عکس: کشف اثر انگشت ۷۰۰۰ ساله

تپه قشلاق به زودی با بالا آمدن تراز آب دریاچه پشت سد، غرق می‌شود. این درحالی است که مطالعات باستان‌شناسی هنوز در این تپه باستانی تمام نشده و بیم تخریب اطلاعات مدفون در آن، برای همیشه وجود دارد

عصر ایران: هیاتی متشکل از باستان‌شناسان دانشگاه بوعلی سینا همدان و پژوهشکده باستان‌شناسی، با کاوش در تپه قشلاق، واقع در محدوده آبگیری سد تالوار، علاوه بر کشف معماری و توالی استقرار از ۷۵۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل، توکن‌هایی (نمادکالاها) یافتند که روی برخی از آن‌ها، اثر انگشت مردمان ۷۵۰۰ سال قبل شناسایی شد.

به گزارش عصر ایران، تپه قشلاق، تپه‌ای باستانی متعلق به دوران مس و سنگ قدیم تا عصر آهن است که در محدوده آبگیری سد تالوار در استان همدان واقع شده و به زودی با بالا آمدن تراز آب دریاچه پشت سد، غرق می‌شود. این درحالی است که مطالعات باستان‌شناسی هنوز در این تپه باستانی تمام نشده و بیم تخریب اطلاعات مدفون در آن، برای همیشه وجود دارد.

«عباس مترجم»، عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و سرپرست هیات کاوش در تپه قشلاق، درباره اهمیت این تپه باستانی گفت: «در فصل اول، سال ۱۳۸۹ هرچند به خاک بکر نرسیدیم اما کاوش‌های باستان‌شناسی نشان داد که با حدود چهارده و نیم متر نهشته‌های باستانی مواجه‌ایم که از ۵۵۰۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد (۷۵۰۰ تا ۲۵۵۰ سال قبل) قابل تاریخ‌گذاری هستند. بر همین اساس کاوش‌ها در دو فصل دیگر ادامه پیدا کرد.»

رودخانه تالوار در سه استان کردستان، همدان و زنجان، جاری‌است. سد تالوار موجب ذخیره آب در ۵۰۰ میلیون متر مکعب می‌شود. دریاچه این سد در بالاترین تراز آب، ۳۲ کیلومتر طول و ۶ کیلومتر عرض دارد. بر همین اساس تعداد زیادی روستا و محوطه باستانی از جمله تپه قشلاق غرق خواهند شد.

نخستین‌بار در سال ۱۳۸۷ یک تیم باستان‌شناسی با بررسی محدوده آبگیری سد تالوار متوجه غرق شدن ۲۲ محوطه باستانی شد. از میان این محوطه‌ها، تپه قشلاق برای کاوش انتخاب شد اما این تپه نیز بدون حصول نتیجه نهایی در حال غرق شدن‌است.

کشف توکن‌ها یکی از مهترین یافته‌های باستان‌شناسی در تپه قشلاق است. توکن‌ها یا همان نمادکالاها، مانند پول خورد‌های امروزی عمل می‌کردند. آن‌ها معمولا گلی بوده و شکل‌های مختلفی داشتند که بر اساس شکل، میزان ارزش آن‌ها تعیین می‌شده‌است.

به گفته مترجم، مجموعه زیادی از این توکن‌ها در تپه قشلاق کشف شده که تا کنون کشف چنین مجموعه وسیعی در هیچ‌ تپه‌ای گزارش نشده‌است. این توکن‌ها به اشکال کروی، مخروطی، مخروطی دوطرفه، دیسکی، دیسکی سوراخ‌دار و شاخی پیدا شده‌اند.

در میان توکن‌ها، نمونه‌های تکمه‌ای هم یافت شده که سازنده برای ساخت آن‌ها از فشاردادن گل در میان دو انگشت استفاده کرده و به همین علت پس از اسکن لیزر این توکن‌ها، با قدرت و حساسیت بالا، اثر انگشت شخصی که ۷۵۰۰ سال قبل این توکن را ساخته، رویت شد.

توالی استقرار ۵ هزارساله در تپه قشلاق

اما کشفیات باستان‌شناسی در تپه قشلاق همدان، به کشف توکن‌ها و اثر انگشت محدود نمی‌شود. یکی از مهمترین مطالعات صورت‌گرفته روی معماری‌های کشف شده در این تپه باستانی است.

