مالی شدن شهر؛ از بقالی تا مگامال (۱)

ماهنامه اندیشه پویا - عباس کاظمی: موج گسترده مال سازی در شهرهای بزرگ ایران به راه افتاده و سرمایه گذاری انبوهی در این عرصه در حال انجام است؛ به گونه ای که بیش از 260 مال در کل کشور یا در دست ساخت است یا به تازگی مراحل ساخت آن به پایان رسیده است. یک مثال برای درک بهتر شهر مشهد است که 127 مجتمع تجاری دارد. 87 مجتمع تجاری در حال احداث هم دارد و احداث چهل مجتمع دیگر به تازگی در این شهر به پایان رسیده است که با این حساب تقریبا شمار مال های مشهد به دو برابر افزایش می یابد.

تهران با داشتن 65 مال در حال احداث یا تازه به بهره برداری رسیده در رده دوم پس از مشهد قرار دارد. بدین ترتیب شهرهای بزرگی چون مشهد و تهران دارند از شهر خیابان ها و سوپرمارکت های چند دهه قبل، به شهر مال ها و مراکز خرید دهه نود تبدیل می شوند. ما با پدیده «مالی شدن» شهر مواجهیم، که کنایه به دو فرآیند درهم تنیده و مستمر دارد. وجه آشکار مالی شدن شهر، که گسترش مال ها و مراکز خرید است. به گونه ای که مال ها در نهایت جایگزین شهر می شوند و در نتیجه مردم از درون کوچه ها و خیابان ها به مال ها مهاجرت خواهند کرد.

همین امر، مراکز خرید را مهم ترین عنصر هویتی و وجودی شهر خواهد کرد. شهر به معنای چیزی آن بیرون (خیابان، بازار سنتی و...) عملا به درون مال ها و مجتمع های تجاری سوق یافته و بیش از آن که بازنمای فضای بیرونی (outdoor-space) باشد، در حال تبدیل شدن به شهری درونی (Indoor-city) است.


وجه دوم مالی شدن شهر، هرچه پیش تر قرار گرفتن ما زیر نوعی خاص از اقتصاد مالی و سرمایه گذاری تجاری جدید است که براساس آن شهر از نو هویت می یابد. شهری که ذیل بمباران مصرف، هزینه و سرمایه گذاری اقتصاد مصرف قرار گرفته است. شهری که با پول، کالا، مُد و برندها بیش تر هویت می یابد تا با عناصر دیگر. بدین سان اخلاق شهروندی جدیدی در حال ظهور است که بیش از همه با امر مصرف گره می خورد.

حال پرسش این است که با مالی شدن و درونی شدن فضای شهری آیا باید سیاست های شهری، گردشگری و توریسم ما نیز تغییر کند؟ آیا اقتصاد سیاسی شهر باید از نو بازخوانی شود؟ جنبش های سیاسی و اجتماعی شهری که تاکنون خود را با خیابان ها و میدان های شهر تعریف می کردند آیا تغییر مکان خواهند داد؟ در نوشته حاضر تلاش می کنم روایتی از تحولات شکل گرفته در زمینه خرید و فضاهای خرید به ایران را در طول چند دهه اخیر به دست دهیم؛ زمینه هایی که در نهایت ما را به وضعیت جدید شهروندی سوق داده است.

بقالی ها، خرده فروشی و اجتماعات محلی

اگر به گذشته ای نه چندان دور نگاه کنیم، وجه غالب و مسلط شهر خیابان ها و کوچه هایش، بقالی ها، سوپرمارکت ها و بوتیک ها بودند؛ مغازه هایی که حضور در خیابان، محله و شهر را ممکن می کردند. در این میان بقالی ها به عنوان شکل های سنتی سوپرمارکت های جدید جایگاه مهمی در اقتصاد سیاسی محلات داشتند. و به واقع، سوپرمارکت های زنجیره ای به عنوان پدیده ای قرن بیستمی شکل های جدید و تکامل یافته بقالی ها هستند که گوناگونی بیش تری از مواد خشک و میوه و سبزیجات را وارد مغازه کرده اند.

بقالی ها به عنوان واحدهای اجتماعی هم بسته با محله ها در دوره های تاریخی متفاوت نقش های مهی ایفا کرده اند؛ به خصوص در دوران جنگ با عراق که بقالی ها واحدهای اقتصادی، کار سهیه بندی ها و توزیع کالاهای کوپنی را برعهده داشتند. دولت ها هم تلاش می کردند نظارت بیش تری در مقایسه با امروز حتی روی قیمت گذاری کالاهای غیر سهمیه ای داشته باشند. در دوره ای که باقلی ها و سوپرمارکت ها به شهر سلطه داشتند، شکل اجتماعی متناسب با خود را نیز در جامعه توضیح می دادند.

