قم؛ نهاد بزرگان و جای م‍ِهان
اگر کسی بخواهد از تهران و از راه زمینی به مرکز، جنوب، غرب، جنوب غرب و جنوب شرقی ایران برود، چاره‌ای ندارد جز اینکه از قم بگذرد...
همشهری ۶و۷ - ندا حبیب‌اله: اگر کسی بخواهد از تهران و از راه زمینی به مرکز، جنوب، غرب، جنوب غرب و جنوب شرقی ایران برود، چاره‌ای ندارد جز اینکه از قم بگذرد...
اگر کسی بخواهد از تهران و از راه زمینی به مرکز، جنوب، غرب، جنوب غرب و جنوب شرقی ایران برود، چاره‌ای ندارد جز اینکه از قم بگذرد. خیلی‌ها یک ساعتی وقت می‌گذارند و سر راه، به زیارت آستان حضرت معصومه (س) می‌روند اما کمتر پیش می‌آید که بخواهند همه دیدنی‌های قم را ببینند.
برای همین قم شهری است که همه ما بارها و بارها از کنارش گذشته یا وارد آن شده‌ایم اما آن را چندان که باید و شاید، ندیده‌ایم و نمی‌شناسیم. چندی پیش در صفحه ایران‌گردی، مجموعه آستان حضرت معصومه(س) و موزه آستانه را به عنوان مهم‌ترین جاذبه زیارتی و گردشگری قم معرفی کردیم و حالا می‌خواهیم به دیدن سایر جاذبه‌های این شهر برویم.
قم به چه معناست؟
درباره وجه تسمیه قم و اینکه نام این شهر از کجا آمده و به چه معناست، بسیار گفته اند. عده‌ای گفته‌اند عبور رودخانه‌ای از این محل-که امروز آن را قمرود می‌خوانیم-باعث شد صحرانشینان اطراف در آن جمع شوند و اجتماع یکجانشینی را تشکیل دهند.
آنها خانه هایی را بنا کردند که «کومه» یا «کم» خوانده می‌شد و نام قم برگرفته از همین نام است. بعضی دیگر چنین باور دارند که وجود قمرود، موجب شده بود که در این منطقه آب جمع شود و سبزه و علف فراوان بروید. عرب‌ها به محل جمع شدن آب قم می‌گویند و نام قم را آنها بر این شهرگذاشته‌اند.
نظرهای دیگری هم وجود دارد؛ مثلا اینکه قم را «قمساره بن لهراسب» بنا کرده یا اینکه نامش تغییر شکل یافته نام چشمه‌ای به نام «کب» است. سخت است که نظریه درست را بین گفته های مختلف تشخیص دهیم اما نکته مهم این است که در بیشتر روایات تاریخی، نام قم در پیوند با رودخانه‌ای است که از این ناحیه می‌گذرد؛ رودخانه‌ای فصلی که هنوز هم هست و گاهی در فصول بارانی سال طغیان می‌کند.
مسجد امام حسن عسگری(ع)
نام گذاری این مسجد به نام امام یازدهم شیعیان با نام‌گذاری سایر مساجد به نام امامان و معصومان تفاوت دارد. مردم قم اعتقاد دارند - و روایات تاریخ و مذهبی نیز اعتقاد آنان را تایید می‌کند - که مسجد امام حسن عسگری(ع) در سده سوم هجری قمری به دستور ایشان و توسط «احمد بن اسحاق اشعری» که وکیل امام بود، ساخته شد.
البته این مسجد بزرگ در طول تاریخ بارها و بارها دچار دگرگونی شده و اکنون ظاهر بیشتر بخش‌های آن جدید به نظر می‌رسد. از این گذشته آنچه به دستور امام حسن عسگری(ع) ساخته شده، تنها بخش کوچکی از مسجد فعلی بوده است. اما شکی وجود ندارد که این مسجد، قدیمی‌ترین مسجد قم است.
مسجد امام حسن عسگری(ع) از چهار شبستان، یک ایوان و یک سرداب زیبا تشکیل شده که هرکدام در دوره‌ای خاص شکل گرفته و بعدها گسترش یافته‌اند. مثلا ایوان بزرگ مسجد که به ایوان مهدعلیا معروف شده، از ساخته‌های «مهدعلیا» مادر شاه سلیمان صفوی است.
