زبان های غیرانگلیسی، در توان طبقه مرفه ایران

دوهفته نامه جامعه پویا - فهیمه طباطبایی: ماجرا از سخنان مقام معظم رهبری در دوازده اردیبهشت سال جاری در جمع معلمان شروع شد: «من همین جا این حرفی را که گاهی هم گفته ام به مسئولین آموزش و پرورش تکرار می کنم، شاید به مسئولین محترم فعلی نگفته باشم اما قبلا مکرر گفته ام.این اصرار بر ترویج زبان انگلیسی در کشور ما یک کار ناسالم است. بله، زبان خارجی را باید بلد بود، اما زبان خارجی که فقط انگلیسی نیست.

زبان علم که فقط انگلیسی نیست. چرا زبان های دیگر را در مدارس به عنوان درس زبان معین نمی کنند؟ چه اصراری است؟این میراث دوران طاغوت است، این میراث دوران پهلوی است...

آمده ایم میدان را باز کرده ایم و علاوه بر اینکه این زبان را کرده ایم زبانِ خارجی انحصاری مدارس مان، مدام داریم می آوریمش در مقاطع پایین، در دبستان ها و در مهد کودک ها! چرا؟.. البته نمی گویم فردا برویم زبان انگلیسی را در مدارس تعطیل کنیم؛ نه، حرف من این نیست. حرف این است که بدانیم چه کار داریم می کنیم؛ بدانیم طرف می خواهد چگونه نسلی در این کشور پرورش بیابد و با چه خصوصیاتی».

درست بعد از این سخنان بود که برخی در داخل و خارج از آموزش و پرورش، انتقاد از آموزش انحصاری زبان انگلیسی را شروع کردند و گفتند به جای آن می توان زبان های دیگری را در مدارس آموزش داد؛ اما این اولین باری نیست که این مسئله در آموزش و پرورش مطرح می شود.

پیشینه آموزش زبان های مطرح دنیا در مدارس

بیست و نهم فروردین سال ۱۳۹۱ بود که «مهدی نوید ادهم» دبیر شورای عالی آموزش و پرورش، از تصویب طرحی در شورا مبنی بر آموزش پنج زبان خراجی جدید خبر داده و گفته بود زبان های آلمانی، فرانسه، اسپانیایی، روسی و ایتالیایی قرار است در مدارس بر حسب نیاز و تقاضای دانش آموزان تدریس شود.

او هدف از اجرای این طرح را خروج از انحصار زبان انگلیسی عنوان کرده و گفته بود تولید متون و مواد درسی این زبان ها به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی واگذار شده و به محض آماده شدن محتوا، آموزش ها شروع می شود.

این مصوبه چندان جدی به نظر نمی رسید، چرا که به غیر از مکلف کردن سازمان پژوهش برای تالیف کتاب های درسی، هیچ مصوبه و بخشنامه ای برای استخدام و به کارگیری معلمان مرتبط با این زبان ها ابلاغ نشد و حتی در استخدام های سال ۹۱ تاکنون هیچ ردیف استخدامی به معلمان زبان های خارجه تعلق نگرفته است، ضمن اینکه در زمان راه اندازی دانشگاه فرهنگیان در دی ماه سال ۹۰ و پذیرش دانشجو در این دانشگاه هیچ کدام از این پنج زبان جایی در دفترچه کشور پیدا نکردند.

البته غفلت از آموزش زبان های فرانسه، اسپانیایی، روسی، ایتالیایی و آلمانی به معنای آموزش به روز و کارآمد زبان انگلیسی در مدارس نیست. وزارت آموزش و پرورش در سه دهه و نیم گذشته نتوانسته حتی از پسِ آموزش این زبان نیز به درستی بربیاید و خروجی یادگیری آنقدر ضعیف است که مسئولان امور آموزشی هیچ گاه آن را انکار نکرده اند. برای نمونه حجت الاسلام محی الدین بهرام محمدیان، معاون وزیر و رییس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در ششم آذر سال ۱۳۸۹ در گفتگویی مشروح با خبرگزاری مهر گفته بود: «روش آموزش زبان انگلیسی در مدارس ما روشی نامطلوب و به تعبیری ناکارآمد است و دانش آموزان ما بعد از فارغ التحصیل شدن از دبیرستان یک دیالوگ ساده را نمی توانند بیان کنند یا درک مطلبی داشته باشند.»

