گروگان گیری فرش ایرانی

هفته نامه صدا - شیرین فرهادی: تو در توی بازار سرپوشیده ثبت جهانی شده تبریز جایی مابین بازار تبریزی ها، تیمچه ای با در چوبی بزرگ قرار دارد که آن طرفش انبوهی از فرش های زیبا با رنگ های مختلف و طرح های متنوع روی هم قرار گرفته اند. داخل و جلوی در هر حجره چند تخته فرش روی هم چیده شده اند و چند تخته دیگر که احتمالا از نفیس ترین های شان است و می تواند چشم هر بیننده ای را خیره و وسوسه کند هم به دیوار و یا پشت شیشه آویزان شده است.

در میانه تیمچه چند تخته فرش دیگر روی هم قرار گرفته اند. داخل اینجا هر گوشه ای تلی از فرش دیده می شود؛ یکی از جاهایی که فرش های نفیس دستباف ایرانی را به کشورهای مختلف جهان صادر می کند و می توان به آن جهانی ترین بازار فرش دستباف ایران گفت.

فرش دستباف ایرانی این روزها ماجراهای زیادی را طی می کند. شاید قصه از آنجایی بیشتر مطرح شد که سید رضی حاجی آقامیری، عضو هیات مدیره صادرکنندگان فرش دستباف و عضو هیات نمایندگان اتاق تهران در جلسه هیات نمایندگان اتاق تهران خطاب به محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه گفت: «قانون ممنوعیت صادرات فرش ایرانی از آمریکا به کشورهای دیگر که در اوفک مورد اشاره قرار گرفته است، مشکلاتی را برای صادرکنندگان فرش ایرانی ایجاد کرده است به طوری که اگر صادرکننده بخواهد در نمایشگاه های فرش در آمریکا شرکت کند، دیگر نمی تواند فرش هایش را به کشور بازگرداند.»

سوال اصلی حاجی آقامیری در این میان این بود که آیا امکان رفع این ممنوعیت برای صادرکنندگان و فعالان صنعت فرش دستباف کشور وجود دارد؟ که ظریف هم پاسخ داد: «تجارت فرش دستباف ایرانی از جمله موضوعاتی است که خارج از تعهدات برجامی است اما در درون برجام به آن پرداخته شده و آمریکایی ها نمی توانند آن را نقض کنند. در رابطه با تجارت فرش ایران، طی چندین نوبت با مقامات آمریکایی بحث و گفتگو کرده ایم و آنها اعلان کرده اند که در خصوص این کالا می توان به صورت موردی مجوزهای لازم را دریافت کرد.»

به این ترتیب صادرات فرش به برجام اضافه شده و نقض آن نقض برجام است. اما واقعا چقدر مساله فرش می تواند باعث شود که نقض برجام رخ دهد؟ به هر حال ماجرا به همین جلسه و این گفتگو ختم نشد. به گفته میری، آمریکا هم واردات و هم صادرات فرش دستباف در این کشور را ممنوع کرده است و حجم قابل توجهی از فرش دستباف تجار ایرانی در آمریکا باقی مانده و اموال تجار فرش ایرانی طی این سال ها در آمریکاست. آن طور که مشخص است قانون اوفک در آمریکا نه اجازه واردات و نه اجازه صادرات فرش ایرانی از خاک آن کشور را نمی دهد. همین مسئله باعث می شود که اگر تاجری در آمریکا نمایشگاه برگزار کند، دیگر نتواند فرش هایش را به کشور بازگرداند و یا این که حتی به کشور ثالث بفروشد.

حالا هم بر اساس صحبت های حاجی آقامیری، آمریکا همچنان تمام راه های مالی خود را به روی ایران بسته است و این امر باعث شد تا بخشی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد بازار فرش دستی ایران که مستقیم به آمریکا می رفت، از دست برود.