ابتدای خیابان آستانه، جنب رودخانه خشک
قم کجای تاریخ ایستاده است؟
قم، تاریخی دور و دراز دارد؛ زیرا محلی که این شهر در آن واقع شده از نظر جغرافیایی و ارتباطی حائز اهمیت فراوان است و از گذشته‌های دور تا به امروز، راه‌های مختلف ارتباطی و بازرگانی از این شهر می‌گذشته یا منشعب می‌شده است.
رومان گیرشمن، باستان شناس فرانسوی که سال‌ها در ایران به کاوش مشغول بود، قم را یکی از اولین مراکز تجمع در تاریخ بشری می‌داند و پیشینه آن را تلویحا به حدود ۱۰ هزار سال پیش می‌رساند.
در سال‌های اخیر، کاوش‌های باستان‌شناسی در نزدیکی مسجد جمکران منجر به کشف کوره‌هایی از عصر آهن شد که سابقه سکونت در این منطقه را تا چند هزار سال عقب می‌برد.
در عین حال، بیشتر نام‌های مربوط به محلات شهر قم و نواحی اطراف آن مثل هندیجان، جمکران، مهرویان، کمیدان، بیدهند، فردو و سلفچگان ریشه‌های فارسی و باستانی دارند و نشان می‌دهند که این ناحیه از زمان باستان، جایی مهم و آباد بوده است. نام قم چند بار در متن شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز آمده است. آنجا که می‌گوید:
دگر بهره زو بد قم و اصفهان
نهاد بزرگان و جای مهان
یا
نبشتند منشور بر پرنیان
خراسان و ری و قم و اصفهان
اگر بعضی روایات که می‌گویند قم را سپاهیان اسکندر مقدونی ویران کردند، درست باشد، معلوم می‌شود که این شهر در زمان هخامنشیان وجود داشته اما نظر قاطع این است که قم به عنوان یک شهر مهم در زمان ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی) شکل گرفت. در این زمان آن را «ویران آباد کردکواد» می‌خواندند؛ یعنی شهر ویرانی که قباد (شاه ساسانی) آبادش کرد.
در این زمان، زعفران قم شهرت فراوان داشت و در شهر و نواحی پیرامون، آتشکده‌های زرتشتی بسیار ساخته بودند. اینکه مورخان مسلمان گفته‌اند در جنگ قادسیه سپاهی متشکل از ۲۵ هزار پیاده و سواره از قم و کاشان به سپاه بزرگ ساسانیان پیوستند، می‌رساند که این شهر در آن دوره در کمال آبادی و بزرگی بوده است.
قم در اولین سال‌های حمله اعراب مسلمان به ایران به دست آنان افتاد و فرمانده‌ای که آن را فتح کرد، کسی نبود جز ابوموسی اشعری که داستان خیانتش به امیرالمومنین(ع) در جنگ صفین شهره خاص و عام است.
بعد از فتح قم به وسیله مسلمانان اتفاق خاصی نیفتاد تا اینکه در پایان سده نخست هجری، گروهی از شیعیان که از ستم خلفای اموی به ستوه آمده بودند، از سمت عراق به این شهر آمدند و استحکامات و بناهای جدیدی را در آنجا بنا کردند.
با استقرار آنها، سایر شیعیان و سادات و علویان نیز رو به قم آوردند و این شهر در تمام تاریخ ایران پس از اسلام به یکی از اقطاب جهان تشیع بدل شد. حتی اقامت و رحلت حضرت معصومه(س) در این شهر نیز مرتبط با مرکزیت آن در عالم تشیع بوده است.
داستان قم در تاریخ ایران داستانی طولانی است. کافی است نام فقیهان، محدثان، دانشمندان ،شاعران و هنرمندان ایران در سده‌های گذشته را از نظر بگذرانیم و ببینیم که چه تعداد از آنها پسوند «قمی» دارند.
این شهر در دوره معاصر شاهد رویدادی شگرف بود که تاریخ ایران را در مسیر جدیدی قرار داد؛ تاسیس حوزه علمیه قم موجب شد که از یک سو اعتبار علمی این شهر بالا برود و به تدریج با حوزه علمیه نجف هم‌تراز شود و از سوی دیگر با ورود استادان و طلاب حوزه علمیه قم به عرصه سیاست، رویداد عظیمی‌چون انقلاب اسلامی ایران اتفاق بیفتد.