مترجم دراین‌باره گفت: «در لایه بالایی تپه به استقرارهای عصر آهن ۳ (۸۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) برخوردیم. در لایه زیرین‌تر، علاوه بر کشف لایه‌های معماری عصر مفرغ جدید، تدفین یک کودک را هم یافتیم.»

وی در ادامه می‌گوید: «در زیر لایه‌های مفرغ، دوره مس و سنگ جدید آغاز می‌شود. این توالی استقرار تا مس و سنگ قدیم ادامه دارد و تا کنون چنین ساختار منسجم معماری در دوره‌های متعدد شناسایی نشده بود.»

مس و سنگ، معرف دوره روستانشینی است. در کرانه‌های شرق زاگرس مرکزی، نخستین‌بار استقرارها در این دوره مشاهده می‌شود. یکی از مهمترین یافته‌ها کشف آثار دوره دالما است. این دوره بیشتر در نواحی شمال غرب ایران، محدوده اطراف دریاچه ارومیه، قفقاز، آسیای صغیر شناسایی شده‌است. این دوره به خوبی در تپه قشلاق قابل شناسایی است.

معماریی در این‌ دوره خشتی بوده و از ویژگی‌های آن می‌توان به استفاده از اندود گچ برای تزيینات دیوارها و همچنین استفاده از مواد و مصالح بومی منطقه همچون پوکه‌های آتشفشانی که معادن‌شان در منطقه شناسایی شده، اشاره کرد.

همچنین مطالعات باستان‌شناسی روی یافته‌ها از جمله سفال و استخوان‌های حیوانی نشان می‌دهد که ساکنین این تپه باستانی، بیشتر دامدار بوده‌اند؛ زیرا در آزمایش‌های فلوتیشن و بررسی خاک، کمتر دانه‌های گیاهی اهلی شده پیدا شده‌است.

از سوی دیگر مطالعات روی استخوان‌ها منجر به شناسایی استخوان الاغ اهلی و وحشی متعلق به ۷۵۰۰ سال قبل هم شده‌است. باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که روند اهلی شدن الاغ در این تپه قابل شناسایی و پیگیری باشد. لازم به توضیح است که پیش از این روند اهلی شدن این حیوان در «تل برک» سوریه مورد شناسایی قرار گرفته بود.

ادامه مطالعات روی استخوان‌های حیوانی نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این تپه بیشتر غزال و گورخر وحشی شکار می‌کردند و در لایه‌های بالایی استخوان گاو هم دیده شده‌است.

اما یکی دیگر از یافته‌های مهم باستان‌شناسان در تپه قشلاق، کشف پیکرک‌های حیوانی و انسانی است. این پیکرک‌ها اطلاعات ارزشمندی از رسومات و آیین‌ها می‌دهند. تعداد این پیکرک‌ها کم نیست و بیشتر آن‌ها حیوانی هستند. این احتمال وجود دارد که برخی از آن‌ها برای استفاده در مراسم خاصی ساخته شده باشند.

باستان‌شناسان همچنین بقایای سفال‌هایی یافتند که نقش‌های برخی از آن‌ها با نقوش بین‌النهرین قابل مقایسه است. این مقایسه گاهی به شباهت‌های بسیار نزدیکی هم منجر شده که احتمال نقش اقتصادی فرامنطقه‌ای ساکنان این تپه را قوت می‌بخشد. از سوی دیگر برخی نقش‌های یافت شده تا کنون مشابه‌شان دیده نشده‌است.

کشف مهرهای استوانه‌ای، مخروطی و تخت هم بخش دیگری از یافته‌های باستان‌شناسان است. آن‌ها همچنین اثر مهرها را هم روی گل یافته‌اند.

مترجم درباره این یافته‌ها می‌گوید: «احتمالا مردمان ساکن در این تپه از یک نظام یا ساختار مبادلاتی و اقتصادی بهره می‌بردند. حجم آنچه در تپه قشلاق یافتیم، تا کنون بی‌سابقه بوده و دانسته‌های ما را درباره نظام‌های مبادلاتی پیش از تاریخ و دوره مس و سنگ بیشتر کرده‌است.»

اما از سوی دیگر، باستان‌‌شناسان تحقیاتی هم درباره علت فروپاشی استقرار در این تپه باستانی کرده‌اند. آن‌ها احتمال می‌دهند که آلودگی‌های زیرزمینی که منجر به آلودگی آب منطقه شده و همچنین ورود اقوام «کورا ارسی» از شمال غرب شاید دلیل فروپاشی استقرارها در این تپه باستانی بوده‌است.

اثر انگشت روی توکن تکمه ای