مجموعه «فلسفه به زبان ساده»؛ اندیشیدن ورای ایدئولوژی ها

ماهنامه اندیشه پویا - بزرگمهر علیزاده:

• من و دنیای بیرونم/ برژیت لابه و میشل پوش/ ترجمه زهره ناطقی/ انتشارات آسمان خیال/ چاپ اول، ۱۳۹۵/ ۱۴۲ صفحه/ ۲۳۰۰۰ تومان

• دنیایی را تصور کن که... برژیت لابه و میشل پوش/ ترجمه پروانه عروج نیا/ چاپ سوم، ۱۳۹۵/ ۱۱۲ صفحه/ ۱۷۰۰۰ تومان

• چگونه دنیا را متحد کنیم/ برژیت لابه و میشل پوش/ ترجمه پروانه عروج نیا/ چاپ سوم، ۱۳۹۵/ ۱۱۲ صفحه/ ۱۷۰۰۰ تومان

• من و دنیای احساساتم!/ الیزابت تسلر و بریگیت کولخ/ ترجمه ملیحه شکوهی/ چاپ دوم، ۱۳۹۵/ ۱۵۲ صفحه/ ۲۴۰۰۰ تومان

۱- در بازار نشر ایران سال ها غیبت چنین کتاب هایی، آثاری که به کودکان فلسفه و اندیشیدن فلسفی بیاموزد، احساس می شد. فلسفه برای کودکان و نوجوانان رشته ای است که سابقه اش در غرب به دهه شصت میلادی می رسد. در ایران اما در اواسط دهه ۱۳۸۰ بود که کم کم کتاب هایی فلسفی برای کودکان ترجمه و منتشر شد. در کنار آن باید به اتفاقاتی چون تاسیس گروه آموزشی فلسفه برای کودکان با نام «فبک» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی هم اشاره کرد.

انتشار کتاب هایی چون «لیزا؛ کودکی در مدرسه»، «داستان هایی برای فکر کردن»، «دنیای تئو»، «محفل فیلسوفان خاموش» و یا ترجمه آثار یاستین گوردر نویسنده معروف نروژی از کتاب مشهور «دنیای سوفی» تا آثر جدیدترش چون «راز تولد»، «درون یک آینه»، «درون یک معما» و «راز فال ورق» همگی در این راسته بوده است. حالا در جدیدترین آثار فلسفه برای کودکان و نوجوانان، باید به چهار جلد کتابی اشاره کرد که به تازگی منتشر و یا تجدید چاپ شده اند. کتاب هایی به قلم برژیت لابه، میشل پوش، الیزابت تسلر و بریگیت کولخ. نویسندگانی که خود مدرس فلسفه هستند و از جمله مهارت های شان آموزش فلسفه به کودکان است.

چهار جلد با عنوان های «من و دنیا بیرون»، «دنیایی را تصور کن که...»، «چگونه دنیا را متحد کنیم؟» و «من و دنیای احساساتم!» چهار جلدی که می توان موضوعات آن را به سه بخش فلسفه، روان شناسی و اخلاق تقسیم کرد.

کتاب هایی خواندنی که از نظر اسلوب و چارچوب نگارش فلسفه برای کودکان می تواند برای نویسندگان وطنی راهنما باشد. در هر چهار کتاب ابتدا داستان های کوتاهی درباره یک یا چند کودک بیان می شود؛ کودکانی که با مسائلی در زندگی شخصی و اجتماعی شان مواجه هستند. بیش تر داستان ها ختم به پرسشی می شود. سپس سوال مطرح شده بررسی می شود.

پایان هر بخش از کتاب، صفحاتی وجود دارد همچون کارگاه. بخشی جالب است است. در آن به کودکان می گویند که به پرسش های مطرح شده در هر بخش برگردند و با یکدیگر بحث کنند. اما شاید مهم ترین ویژگی های این کتاب ها، بی طرفی فکری آن هاست. نویسندگان موضع مشخصی اتخاذ نمی کنند و این کودک و نوجوان است که باید تامل کند.

۲- تعجب هر اهل مطالعه ای را بر می انگیزد وقتی نام مصطفی ملکیان را روی جلد کتاب هایی مخصوص کودکان و نوجوانان می بیند. اما ملکیان در تمام این سال ها در قامت یکی از چهره های روشنفکری ایران، به موضوع تعلیم و تربیت و اصلاح فرهنگ بیش و قبل از هر چیزی نظر داشته است. یکی از رشته های تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان، آموزش فلسفه ورزی است.

ملکیان خود نوشته: «اخلاقی اندیشی و فلسفه ورزی دو فراورده خردنی نیستند، بلکه دو فرایند فرخنده اند که فقط، با تحمل ریاضت و صبر بسیار، می توان شاهد جریان یافتن شان در ساحت ذهن و ضمیر بود.»

از این رو به اعتقاد او آموزش فلسفه و مفاهیم اخلاقی و اندیشیدن به آن ها باید از کودکی انجام گیرد. ملکیان در این مقدمه ها به فراخور موضوع اصلی هرکتاب به آن می پردازد و سوژه را با نگاهی فلسفی، اخلاقی و روانشناسانه بررسی می کند. مخاطب مقدمه ها والدین و معلمان هستند. مانند همیشه و هر متنی که از ملکیان می خوانیم، در این مقدمه ها هم پر است از تقسیم بندی های دقیق که فهم موضوع را آسان تر می کند.