مسجد جامع عتیق
بعد از مسجد امام حسن عسگری(ع)، قدیمی‌ترین مسجد قم، مسجد جامع عتیق است. این مسجد نیز در سده سوم هجری قمری توسط یکی از محدثین قم به نام «ابوالصدیم حسین بن علی بن آ دم اشعری» ساخته شده که از یاران امام علی النقی(ع) و امام حسن عسگری(ع) بوده است. مجموعه کنونی مسجد جامع عتیق شامل بناهایی از دوره‌های مختلف است.
برای نمونه، سازه گنبدخانه کنونی سال ۵۲۹ هجری قمری یعنی در روزگار سلجوقیان ساخته شده و بعضی کارهای تعمیراتی و تزییناتی نیز مربوط به دوره فتحعلی‌شاه قاجار است. این مسجد برخلاف بیشتر مساجد تاریخی ایران که چهار ایوانی هستند، تنها دو ایوان دارد که یکی از آنها با ۱۸ متر ارتفاع، بسیار چشم نواز و شکوهمند به نظر می‌رسد.
خیابان آذر
بازار قم
بازار قم را باید یکی از زیباترین بازارهای تاریخی ایران دانست که شهرت آن همپای شکوه و زیبایی‌اش نیست و ارزش‌های هنری و معماری آن به قدری که باید و شاید، مورد توجه قرار نگرفته است.
اگرچه بخش‌هایی از بازار قم از دوران سلجوقی و ایلخانی به جای مانده اما ساختار کنونی بازار که تعدادی راسته و چهارسوق و سرا و تیمچه را شامل می‌شود، یادگاری است از دوره صفویه و بعدها در دوره قاجار بخش‌هایی به آن افزوده شده است.
مثلا راسته نو بازار، چنان که از نامش برمی‌آید در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است. بنابراین بازار قم به طور کلی به دو بخش بازار کهنه و بازار نو تقسیم می‌شود که با خیابان کشی‌های جدید از هم جدا افتاده‌اند.
یکی از زیباترین بخش‌های بازار نو، تیمچه بزرگ آن است که سقف زیبایش از سه طاق گنبدی بزرگ تشکیل شده و با تزییناتی که دارد، چشم‌ها را به خود خیره می‌سازد.
این تیمچه کاری است از معماری به نام استاد حسن قمی، مشهور به معمارباشی. از معماری بازار و ساختمان‌هایش که بگذریم، حال و هوای سنتی آن نیز برای گردشگران جالب توجه است و آنها را به یاد بازارهای کهن ایرانی همچون بازارهای اصفهان و شیراز و یزد و کرمان می‌اندازد. افزون بر این، تعدادی مسجد در بازار قم وجود دارد که در جای خود زیبا و دیدنی هستند.
خیابان طالقانی
مساجد پنجه علی و میدان کهنه
دو مسجد دیگر قم که از نظر تاریخی اهمیت دارند و دیدن‌شان باب طبع علاقه‌مندان به معماری تاریخی ایران است عبارتند از مسجد پنجه علی و مسجد میدان کهنه. مسجد پنجه علی طبق کتیبه‌ای که در ایوان آن نقش بسته و سال ۸۸۶ هـ.ق را نشان می‌دهد، دست‌کم حدود ۶۰۰ سال عمر دارد.
از این گذشته، سنگی بر محراب مسجد نصب شده که جای پنجه یک دست روی آن به چشم می‌خورد و محلی‌ها می‌گویند که منسوب به حضرت علی(ع) است. مسجد میدان كهنه نیز از آثار دوره سلجوقی با اضافاتی از دوره قاجار است. كنار این مسجد یک مناره آجری به ارتفاع ۲۵ متر وجود دارد كه سال ۲۹۱ هـ.ق ساخته شده و از کهن‌ترین مناره‌های تاریخی در ایران و جهان اسلام به شمار می‌آید.
پنجه علی:خیابان انقلاب،كوچه گذر پنجه علی
میدان كهنه: خیابان آذر
خانه‌های «حاج قلی‌خان قرار» و «حاج علی‌خان زند»
این دو خانه تاریخی که هر دو در دوره قاجار ساخته شده‌اند و هر دو در محله قدیمی «چهارمردان» و در کوچه گذر قلعه جای گرفته‌اند، از جمله مهم‌ترین خانه‌های تاریخی قم هستند که از نظر معماری و تزیینات وابسته به آن حائز اهمیت تلقی می‌شوند.
