌ویژه در حوزه کشاورزی و مصرف صنعتی در اطراف تهران، فشار مضاعفی بر منابع آبی تحمیل کرده است. البته با وجود این که در سطح کشور حدود ۹۰ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در تهران تقریبا ۵۰ درصد مصرف آب به بخش شرب و ۵۰ به صنعت و کشاورزی اختصاص دارد. 

به همین دلیل است که تغییرات اقلیمی و الگوهای نامنظم بارندگی، به‌عنوان عامل جدید و فزاینده، وضعیت تأمین آب شرب تهران را وخیم‌تر کرده‌اند. دوره‌های خشکسالی طولانی‌تر، کاهش برف در ارتفاعات البرز و افزایش دما، همه باعث شده‌اند ورودی سدها کاهش یابد و ذخایر آبی به حد بحرانی برسد. نبود فرهنگ صحیح مصرف آب در سطح خانوارها، نشت و هدررفت قابل توجه در شبکه توزیع آب پایتخت که بعضا بین ۲۵ تا ۳۰ درصد میزان آب توزیع‌شده نیز برآورد می‌شود و تأخیر در اجرای پروژه‌های بازچرخانی و تصفیه پساب، بحران را پیچیده‌تر کرده است. به این ترتیب، بحران آب تهران محصول هم‌زمان فشارهای طبیعی و انسانی است که بدون اصلاح ساختار مدیریت منابع، آینده تأمین آب پایتخت را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند.

از خشکسالی ممتد تا هدررفت آب در شبکه آبرسانی تهران 

در رابطه با ریشه‌های بحران آب تهران که بخصوص در فصل گرم امسال تشدید شده است، با فرشاد علیجانی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت‌وگو کردیم و او نیز به خبرنگار دیده‌بان ایران توضیح داد: باید توجه داشت که ایران در یک دوره خشکسالی ممتد قرار دارد و تقریبا از سال ۱۳۸۷ تا الان، نه فقط تهران بلکه کل کشور درگیر این مساله بوده است و عامل اصلی بحران کنونی که در سال آبی جاری روی حوضه آبی تهران نیز خیلی موثر بوده، همین خشکسالی است. البته در شرایط فعلی هنوز وضعیت آب تهران وارد شرایط بحرانی نشده است، اما با توجه به وضعیتی که برای آینده بخصوص درباره بی‌بارش بودن فصل پاییز پیش‌بینی شده است، احتمالا در پاییز امسال، آب تهران وارد وضعیت بحرانی خواهد شد. 

این کارشناس مدیریت منابع آبی ادامه داد: افزایش جمعیت تهران طی سال‌های اخیر قطعا به وضعیت کنونی کم‌آبی در پایتخت دامن زده است، اما الگوی اشتباه مصرف آب در سطح کشور نیز کم‌آبی را تشدید کرده است؛ زیرا برآوردها نشان می‌دهد که سرانه مصرف آب شرب در ایران دو برابر متوسط جهانی است. بنابراین سبک زندگی مردم تهران نیز جزو عواملی است که روی معضل کم‌آبی پایتخت تاثیرگذار بوده است. مورد تاثیرگذار دیگر در کم‌آبی تهران، فرسودگی شبکه آبرسانی است که باعث می‌شود میزان هدررفت آب در برخی مناطق افزایش یابد. البته این فقط مخصوص تهران نیست و فرسوده بودن شبکه آبرسانی شهری در بسیاری از کلانشهرهای کشور باعث هدررفت آب می‌شود. 

وی با تاکید بر این که امکان جلوگیری از هدررفت آب در شبکه آبرسانی تهران در کوتاه‌مدت وجود ندارد، عنوان کرد: شرکت آبفا (آب و فاضلاب استان تهران) موظف است ابتدا مشخص کند که هدررفت آب در کدام مناطق پایتخت رخ می‌دهد و سپس نسبت به تعویض لوله‌ها و تاسیسات آبرسانی اقدام کند. البته این کار در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست، هم به لحاظ اعتباراتی که باید برای آن در نظر گرفته شود و هم از نظر زمان اجرا و حفظ کارکردهای شبکه موجود؛ در مجموع، کاهش میزان هدررفت آب در شبکه آبرسانی پایتخت شاید روی کاغذ ساده به نظر برسد، اما در اجرا حتما کار بسیار مشکلی است. 

جابه‌جایی پایتخت؛ راه‌حلی که در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست

علیجانی در پاسخ به این سوال که نقش سوءمدیریت وزارت نیرو در بحران آب تهران را چگونه می‌توان ارزیابی کرد، اظهار داشت: وزارت نیرو طرح‌های گوناگونی برای اضافه کردن منابع آب تهران در دست اجرا دارد. البته با توجه به این که مخازن سدهای شمال شرق و شرق تهران، نسبتا کوچک هستند، هشدارهایی نسبت به کمبود آب تهران از سال‌های قبل داده شده بود. همچنین در حوضه رودخانه کرج و سد امیرکبیر که بخش عمده‌ای از آب سطحی تهران را تامین می‌کند، در سال‌های اخیر شاهد کاهش محسوس ورودی آب بوده‌ایم. به همین دلیل از چند سال قبل، وزارت نیرو درصدد انتقال آب از سد طالقان بوده است که از این آب بتواند هم برای آب شرب شهر کرج و هم برای آب شرب تهران از آن استفاده کند که اکنون این پروژه بیش از ۹۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. 