البته که این کاهش صادرات و از بین رفتن بازارهای جهانی فرش دستباف ایرانی تنها به چند سال گذشته و تحریم های هسته ای مربوط نمی شود؛ این ماجرا نزدیک به سه دهه است که اتفاق می افتد. به گفته حاجی آقامیری، زمانی بین سال های ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۷ رقمی معادل یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان صادرات فرش دستباف را تجربه کردیم در حالی که بر اساس آخرین آمار در ۱۰ ماهه امسال رقم صادرات فرش دستباف ایرانی به زیر ۳۰۰ میلیون تومان رسیده که به نظر نمی رسد تا پایان سال از مرز ۳۰۰ میلیون تومان عبور کند.

این فعال حوزه فرش همچنین تاکید کرده بود: «بخشی از مشکلاتی که برای صادرات فرش دستباف وجود دارد به مشکلات داخلی و بحران های سیاسی پس از انقلاب و البته بی توجهی سیاستگذاران اقتصادی و مسئولین کشوری به موضوع فرش دستباف به عنوان یک صنعت سنتی ارز آور بر می گردد که باعث شده با یک افت دنباله دار مواجه باشیم و بخشی دیگر نیز مولود تنش های سیاسی خارجی و مسائلی همچون تحریم های اقتصادی بود که حدود هشت سال به طول انجامید. نه تنها دسترسی به بازاری مانند آمریکا که بین ۲۵ تا ۳۰ درصد بازار ایران را تشکیل می داد وجود ندارد بلکه در مجموع صادرات فرش دستباف حال و روز خوشی را تجربه نمی کند.»

چند روز بعد صحبت های رضی حاجی آقامیری، یک مقام آگاه در ستاد اجرای برجام وزارت امور خارجه در گفتگو با خبرنگار ایسنا اعلام کرد که صادرات فرش به آمریکا آزاد است و در هشت ماهه ابتدای سال جاری ۵۱ میلیون دلار فرش به آمریکا صادر شده است. هیچ مانعی در فروش فرش ایران در آمریکا به کشورهای ثالث وجود ندارد و صادرات مجدد از آمریکا به کشور ثالث آزاد است. بازگرداندن فرش به مقصد ایران از آنجا که صادرات از آمریکا به ایران محسوب می شود؛ نیاز به کسب اجازه از اوفک دارد اما در ۲۰ سال گذشته هیچ تاجری چنین درخواستی به اوفک نداده است.

البته که سید رضی حاجی آقامیری درباره این گفتگو با روزنامه فرصت امروز گفته است ممکن است هیچ تاجری این کار را نکرده باشد چون به مقررات سختش نگاه می کند و ممکن است تصمیم بگیرد از راه های غیرقانونی فرش ها را از آمریکا خارج کنند. این دلیل نمی شود که نیازی به مراجعه به اوفک نبوده است. مگر در مدتی که فرش ایران تحریم بوده و از طریق غیرقانونی به آمریکا وارد می شد، معنی آن این بود که صادرات فرش ایران آزاد بود.

بعد از صحبت های این فعال حوزه صادرات فرش، این بار نوبت به حمید کارگر رییس مرکز ملی فرش ایران بود که صحبت کند. او هم در گفتگو با ایسنا عنوان کرد: «نمی توان گفت که آمریکا فرش های ایرانی را بلوکه کرده یا صادرات و واردات آنها را به خاک آن کشور ممنوع کرده است چرا که همین حالا بخشی از علت افزایش رقم صادراتی فرش دستباف ایرانی صادرات به آمریکاست و در حقیقت در بند ۲۲ برجام صراحتا به لغو ممنوعیت ورود فرش ایرانی به آمریکا اشاره شده است.»

بر اساس بند ۲۲ برجام، ایالات متحده به نحو مشخص شده در پیوست ۲ و منطبق با پیوست ۵ اجازه فروش هواپیماهای مسافربری و قطعات و خدمات مربوطه به ایران را دارند. با این مجوز، اشخاص غیر آمریکایی که در مالکیت یا کنترل اشخاص آمریکایی هستند، به نحو منطبق با این برجام با ایران مشارکت و مجوز واردات فرش و مواد غذایی از مبدا ایران به آمریکا را صادر می کنند. خرید و فروش هواپیما و فرش از جمله کالاهایی هستند که با توجه به نبود روابط دیپلماتیک و سیاسی میان دو کشور و بر اساس تحریم های اولیه آمریکا ممنوع بود اما در برجام این دو کالا مستثنی شده اند.