فضاها و عناصر متعدد این خانه‌ها از قبیل هشتی و دالان و حیاط و بادگیر و ایوان و زیرزمین و تالارهای پذیرایی و اتاق‌های‌نشیمن، حال و هوای جالبی به آنها بخشیده است. بخشی از تشکیلات اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان قم در این خانه‌ها مستقر شده است و از این رو بازدید از آنها در ساعات فعالیت اداری امکان پذیر خواهد بود.
خانه امام خمینی
خانه امام خمینی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری قم است که خصوصا گردشگران خارجی و طلاب غیرایرانی حوزه علمیه قم علاقه وافری به دیدن آن دارند؛ زیرا روایتگر فرازهایی سرنوشت‌ساز از تاریخ معاصر ایران است. خانه امام معماری ساده و بی‌آلایشی دارد و گمان می‌رود که در اوایل دوره پهلوی اول ساخته شده باشد.
این خانه سال 1335 از سوی امام خمینی خریداری شد و ایشان تا آبان سال 1343 که از ایران تبعید شد، در آن زندگی می‌کرد. خانه امام خمینی هم‌اکنون به حالت موزه نگهداری می‌شود.
خیابان معلم، محله یخچال قاضی
خانه آیت‌الله بروجردی
آیت‌الله بروجردی، بانی مسجد اعظم قم و آخرین مرجع تقلیدی بود که در زمان حیاتش همه شیعیان جهان از او تقلید می‌کردند. خانه ایشان در بافت تاریخی قم در دوره مظفرالدین شاه قاجار و به وسیله بازرگانی به نام «سید علی اکبر بلورفروش» ساخته شده است.
بعدها که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم به این شهر آمد، بیش از هفت سال در این خانه ساکن بود و پس از ایشان از سال 1324 تا 1339 خورشیدی، آیت‌الله بروجردی در این خانه اقامت داشت.
آیت‌الله بروجردی این خانه را ثلث مال خود قرار دارد تا عواید آن پس از فوت ایشان صرف عزاداری امام حسین(ع) شود. خانه بروجردی هم از حیث معماری و هم از نظر تاریخی اهمیت دارد.
خیابان آذر، کوچه تکیه آقا سید حسن
امامزادگان قم
از آنجا که شهر قم در سده‌های نخستین اسلامی، مأمن و سکونتگاه بسیاری از سادات و علویان و بزرگان شیعه بود، عده زیادی از نوادگان امامان معصوم در این شهر به خاک سپرده شده‌اند و مزارهای آنان عموما از نظر معماری و جاذبه‌های زیارتی و گردشگری اهمیت دارد. شمار بقاع متبرکه قم زیاد است و ما ناچاریم که به معرفی چند تایی از آنها بسنده کنیم.
شاهزاده اسحاق
احمد بن اسحاق از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است. بقعه او در میدان کهنه قم در اصل از آثار دوره صفویه است که در دوره مظفرالدین شاه قاجار بازسازی شده است.
چهل اختران
چهل اختران مدفن موسی مبرقع، فرزند امام محمد تقی(ع) و تعدادی دیگر از امامزادگان از جمله چهل اختران و امامزاده زید است. ساختمان امامزاده زید از همه قدیمی‌تر و متعلق به حدود ۶۰۰ سال پیش است . دو ساختمان دیگر نیز در دوره صفویه ساخته شده‌اند و هنرهای تزیینی جالب توجهی در آنها به کار رفته است. این زیارتگاه در خیابان آذر قرار دارد.
شاهزاده ابراهیم
این زیارتگاه که ساختمان ۶۰۰ ساله آن به صورت هشت گوش و با گنبد هرمی۱۶ ترک ساخته شده، مدفن یکی از نوادگان امام هفتم(ع) است.
شاه احمد قاسم
احمد بن قاسم از نوادگان امام جعفر صادق(ع) است. قدمت مزار او به سده هفتم هجری، یعنی دوره ایلخانان مغول می‌رسد و ساختمان کنونی‌اش حدود ۷۰۰ سال قدمت دارد. محراب زرین فام بسیار نفیس این امامزاده، اکنون در مجموعه هنرهای اسلامی‌موزه برلین نگهداری می‌شود.
بقعه علی بن جعفر
بقعه علی بن جعفر، معروف به در بهشت، یکی از نفیس‌ترین زیارتگاه‌های قم و به عبارتی زیباترین آنها پس از آستان حضرت معصومه(س) است.