اول این که بقالی ها یادآور خرید مبتنی بر ضرورت، نیاز و همچنین خرید مبتنی بر اضطرار بودند. نیازهای کوتاه مدت و روزانه به مقدار مشخصی از بقالی ها خریداری می شد و از سوی دیگر دو متغیر دسترسی و مجاورت مکانی با خانه و پدیده آشنایی و پیوندهای اجتماعی نقش تعیین کننده ای در انتخاب مغازه مورد نظر داشت. تا بدان جا که در گذشته عامل آشنایی و رابطه خانوادگی نقش مهم تری در خرید محلی داشت تا کیفیت خدمات ارائه کالاد.


دوم آن که، بقالی ها صرفا یک واحد اقتصادی کوچک نبودند بلکه بخشی از واحدهای اجتماعی محله ای بودند که رابطه خاصی را میان خریداران و فروشندگان شکل می دادند. آن ها مکان شایعه، خاطرات، گفت و گو، تصمیم گیری و وقت گذرانی عصرانه مردها بودند. اگرچه زنان از بقالی ها بیشتر خرید می کردند اما مردها در آن استقرار می یافتند و زمان بیش تری را به عنوان فراغت سپری می کردند.

سوم در قالی ها نوعی مناسبات ویژه میان فروشنده و خریدار مبتنی بر اعتماد شخصی پدید می آمد. دفتر نسیه اگرچه ممکن است این جا و آن جا هنوز وجود داشته باشد اما یادگار دوره رونق بقالی هاست. با گسترش سوپرمارکت ها، هایپرمارکت ها و فروشگاه های زنجیره ای بزرگ، شکل خرید مردم تغییر کرده و دفترهای نسیه موضوعیت خود را از دست داده اند؛ چرا که حتی تصور وجود آن برای اجتماع خریداران ناشناس و گمنام محال است.

دفتر نسیه جدای از ساز و کار اقتصادی خرد آن، مفهومی از اعتماد محلی، آشنایی و شکل بندی اقتصادی خانواده را نمایش می داد. مهم ترین آن شکل بندی خانواده پدرسالارانه بود که پول را نزد خود نگه می داشت و از این طریق اقتدار خود را مستمرا بازتولید می کرد.

بنابراین، از آنجا که پول عمدتا در دست مردان بود، زنان و فرزندان اگرچه برای خرید آزاد بودند اما باید پول را یا از مردان می خود می ستاندند یا به صورت نسیه خرید می کردند. در هر دو شکل خرید کردن راهی برای کنترل شیوه زیست و دارایی های زنان خانواده محسوب می شد و در نتیجه شکل خاصی از اقتدار مردانه با بقالی ها و دفترچه نسیه فراهم می شد. (در حالی که با ورود فروشگاه های زنجیره ای و مراکز خرید این شیوه کنترلی از دست مرد خارج شد و به عبارتی خرید انبوه ساختار اقتدار خانواده را هم دگرگون کرد.) بنابراین بقالی ها به شکل خانوادگی می بایست با افراد محله مرتبط می شدند و تقریبا همه اعضای آن را می شناختند.

نسیه یکی از دریچه هایی بود که عمق آشنایی بقالی با خانواده های محله را نشان می داد. بنابراین، از آن جا که پول ماهیتی مردانه داشت و مدیریت هزینه آن به دست مردان بود، هم استفاده از پول زمانمند و محدود می شد و هم اقتدار صاحب پول مشروع جلوه داده می شد.

اگر نیک بنگریم درمی یابیم که در دهه های اخیر وضعیت زندگی در شهرهای بزرگ ایران بهتر شده است. در چند دهه گذشته (علاوه بر کسادی و رکودی اقتصادی در برخی دوره ها) درآمدها بالاتر رفته و تعداد بیش تری از مردم به حلقه طبقه متوسط وارد شده اند. به این معنا، پول جایگاه متفاوتی در زندگی یافته است و این امر تعریف جدیدی از پول و مصرف را در زندگی مردم وارد کرده است.

اول این که، با تغییر نگاه مردم به پول، خرج کردن و هزینه کردن عملی ساده تر و منطقی تر شده است. دوم این که، در مقایسه با گذشته تعداد بیش تری از مردم پول کافی برای زندگی دارند؛ یعنی جا به جایی پول ها و دست به دست شدن آن با توجه به تکثر کالاها بیشتر شده است و سوم این که، در مقایسه با گذشته پول هرچه بیش تر ماهیتی زنانه یافته و از اقتدار مردانگی آن کاسته شده است.