معاون وزیر آموزش و پرورش تاکید کرده بود: «هم اکنون ۳۰۰ ساعت آموزش زبان انگلیسی در دوره راهنمایی و دبیرستان داریم اما به چند دلیل کافی نیست. اول اینکه متون آموزشی ما به روز نیستند. دوم معلمان ما آموزش لازم را ندیده اند. سوم آموزش زبان به تکنولوژی آموزی هم نیاز دارد، در حالی که فعلا ما فقط رسانه کتاب را داریم و در پایان اینکه توزیع ساعت آموزش زبان مناسب نیست.»

محمدیان حتی پا را فراتر گذاشته و گفته بود: «این را هم بگویم که آموزش زبان در کشور ما جزو سیاست های فرهنگی نیست و واقعا نمی دانیم چقدر باید زبان انگلیسی را به صورت رسمی آموزش دهیم؛ بنابراین ابتدا باید سیاست فرهنگی را روشن کنیم که این موضوع فراتر از سیاست گذاری در داخل آموزش و پرورش است و شورای عالی انقلاب فرهنگی باید مشخص کند هدف های یادگیری زبان انگلیسی در کشور ما چیست.»

جولان آموزشگاه های زبان

حل کردن این مسئله همیشه جدی در مدارس که دانش آموزان توانایی یادگیری زبان از طریق معلم و کتاب درسی را ندارند، خیلی آسان است: «آموزشگاه های آزاد زبان»، به عبارت دیگر وقتی دانش آموزان در مدارس نتوانستند زبان دوم یا همان زبان انگلیسی را خوب یاد بگیرند، گرایش شان به سمت آموزشگاه های آزاد زبان پیش رفت تا بتوانند این کمبود را در جایی غیر از مدرسه پر کنند.

بر اساس آخرین آمار، شش هزار و ۵۰۰ آموزشگاه علمی و زبان رسمی در کشور فعالیت می کنند که نزدیک دو و نیم برابر این رقم، بدون مجوز مشغول فعالیت هستند. اسفندیار چهاربند، مدیرکل آموزش و پرورش شهر تهران، در این باره می گوید: «در سال گذشته یک میلیون نفر ساعت در تهران از این آموزشگاه ها استفاده کرده اند.»

او با بیان اینکه ۸۴۵ آموزشگاه آزاد مجاز در تهران در حال فعالیت هستند. گفت ۹۵۰ موسسه آموزشی غیرمجاز نیز در سطح تهران فعالیت می کنند. به گفته چهاربند، گردش مالی کل آموزشگاه های علمی و زبان، حدود ۳۰۰ میلیارد تومان است که با احتساب گردش مالی موسسات آموزشی غیرمجاز این عدد به ۵۰۰ میلیارد تومان می رسد که بخش زیادی از آن برای آموزشگاه های زبان است.

توجه به این نکته نیز لازم است که آموزش و پرورش تنها ارگان رسمی است که برای فعالیت آموزشگاه های زبان مجوز صادر می کند و بعد از آن وزارت ارشاد نقش کمی در این باره دارد. همچنین مجوز تاسیس مدارس غیردولتی و آموزشگاه های زبان فقط به فرهنگیان داده می شود و افراد عادی خیلی کم و در شرایط سخت و پیچیده ای می توانند مجوزهای لازم را دریافت کنند.