در این زیارتگاه یکی از فرزندان امام جعفر صادق(ع) به خاک آرمیده است. تزیینات این زیارتگاه به قدری نفیس هستند که قطعات زیادی از آن از محل خارج شده و در موزه‌های مختلف ایران و جهان به نمایش درآمده اند. برای نمونه، محراب زرین فام این بقعه در مجموعه دوران اسلامی‌موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
اگر کسی بخواهد از تهران و از راه زمینی به مرکز، جنوب، غرب، جنوب غرب و جنوب شرقی ایران برود، چاره‌ای ندارد جز اینکه از قم بگذرد. خیلی‌ها یک ساعتی وقت می‌گذارند و سر راه، به زیارت آستان حضرت معصومه (س) می‌روند اما کمتر پیش می‌آید که بخواهند همه دیدنی‌های قم را ببینند.
برای همین قم شهری است که همه ما بارها و بارها از کنارش گذشته یا وارد آن شده‌ایم اما آن را چندان که باید و شاید، ندیده‌ایم و نمی‌شناسیم. چندی پیش در صفحه ایران‌گردی، مجموعه آستان حضرت معصومه(س) و موزه آستانه را به عنوان مهم‌ترین جاذبه زیارتی و گردشگری قم معرفی کردیم و حالا می‌خواهیم به دیدن سایر جاذبه‌های این شهر برویم.
درباره وجه تسمیه قم و اینکه نام این شهر از کجا آمده و به چه معناست، بسیار گفته اند. عده‌ای گفته‌اند عبور رودخانه‌ای از این محل-که امروز آن را قمرود می‌خوانیم-باعث شد صحرانشینان اطراف در آن جمع شوند و اجتماع یکجانشینی را تشکیل دهند.
آنها خانه هایی را بنا کردند که «کومه» یا «کم» خوانده می‌شد و نام قم برگرفته از همین نام است. بعضی دیگر چنین باور دارند که وجود قمرود، موجب شده بود که در این منطقه آب جمع شود و سبزه و علف فراوان بروید. عرب‌ها به محل جمع شدن آب قم می‌گویند و نام قم را آنها بر این شهرگذاشته‌اند.
نظرهای دیگری هم وجود دارد؛ مثلا اینکه قم را «قمساره بن لهراسب» بنا کرده یا اینکه نامش تغییر شکل یافته نام چشمه‌ای به نام «کب» است. سخت است که نظریه درست را بین گفته های مختلف تشخیص دهیم اما نکته مهم این است که در بیشتر روایات تاریخی، نام قم در پیوند با رودخانه‌ای است که از این ناحیه می‌گذرد؛ رودخانه‌ای فصلی که هنوز هم هست و گاهی در فصول بارانی سال طغیان می‌کند.
مسجد امام حسن عسگری(ع)
نام گذاری این مسجد به نام امام یازدهم شیعیان با نام‌گذاری سایر مساجد به نام امامان و معصومان تفاوت دارد. مردم قم اعتقاد دارند - و روایات تاریخ و مذهبی نیز اعتقاد آنان را تایید می‌کند - که مسجد امام حسن عسگری(ع) در سده سوم هجری قمری به دستور ایشان و توسط «احمد بن اسحاق اشعری» که وکیل امام بود، ساخته شد.
البته این مسجد بزرگ در طول تاریخ بارها و بارها دچار دگرگونی شده و اکنون ظاهر بیشتر بخش‌های آن جدید به نظر می‌رسد. از این گذشته آنچه به دستور امام حسن عسگری(ع) ساخته شده، تنها بخش کوچکی از مسجد فعلی بوده است. اما شکی وجود ندارد که این مسجد، قدیمی‌ترین مسجد قم است.
مسجد امام حسن عسگری(ع) از چهار شبستان، یک ایوان و یک سرداب زیبا تشکیل شده که هرکدام در دوره‌ای خاص شکل گرفته و بعدها گسترش یافته‌اند. مثلا ایوان بزرگ مسجد که به ایوان مهدعلیا معروف شده، از ساخته‌های «مهدعلیا» مادر شاه سلیمان صفوی است.
قم کجای تاریخ ایستاده است؟
قم، تاریخی دور و دراز دارد؛ زیرا محلی که این شهر در آن واقع شده از نظر جغرافیایی و ارتباطی حائز اهمیت فراوان است و از گذشته‌های دور تا به امروز، راه‌های مختلف ارتباطی و بازرگانی از این شهر می‌گذشته یا منشعب می‌شده است.