۳- در جدیدترین عنوان این مجموعه «من و دنیای بیرونم» نویسندگان به مسئله ریاست، قانون سالاری و دموکراسی می پردازند. ماجرا از زندگی خصوصی یک بچه پنج ساله آغاز می شود. این که می خواهد رییس شود. مفاهیمی چون قدرت و ریاست به زبانی ساده بیان می شود: انسان های فرودست، انسان های فرادست، دخالت در زندگی خصوصی، این که آیا هر قانونی با رای بالا الزام آور است؟

مسئله شهروندی و آموزش بحث کردن با یکدیگر مسائلی است که نویسندگان به آن اشاره می کنند. بخش پایانی کتاب «بودن یا داشتن» نام دارد. این همان بحثی است که ملکیان در مقدمه اش تشریح کرده است. او به بحث درباره دو شیوه، دو نگاه به زندگی می پردازد. داشتن یا بودن. این که آیا انسان باید اهتمام به بودن که از آن به عنوان گوهر حیات معنوی نام می برد، بورزد یا به نمودن، به داشتن، به خواستن و دانستن؟

ملکیان نیز در مقدمه اش در پی پاسخ به این سوال و شرح این تقابل داشتن و بودن است. او از جهانی می گوید که کسانی در آن دایره شمول مالکیت خود را از جواهر مادی گسترده تر می گیرند و تقریبا هر موجودی را مشمول مالکیت خود می دانند. او این افراد را در زمره افرادی می خواند که نحوه موجودیت و شیوه زندگی شان را به داشتن تعبیر می کند. در مقابل: «کسی که نسبت به هیچ چیزی، غیر از جواهر مادی، احساس تملک و تصاحب ندارد و حتی- و این نیز مهم است- نسبت به جواهر مادی نیز احساس مالکیت خودخواسته، محدود و مشترک دارد، نه احساس مالکیت شخصی، نحوه موجودیت و شیوه زندگی ای دارد که از سنخ بودن است.» (ص 4)

هر بحثی که در داستان ها یا متن کتاب می شود این دو نوع نگاه را در خود دارد. مثلا وقتی نویسندگان از خودخواهی گروهی از بچه ها سر کلاس می نویسند و این که برای رسیدن به نظم و قانون باید خودخواهی کنار گذاشته شود و نوع دوستی جای آن را گیرد، درواقع به همان دو شیوه زندگی اشاره می کنند. نویسندگان کتاب برای کودکان مسیر یک جامعه دموکراتیک و قانون سالار را ترسیم می کنند؛ مسیری که باید توسط انسان هایی با شیوه زیست «بودن» ساخته شود و نه با نحوه زندگی «داشتن».

4- همین ساختار ار جلدهای دیگر مجموعه نیز دارد. در کتاب «دنیایی را تصور کن که...» نویسندگان در چهار فصل به مفاهیمی چون زندگی و مرگ، آزادی و عدم آزادی، خوشبختی و بدبختی، و خوبی و بدی می پردازند. یکی از نکته های جالب دیگر این مجموعه که در این جلد بیش از جلدهای دیگر به چشم می خورد این هنر نویسندگان است: جان بخشیدن به حیوانات. در این جلد نویسندگان هرگاه که می خواهند مثلا به معانی مرگ یا زندگی بپردازند به سراغ حیوانات و حتی اجسام هم می روند. اگر این دو جلد در حوزه فلسفه جای می گرفتند، کتاب «چگونه دنیا را متحد کنیم؟» در حوزهاخلاق است.

نویسندگان کتاب به مفاهیمی چون زیبایی و زشتی، عدالت و بی عدالتی، خشونت و عدم خشونت، و جنگ و صلح می پردازند. اهمیت قانون، حفظ صلح، حقوق انسان ها، عدالت و تاثیر آن در جلوگیری از خشونت موضوعاتی است که در کتاب برای کودکان توضیح داده می شود. در مقدمه این جلد ملکیان بیش تر درباره فلسفه ورزی و اخلاقی اندیشی با بزرگ ترها سخن می گوید.

کتاب «من و دنیای احساساتم!» را نیز باید در حوزه روانشناسی جای داد. با فصل هایی که به دوگانه های روانی انسان ترس/ شجاعت، قهر/ آشتی، عصبانیت/ آرامش، و لج بازی/ تفاهم می پردازد. اهمیت این مووضع آن جا مشخص می شود که ملکیان در مقدمه اش می نویسد: «شناخت دقیق و عمیق ساحت احساسی- عاطفی- هیجانی شرط اول قدم برای حصول یک زندگی خوب و خوش است، بدن معنا که هم کسانی که خواستار زندگی ای توأم با لذت اند (= زندگی خوش) و هم کسانی که خواستار زندگی ای اخلاقی اند (= زندگی خوب) و هم آنان که طالب زندگی ای دارای هر دو ویژگی اند از شناخت احساسات، عواطف و هیجانات خود گریز و گریزی ندارند.» (ص ۸)