پدیده ای به نام مدرسه های دو زبانه

هم زمان با تاسیس و افزایش بی شمار آموزشگاه های زبان در کشور، در سال های اخیر پدیده ای به نام «مدارس دو زبانه هوشمند» نیز شکل گرفته که هر سال بر دامنه آنها افزوده می شود. طبق آخرین آمار آموزش و پرورش شهر تهران، نزدیک به ۱۱۰ مدرسه غیردولتی در پایتخت با این عنوان فعالیت می کنند که بیشتر آنها در دوره اول و دوم هستند. این مدارس دقیقا همان شیوه ای را دنبال می کنند که محمدیان معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش، نبود آن را موجب ضعف سیستم یاددهی زبان انگلیسی در مدارس دانسته بود.

مدارس دو زبانه غیردولتی، آموزش زبان انگلیسی را از مقطع ابتدایی به شکل فشرده و بر اساس کتاب های جدید آموزشی در بازار آغاز کرده اند و می کوشند به طور مستمر تا پایان دوره دوم هر چهار مهارت زبان آموزی را در دانش آموزان تکمیل کنند. البته در تهران مدارس دو زبانه خصوصی هم هستند که دروس علوم و ریاضی را به زبان انگلیسی به دانش آموزان آموزش می دهند و حتی در زنگ های تفریحی بچه ها را ترغیب به صحبت کردن به زبان انگلیسی می کنند.

واکنش مسئولان آموزش و پرورش به سخنان رهبری

حجت الاسلام محمدیان، معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش که بارها از ناکارآمد بودن آموزش زبان انگلیسی در مدارس انتقاد کرده بود، دهم خرداد سال جاری به ایسنا گفت: «به نظر بنده تذکر رهبری هوشمندانه بود و ما را به غفلتی که داشتیم متوجه کرد. رویکرد آموزش زبان های خارجی در نظام رسمی، نیمه تجویزی است و دانش آموزان می توانند هر زبانی را که می خواهند انتخاب کنند و ما آن را ارائه می دهیم. بنابراین می توان گفت توجه ما به این موضوع در قانون گذاری مشهود است.»

البته محمدیان تاکید کرده از سخنان رهبری این برداشت و تفسیر را نداشته است که باید آموزش زبان انگلیسی را در مدارس تعطیل کرد: «ایشان تذکر دادند به آموزش زبان های دیگر نیز توجه کنید.»

در مقابل این نظر محمدیان، مرضیه کرد، معاون مدارس غیردولتی و آموزشگاه های آزاد، بر محدودسازی آموزش زبان انگلیسی در دوره اول و برخورد با مدارس غیردولتی متخلف تاکید می کند و می گوید: «در حال حاضر تعدادی از مراکز پیش دبستانی و دبستان ها، زبان های خارجی را آموزش می دهند که سعی کردیم با آنها برخورد کنیم زیرا این کار ممنوع است. آموزش و پرورش با شروع آموزش زبان های خراجی از دوره پیش دبستانی موافق نیست و باید سطوح بالای سیاست گذاری در این باره تصمیم گیری کنند.»

کرد همچنین فعالیت مدارس دو زبانه را غیرقانونی می داند؛ او در این باره به خبرگزاری فارس گفته است: «متاسفانه به خواسته برخی اولیا و اصرار آنها، مدارس دو زبانه ایجاد شده است اما به لحاظ قانونی به هیچ وجه نباید این کار انجام شود. خانواده ها هم اصراری بر این کار نداشته باشند و دانش آموزان را به یادگیری زبانی دیگر وادار نکنند. ضمن اینکه اگر فردی هم مایل به این کار است در محیط مدرسه نباید آن را انجام دهد زیرا ما در مدرسه این اجازه را به موسس نخواهیم داد و با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری همه بلااستثنا به این موضوع دقت داشته باشند.»