رومان گیرشمن، باستان شناس فرانسوی که سال‌ها در ایران به کاوش مشغول بود، قم را یکی از اولین مراکز تجمع در تاریخ بشری می‌داند و پیشینه آن را تلویحا به حدود ۱۰ هزار سال پیش می‌رساند.
در سال‌های اخیر، کاوش‌های باستان‌شناسی در نزدیکی مسجد جمکران منجر به کشف کوره‌هایی از عصر آهن شد که سابقه سکونت در این منطقه را تا چند هزار سال عقب می‌برد.
در عین حال، بیشتر نام‌های مربوط به محلات شهر قم و نواحی اطراف آن مثل هندیجان، جمکران، مهرویان، کمیدان، بیدهند، فردو و سلفچگان ریشه‌های فارسی و باستانی دارند و نشان می‌دهند که این ناحیه از زمان باستان، جایی مهم و آباد بوده است. نام قم چند بار در متن شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز آمده است. آنجا که می‌گوید:
دگر بهره زو بد قم و اصفهان
نهاد بزرگان و جای مهان
یا
نبشتند منشور بر پرنیان
خراسان و ری و قم و اصفهان
اگر بعضی روایات که می‌گویند قم را سپاهیان اسکندر مقدونی ویران کردند، درست باشد، معلوم می‌شود که این شهر در زمان هخامنشیان وجود داشته اما نظر قاطع این است که قم به عنوان یک شهر مهم در زمان ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی) شکل گرفت. در این زمان آن را «ویران آباد کردکواد» می‌خواندند؛ یعنی شهر ویرانی که قباد (شاه ساسانی) آبادش کرد.
در این زمان، زعفران قم شهرت فراوان داشت و در شهر و نواحی پیرامون، آتشکده‌های زرتشتی بسیار ساخته بودند. اینکه مورخان مسلمان گفته‌اند در جنگ قادسیه سپاهی متشکل از ۲۵ هزار پیاده و سواره از قم و کاشان به سپاه بزرگ ساسانیان پیوستند، می‌رساند که این شهر در آن دوره در کمال آبادی و بزرگی بوده است.
قم در اولین سال‌های حمله اعراب مسلمان به ایران به دست آنان افتاد و فرمانده‌ای که آن را فتح کرد، کسی نبود جز ابوموسی اشعری که داستان خیانتش به امیرالمومنین(ع) در جنگ صفین شهره خاص و عام است.
بعد از فتح قم به وسیله مسلمانان اتفاق خاصی نیفتاد تا اینکه در پایان سده نخست هجری، گروهی از شیعیان که از ستم خلفای اموی به ستوه آمده بودند، از سمت عراق به این شهر آمدند و استحکامات و بناهای جدیدی را در آنجا بنا کردند.
با استقرار آنها، سایر شیعیان و سادات و علویان نیز رو به قم آوردند و این شهر در تمام تاریخ ایران پس از اسلام به یکی از اقطاب جهان تشیع بدل شد. حتی اقامت و رحلت حضرت معصومه(س) در این شهر نیز مرتبط با مرکزیت آن در عالم تشیع بوده است.
داستان قم در تاریخ ایران داستانی طولانی است. کافی است نام فقیهان، محدثان، دانشمندان ،شاعران و هنرمندان ایران در سده‌های گذشته را از نظر بگذرانیم و ببینیم که چه تعداد از آنها پسوند «قمی» دارند.
این شهر در دوره معاصر شاهد رویدادی شگرف بود که تاریخ ایران را در مسیر جدیدی قرار داد؛ تاسیس حوزه علمیه قم موجب شد که از یک سو اعتبار علمی این شهر بالا برود و به تدریج با حوزه علمیه نجف هم‌تراز شود و از سوی دیگر با ورود استادان و طلاب حوزه علمیه قم به عرصه سیاست، رویداد عظیمی‌چون انقلاب اسلامی ایران اتفاق بیفتد.
بعد از مسجد امام حسن عسگری(ع)، قدیمی‌ترین مسجد قم، مسجد جامع عتیق است. این مسجد نیز در سده سوم هجری قمری توسط یکی از محدثین قم به نام «ابوالصدیم حسین بن علی بن آ دم اشعری» ساخته شده که از یاران امام علی النقی(ع) و امام حسن عسگری(ع) بوده است. مجموعه کنونی مسجد جامع عتیق شامل بناهایی از دوره‌های مختلف است.