نکته سوم، نکته مهمی در فهم گسترش مصرف و مراکز خرید در شهرهای بزرگ است. اگرچه، اخلاق مصرف در مردان نیز در دو دهه اخیر تغییر یافته اما زنان همچنان بزرگ ترین مصرف کننده مراکز خریدی محسوب می شوند که در دهه های اخیر در ایران ظهور یافته اند. از سوی دیگر، اقتدار زنان در زندگی روزمره جهت خروج از خانه، مدیریت هزینه زندگی، توجه به مصرف مبتنی بر نیازهای ثانویه و مهم تر از همه مصرف نمایشی بیش تر شده است.


نکته دیگر این که زنان بیش تر وارد بازار کار شده و در نتیجه مالک پول شده اند و در نهایت ذائقه مصرفی آنان در جامعه شهری تماما تغییر کرده است. زنان به عنوان سوژه های پس انداز که سرمایه های اندک خود را در قالب طلا، سکه و... برای شرایط سخت انباشت می کردند، اینکه به سوژه های مصرف کننده کالاهای لوکس تغییر شکل داده اند. بدین ترتیب شکل گیری فرد مصرف کننده در فروشگاه های بزرگ و زنجیره ای بدون تغییر هویت زنان و زنانه تر شدن اخلاق مردان مقدور نمی شد.

در حالی که بقالی ها و سوپرمارکت های کوچک چهره خریداران را همچنان مردانه نگاه می داشت، فروشگاه های زنجیره ای چهره شهر و مصرف کنندگان را متحول کرده اند. در حالی که بقالی ها و سوپرها نعی ساخت محلی به شهر می دادند، فروشگاه های زنجیره ای از شهروندان جدید در شهر بزرگ سخنی می گویند. بقالی ها در کنار واحدهای کوچک مدرسه و مسجد پایگاه های مهمی برای انسجام در جامعه کوچک به حساب می آمدند اما فروشگاه های زنجیره ای در کنار مراکز خرید و سایر فضاهای عمومی بزرگ انسجام و و حدت را در شکل مصرف در اجتماعی بس بزرگ تر پدید آورده اند. همین مسئله موجب شده تا فهم از پول، معنای خرید و مصرف کردن و مفهوم نیاز، شکل تازه ای به خود بگیرد.

فروشگاه های زنجیره ای و مرکززدایی از بقالی ها

جمعیت عامل مهمی برای توسعه فضاهای مصرف و خرید مردم است. جمعیت تهران دو میلیون و هفتصد هزار نفر در سال ۱۳۴۵ به هشت میلیون و سیصد هزار نفر در سال ۱۳۹۰ رسیده است. به همین میزان آمار افراد تحصیل کرده که به معنای پیدا کردن شغل با درآمد بهتر است در طول این سال ها تغییر محسوسی داشته است؛ به گونه ای که ۵۵ درصد کارکنان دولت در استان تهران دارای تحصیلات لیسانس و بالاتر هستند.

از سوی دیگر تفاوت در سبک زندگی موجب شده تا هزینه های خانوار شهری در طول سال ها تغییر محسوسی کند. مثلا هزینه خالص یک خانوار شهری در استان تهران در خرید پوشاک و کفش و لوازم منزل، از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۱ تقریبا هفت برابر و در تفریحات و سرگرمی ها و خدمات فرهنگی «یازده برابر شده است» (سالنامه آماری استان تهران، ۱۳۹۱).

جدای از این افزایش قیمت کالاها، داده ها نشان دهنده افزایش سبد خرید مردم در حوزه تفریح و کالاهای فراغتی است. گزارش های جهانی نشان می دهد که تا سال ۲۰۵۰ طبقه متوسط مصرف کننده جهانی رشد محسوسی خواهد داشت و بیش از چهل درصد جمعیتی که امروز اقشار پایین محسوب می شوند، به طبقه متوسط تبدیل خواهندشد. در این فهرست ایران جزو اقتصادهای در حال ظهوری خواهد بود که رشد درآمدی بالایی در سطوح پایین طبقاتی خواهداشت.


گزارش دیگر نشان می دهد که حجم طبقه متوسط در ایران از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ از هجده درصد کل جمعیت به حدود پنجاه درصد افزایش یافته است. نمی تواند تردید کرد که مراکز خرید وابسته به گسترش طبقه متوسط است.

در پاسخ به این تغییرات بود که ضرورت وجود فروشگاه های بزرگی که پاسخ گوی نیازهای جمعیت باشد احساس شد؛ در همین حال، نیازهای ثانویه مردم، ما را به عصر مصرف انبوه وارد کرد. از این رو، بقالی ها به حاشیه رفتند و جایگاه کانونی خود را در شهرهای بزرگ از دست دادند.