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی خاطرنشان کرد: اگر شرایطی که در چند سال اخیر به‌ویژه طی ۵ سال گذشته از نظر خشکسالی در حوضه‌های تهران و کرج با آن مواجه بوده‌ایم، دو سال دیگر هم ادامه داشته باشد، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که در آینده در فصل تابستان، آب سدهای این حوضه‌های آبی دیگر قابل بهره‌برداری نباشد. البته از سال‌های قبل به‌ویژه با روند افزایش جمعیت تهران و کرج طی دهه‌های اخیر، این مساله قابل پیش‌بینی بود که روزی به وضعیتی برسیم که در تامین آب ساکنان پایتخت با بحران مواجه شویم. اکنون هم جای طرح این پرسش وجود دارد که آیا می‌توان جمعیت متمرکزشده در شهر تهران را به‌جای دیگری انتقال داد یا خیر. در واقع باید پرسید که آیا امکان جابه‌جایی پایتخت وجود دارد یا نه؟ 

وی در ادامه گفت: جابه‌جایی پایتخت قطعا در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست، حتی اگر قرار باشد پایتخت سیاسی در یک مکان و پایتخت اقتصادی در محلی دیگر باشد. آن‌چنان شرایط پیچیده و مشکلاتی بر سر راه تغییر پایتخت وجود دارد که این کار عملا به‌سادگی امکان‌پذیر نیست، ضمن این که تصمیم‌گیر نهایی در این زمینه، یک دولت نیست، بلکه کلیت نظام سیاسی باید به این نتیجه برسد که نیاز به تغییر پایتخت برای تمرکززدایی جمعیت از تهران وجود دارد. همچنین انتخاب محل پایتخت جدید خودش پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و انجام سرمایه‌گذاری‌های لازم برای ایجاد زیرساخت‌ها در پایتخت جدید نیز به اعتبارات کلانی نیاز دارد که همه این مسائل، موضوع تغییر پایتخت را پیچیده‌تر می‌کند. 

باید به دنبال حفر چاه در سازندهای ارتفاعات البرز باشیم 

علیجانی با تاکید بر این که وضعیت آب تهران رفته‌رفته وارد مرحله بحرانی می‌شود، گفت: تنها راهکار موثر برای رفع معضل کم‌آبی تهران در کوتاه‌مدت، تامین آب بیشتر است، چون بعید است که مردم همکاری خاصی با دولت در زمینه صرفه‌جویی در مصرف آب در پایتخت داشته باشند و نمی‌توان به کاهش مصرف توسط شهروندان امید داشت. بنابراین اکنون دولت ناچار است که به سمت تولید آب بیشتر برود. در این زمینه نیز دو منبع کلی برای تولید آب بیشتر وجود دارد، یکی آب‌های سطحی و دوم آب‌های زیرزمینی. آب‌های سطحی ما در نهایت همان مخازن سدها هستند که وضعیت‌شان اصلا رضایت‌بخش نیست، بنابراین چاره‌ای نداریم جز این که به سمت برداشت بیشتر آب از سفره‌های آب زیرزمینی برویم. 

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: تا کنون برای برداشت آب از آبخوان‌های دشت‌های تهران و کرج به اندازه کافی برنامه‌ریزی شده و چاه‌های مختلفی حفر شده است و اتفاقا برداشت بیش از حد آب از این آبخوان‌ها به تشدید فرونشست زمین دامن زده است. بنابراین اکنون نیاز است که مسئولان به دنبال آن باشند که در اطراف سدها یا سایر مکان‌هایی که خطوط انتقال آب وجود دارد، چاه‌های عمیق حفر کنند که در همین زمینه، دولت برنامه‌هایی برای حفر چاه در سازندهای ارتفاعات البرز دارد که آب حاصل از این چاه‌ها، می‌تواند به لحاظ کیفیت هم مناسب باشد و می‌توان از آن برای تامین آب مورد نیاز بخش‌هایی از مناطقی که اکنون از طریق سدها تامین آب می‌شوند، مثل دماوند و پردیس و سایر مناطق شرق و شمال شرق پایتخت استفاده کرد. 

وی در پایان خاطرنشان کرد: با توجه به این که تا کنون تمرکز اصلی بر تامین منابع آبی روی سدها و چاه‌های حفرشده در دشت‌ها بوده است، به نظر می‌رسد که اکنون می‌توان با تمرکز روی اکتشاف منابع آب در سازندهای ارتفاعات آب البرز، به تولید آب جدید برای رفع نیاز شهرهای تهران و کرج پرداخت؛ بخصوص که چاه‌های حفرشده در دشت‌ها به‌ویژه در مناطق جنوبی تهران منجر به تشدید نرخ فرونشست زمین شده است، اما چون تا به حال در ارتفاعات البرز اکتشاف منابع آب انجام نشده است، این کار باعث دامن زدن به فرونشست‌ها نمی‌شود. یعنی فرونشستی که در دشت‌های آبرفتی رخ می‌دهد، در سازندهای ارتفاعات اتفاق نمی‌افتد و می‌تواند به صورت اورژانسی، به تولید آب بیشتر برای تهران و کرج منجر شود.