برای نمونه، سازه گنبدخانه کنونی سال ۵۲۹ هجری قمری یعنی در روزگار سلجوقیان ساخته شده و بعضی کارهای تعمیراتی و تزییناتی نیز مربوط به دوره فتحعلی‌شاه قاجار است. این مسجد برخلاف بیشتر مساجد تاریخی ایران که چهار ایوانی هستند، تنها دو ایوان دارد که یکی از آنها با ۱۸ متر ارتفاع، بسیار چشم نواز و شکوهمند به نظر می‌رسد.
بازار قم
بازار قم را باید یکی از زیباترین بازارهای تاریخی ایران دانست که شهرت آن همپای شکوه و زیبایی‌اش نیست و ارزش‌های هنری و معماری آن به قدری که باید و شاید، مورد توجه قرار نگرفته است.
اگرچه بخش‌هایی از بازار قم از دوران سلجوقی و ایلخانی به جای مانده اما ساختار کنونی بازار که تعدادی راسته و چهارسوق و سرا و تیمچه را شامل می‌شود، یادگاری است از دوره صفویه و بعدها در دوره قاجار بخش‌هایی به آن افزوده شده است.
مثلا راسته نو بازار، چنان که از نامش برمی‌آید در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است. بنابراین بازار قم به طور کلی به دو بخش بازار کهنه و بازار نو تقسیم می‌شود که با خیابان کشی‌های جدید از هم جدا افتاده‌اند.
یکی از زیباترین بخش‌های بازار نو، تیمچه بزرگ آن است که سقف زیبایش از سه طاق گنبدی بزرگ تشکیل شده و با تزییناتی که دارد، چشم‌ها را به خود خیره می‌سازد.
این تیمچه کاری است از معماری به نام استاد حسن قمی، مشهور به معمارباشی. از معماری بازار و ساختمان‌هایش که بگذریم، حال و هوای سنتی آن نیز برای گردشگران جالب توجه است و آنها را به یاد بازارهای کهن ایرانی همچون بازارهای اصفهان و شیراز و یزد و کرمان می‌اندازد. افزون بر این، تعدادی مسجد در بازار قم وجود دارد که در جای خود زیبا و دیدنی هستند.
مساجد پنجه علی و میدان کهنه
دو مسجد دیگر قم که از نظر تاریخی اهمیت دارند و دیدن‌شان باب طبع علاقه‌مندان به معماری تاریخی ایران است عبارتند از مسجد پنجه علی و مسجد میدان کهنه. مسجد پنجه علی طبق کتیبه‌ای که در ایوان آن نقش بسته و سال ۸۸۶ هـ.ق را نشان می‌دهد، دست‌کم حدود ۶۰۰ سال عمر دارد.
از این گذشته، سنگی بر محراب مسجد نصب شده که جای پنجه یک دست روی آن به چشم می‌خورد و محلی‌ها می‌گویند که منسوب به حضرت علی(ع) است. مسجد میدان كهنه نیز از آثار دوره سلجوقی با اضافاتی از دوره قاجار است. كنار این مسجد یک مناره آجری به ارتفاع ۲۵ متر وجود دارد كه سال ۲۹۱ هـ.ق ساخته شده و از کهن‌ترین مناره‌های تاریخی در ایران و جهان اسلام به شمار می‌آید.
میدان كهنه: خیابان آذر
خانه‌های «حاج قلی‌خان قرار» و «حاج علی‌خان زند»
این دو خانه تاریخی که هر دو در دوره قاجار ساخته شده‌اند و هر دو در محله قدیمی «چهارمردان» و در کوچه گذر قلعه جای گرفته‌اند، از جمله مهم‌ترین خانه‌های تاریخی قم هستند که از نظر معماری و تزیینات وابسته به آن حائز اهمیت تلقی می‌شوند.
فضاها و عناصر متعدد این خانه‌ها از قبیل هشتی و دالان و حیاط و بادگیر و ایوان و زیرزمین و تالارهای پذیرایی و اتاق‌های‌نشیمن، حال و هوای جالبی به آنها بخشیده است. بخشی از تشکیلات اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان قم در این خانه‌ها مستقر شده است و از این رو بازدید از آنها در ساعات فعالیت اداری امکان پذیر خواهد بود.