ما در فروشگاه های بزرگ با جمعیت بیش تری رو به رو هستیم؛ جمعیتی که حس در شهر بودن و شهروند بودن به فرد می دهد، حال آن که در بقالی ها تعداد محدودی حضور داشتند که بیش تر حس محلگی و دیدن آدم های آشنا را تداعی می کرد. فروشگاه های زنجیره ای غیرشخصی شدن، غیرمحلی شدن و خرید انبوه و فراتر از نیاز را به ذهن تداعی می کند. غریبگی که در فروشگاه های بزرگ و مراکز خرید هست، روح شهر بزرگ را بر آدم های آن حاکم می کند و جمعیت، هرچه بیش تر مفهوم شهروندی را احساس می کند.

تاسیس فروشگاه های زنجیره ای و مراکز خرید در ایران به دهه های چهل و پنجاه بر می گردد که انفجار قیمت نفت تجربه شد. فردوسی و کوروش دو فروشگاه زنجیره ای بزرگ بود که پیش از انقلاب تاسیس شد. فروشگاه های زنجیره ای فردوسی اولین فروشگاه زنجیره ای ایران است که در سال ۱۳۳۶ اولین شعبه آن در خیابان فردوسی افتتاح و بعدها به فروشگاه شهر و روستا تغییر نام داد و بعد از انقلاب به یکی از زیرمجموعه های وزارت بازرگانی پیوست و شعب خود را افزایش داد.
فروشگاه زنجیره ای کوروش، در سال 1349 با شراکت حمید کاشانی اخوان و احمید خیامی تاسیس شد و در نهایت تا پیش از انقلاب به چهارده فروشگاه رسید. بعد از انقلاب این فروشگاه ها با نام فروشگاه قدس زیر نظر بنیاد مستضفعان فعالیت کرد و در نهایت در اواخر دهه هفتاد همچون فروشگاه های شهر و روستا تعطیل شدند.

فروشگاه های قدس و فروشگاه های شهر و روستا در همه شهرهای بزرگ و متوسط ایران بیش تر با هدف توزیع عادلانه و ارزان تر کالاها فعالیت می کردند. آن ها برخلاف قاعده فروشگاه های بزرگ- مثل فروشگاه های شهروند و هایپراستار که بر تمایز و پدیدآوردن شهروند مصرف کننده تاکید می کنند- بیش تر به همسانی می اندیشیدند.

در دهه اول انقلاب به دلیل ضعف عملکرد فروشگاه های زنجیره ای و دولتی شدن آن ها و البته تضعیف قدرت خرید مردم، بقالی ها دوباره نقش محوری یافتند. بعد از جنگ، فروشگاه های زنجیره ای بزرگ که محصولات زیادی را به مشتریان عرضه می کردند از نو به راه افتادند اما بخشی از محصولات را در قالب بُن یا به صورت قسطی به مشتریان می دادند که به نوعی یادآور همان فروشگاه های دولتی بود.

اما در ابتدای دهه هفتاد، شهرداری تهران فروشگاه های شهروند را تاسیس کرد که با سایر فروشگاه های بعد از انقلاب متفاوت بود. این فروشگاه های زنجیره ای جدید، گام های اولیه ای بودند برای فهم دموکراتیزه شدن خرید و مصرف در زندگی روزمره، با این فروشگاه ها مفهوم حق خریدار و مصرف کننده و در اختیار گذاشتن کالاها با استاندارد و بسته بندی مطلوب تر برای یک جامعه مصرفی ممکن شد. مردم کم کمک در میان برندها و انواع متعدد از یک محصول حق انتخاب یافتند و به طور کلی هویت جدیدی از خریدار برای تولید و عرضه کنندگان کالا پدیدار شد که باید آن را اقناع می کرد، به آن احترام می گذاشت و سلایقش را هم در نظر می گرفت.

به این ترتیب آن چه فروشگاه های زنجیره ای خلق کردند، گونه جدیدی از خریدار بود که پیش از این وجود نداشت. حالا مراکز خرید بزرگ بیش تر با نوع جدید مصرف کننده شناخته می شوند تا خریدار. به عبارت دیگر، فروشگاه های زنجیره ای به کنش خرید کردن (doing shopping) شکل و معنای تازه ای دادند اما با ظهور مراکز خرید بود که خرید رفتن (going shopping) و شکل فراغتی رفتن به خرید بدون آن که ضرورتا کالایی ابتیاع شود ممکن شد.