ما نمی توانیم

بعد از سخنان رهبری در دیدار با معلمان در این باره مسئولان آموزش و پرورش باز هم افکار عمومی را به طرحی که در سال ۹۱ در شورای عالی این وزارتخانه برای آموزش پنج زبان زنده دنیا تصویب شده ارجاع می دهند. طرحی که خود می گویند اجرا شدنی نیست: «اکنون بسترها مهیا نیست و یکی دو کلاس آموزش زبان خارجی داریم که فعالیت شان محدود است. در واقع قانون نوشته ایم و کتاب تولید شده اما از اطلاع رسانی، شناسایی میزان نیاز و تربیت معلم متخصص غفلت کرده ایم و نتیجه این شد که با وجود تاکید بر تنوع بخشی به آموزش زبان های خارجی و نیمه تجویزی بودن ارائه آن در قوانین آموزش و پرورش، در عمل به آموزش انحصاری زبان انگلیسی روی آورده ایم.»

این سخنان محمدیان است که آن را به صراحت می گوید و راه حل نهایی اش برای پیشبرد اهداف آموزش و پرورش این است که یکی از راهکارهای حل این مسئله حضور دانش آموزان در مراکز غیردولتی مانند کانون زبان است و بعد از هر ترم می توان نمرات اخذ شده از کانون را در کارنامه دانش آموزان وارد کرد.»

فرضیه ای که خانم کُرد هم آن را چاره کار می داند و مین گوید: «مخا آماده هستیم در آموزشگاه های زبان زیر پوشش آموزش و پرورش مانند کانون زبان، زبان های دیگری چون فرانسه، عربی، ایتالیایی و آلمانی را ارائه کنیم.» البته معاونان وزارت آموزش و پرورش هیچ کدام توضیحی درباره تکلیف دانش آموزان شهرهای کوچک و روستاهایی که کانون زبان و آموزشگاه های آزاد ندارد، نداده اند و راهکاری برای آموزش سراسری پنج زبان خارجی مطرح نکرده اند.

بازگشت به خانه اول

این طور که مشخص است، از این پس دو اتفاق در حوزه آموزش زبان به دانش آموزان رخ می دهد؛ اول اینکه تدریس زبان انگلیسی مانند سال های گذشته دنبال می شود و چیزی تغییر نمی کند و دوم آنکه زبان های مطرح دیگری نیز در مدارس آموزش داده نمی شود و دانش آموزان باید با پرداخت هزینه به آموزشگاه های وابسته به آموزش و پرورش، آموزش ببینند؛ اتفاقی که تاکنون نیز بدون دخالت مستقیم آموزش و پرورش رخ داده است.

زهره کمالی، مدیر یکی از شعب آموزشگاه های مطرح زبان در تهران که بیش از یک دهه قبل تاسیس شده و در سراسر کشور شعبه دارد، در این باره به ما می گوید: «واقعیت این است که آموزش و پرورش نه برنامه ریزی درسی اش را دارد، نه معلمش را، نه پولش را و نه زیرساخت های آموزشی اش را که بتواند زبان های مطرح دیگری غیر از زبان انگلیسی در مدارس آموزش دهد. همین انگلیسی و عربی را هم در حد مبتدی و پایه نتوانسته پیش ببرد و فارغ التحصیلان به صورت دست و پا شکسته می توانند چیزهایی بگویند و بنویسند چه رسد به روزی که بخواهند زبان های مطرح دنیا مانند چینی، فرانسه و ایتالیایی را آموزش دهند.»

او معتقد است مصوبه آموزش و پرورش عملی نیست: «ضمن اینکه مسئولان رده بالای وزارتخانه محدودیت های فراوانی را در آموزش و یادگیری زبان انگلیسی برای دانش آموزان در مدارس ایجاد می کنند و با این کار آنها را به سمت آموزشگاه های آزاد سوق می دهند. این در حالی است که هم اکنون هزینه هر ترم آموزش زبان در این آموزشگاه ها کمتر از ۱۵۰ هزار تومان نیست و عملا دانش آموزان از طبقه متوسط رو به پایین از تح-صیل باز می مانند و این یعنی تبعیض و در نهایت تصمیم های بدون برنامه وزارت آموزش و پرورش، دانش آموزان را هم از زبان انگلیسی رانده کرده و هم از زبان های دیگر.»