خانه امام خمینی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری قم است که خصوصا گردشگران خارجی و طلاب غیرایرانی حوزه علمیه قم علاقه وافری به دیدن آن دارند؛ زیرا روایتگر فرازهایی سرنوشت‌ساز از تاریخ معاصر ایران است. خانه امام معماری ساده و بی‌آلایشی دارد و گمان می‌رود که در اوایل دوره پهلوی اول ساخته شده باشد.
این خانه سال 1335 از سوی امام خمینی خریداری شد و ایشان تا آبان سال 1343 که از ایران تبعید شد، در آن زندگی می‌کرد. خانه امام خمینی هم‌اکنون به حالت موزه نگهداری می‌شود.
خانه آیت‌الله بروجردی
آیت‌الله بروجردی، بانی مسجد اعظم قم و آخرین مرجع تقلیدی بود که در زمان حیاتش همه شیعیان جهان از او تقلید می‌کردند. خانه ایشان در بافت تاریخی قم در دوره مظفرالدین شاه قاجار و به وسیله بازرگانی به نام «سید علی اکبر بلورفروش» ساخته شده است.
بعدها که مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم به این شهر آمد، بیش از هفت سال در این خانه ساکن بود و پس از ایشان از سال 1324 تا 1339 خورشیدی، آیت‌الله بروجردی در این خانه اقامت داشت.
آیت‌الله بروجردی این خانه را ثلث مال خود قرار دارد تا عواید آن پس از فوت ایشان صرف عزاداری امام حسین(ع) شود. خانه بروجردی هم از حیث معماری و هم از نظر تاریخی اهمیت دارد.
امامزادگان قم
از آنجا که شهر قم در سده‌های نخستین اسلامی، مأمن و سکونتگاه بسیاری از سادات و علویان و بزرگان شیعه بود، عده زیادی از نوادگان امامان معصوم در این شهر به خاک سپرده شده‌اند و مزارهای آنان عموما از نظر معماری و جاذبه‌های زیارتی و گردشگری اهمیت دارد. شمار بقاع متبرکه قم زیاد است و ما ناچاریم که به معرفی چند تایی از آنها بسنده کنیم.
شاهزاده اسحاق
احمد بن اسحاق از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است. بقعه او در میدان کهنه قم در اصل از آثار دوره صفویه است که در دوره مظفرالدین شاه قاجار بازسازی شده است.
چهل اختران مدفن موسی مبرقع، فرزند امام محمد تقی(ع) و تعدادی دیگر از امامزادگان از جمله چهل اختران و امامزاده زید است. ساختمان امامزاده زید از همه قدیمی‌تر و متعلق به حدود ۶۰۰ سال پیش است . دو ساختمان دیگر نیز در دوره صفویه ساخته شده‌اند و هنرهای تزیینی جالب توجهی در آنها به کار رفته است. این زیارتگاه در خیابان آذر قرار دارد.
این زیارتگاه که ساختمان ۶۰۰ ساله آن به صورت هشت گوش و با گنبد هرمی۱۶ ترک ساخته شده، مدفن یکی از نوادگان امام هفتم(ع) است.
احمد بن قاسم از نوادگان امام جعفر صادق(ع) است. قدمت مزار او به سده هفتم هجری، یعنی دوره ایلخانان مغول می‌رسد و ساختمان کنونی‌اش حدود ۷۰۰ سال قدمت دارد. محراب زرین فام بسیار نفیس این امامزاده، اکنون در مجموعه هنرهای اسلامی‌موزه برلین نگهداری می‌شود.
بقعه علی بن جعفر، معروف به در بهشت، یکی از نفیس‌ترین زیارتگاه‌های قم و به عبارتی زیباترین آنها پس از آستان حضرت معصومه(س) است.
در این زیارتگاه یکی از فرزندان امام جعفر صادق(ع) به خاک آرمیده است. تزیینات این زیارتگاه به قدری نفیس هستند که قطعات زیادی از آن از محل خارج شده و در موزه‌های مختلف ایران و جهان به نمایش درآمده اند. برای نمونه، محراب زرین فام این بقعه در مجموعه دوران اسلامی‌موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
پ
برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان
اپلیکیشن برترین ها
را نصب کنید.
نظر کاربران
فقط ژوله..