به هر حال کارگر در همان گفتگو ادامه داد: «علت عدم بازگشت فرش ایرانی به داخل کشور را می توان تفسیر گمرک جمهوری اسلامی ایران از قانون و وضع عوارض وارداتی برای بازگشت فرش ها به داخل کشور عنوان کرد؛ چرا که از مهر ماه سال گذشته برش های ایرانی برای بازگشت به خاک ایران مشمول عوارض گمرکی شدند در حالی که بر اساس قانون باید کالاهایی که بعد از صادرات در خارج از کشور فرآوری شده یا عملیات ساختاری روی آنها صورت گرفته است، شامل عوارض گمرکی هنگام بازگشت به خاک ایران شوند.»

حتی ماجرا تا جایی پیش رفت که کارگر از گمرک خواست این مسئله را اصلاح کنند: «قانون فعلی، یک خط در تفسیر قوانین گمرک است. باید گفت فرش ایرانی محصولی است که تمام فرآیند ساخت پرداخت و شستشوی صادراتی آن در داخل کشور انجام و سپس صادر می شود و حتی می توان گفت بخشی از فرش های صادراتی به خصوص آن حجمی که به آمریکا می رود را فرش های مستعمل تشکیل می دهند؛ برای همین نمی توان آنها را مشمول قانون مورد استناد گمرک جمهوری اسلامی ایران دانست.»

به هر حال آن طور که در ماده ۱۱۹ قانون امور گمرکی آمده است، کالاهای صادراتی که به هر علت عینا بازگشت داده می شود با رعایت مقررات ماده ۶۵ قانون امور گمرکی مشمول معافیت است و در تبصره ماده ۱۱۹ قانون امور گمرکی آمده است؛ منظور از کلمه «عینا در این قانون» آن است که روی کالای صادراتی بازگشت شده به کشور، در خارج عملی انجام یا از آن استفاده نشده باشد.

پیچ و خم های فرش

صادرات فرش ایران چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن با نوسانات زیادی روبرو شد.

صادرات فرش طی سال های مختلف دچار نوسانات زیادی شد. بر اساس گزارش مرکز ملی فرش ایران، پس از انقلاب، برقراری پیمان ارزی و نظارت جدید بر امر قیمت گذاری فرش، نوسانات نرخ ارز، تغییر مهلت واریز پیمان ارزی قانون واردات در مقابل صادرات و تسهیلات گمرکی می توانند دلایل افت و خیزهای فرش به حساب آیند.

البته که از طرف دیگر شرایط اقتصادی کشور و تحریم های اقتصادی و تحولات جنگ در سال های اولیه پس از انقلاب موجب شد که صادرات فرش افزایش یابد. چرا که در تولید این کالا وابستگی کمی به سایر کشورها (واردات واسطه ای و سرمایه ای در این صنعت اهمیت چندانی نداشت) وجود دارد. ضمن آن که سقوط ارزش ریال و افزایش نرخ ارز نیز افزایش صادرات غیرنفتی از جمله فرش را توضیح می داد. همچنین دولت هم با سختگیری در واریز پیمان ارزی و با تعیین مهلت بیشتر در واریز پیمان ارزی روی صادرات فرش اثرگذار بود.

فرش ایرانی و رسانه های خارجی

تا قبل از برجام فرش های ایرانی اجازه ورود به آمریکا را نداشتند. حالا هم که روی کاغذ این ممنوعیت برداشته شده است اما گفته می شود در عمل هنوز هم فرش های ایرانی حتی اگر وارد آمریکا شوند نمی توانند خارج شوند.

رسانه های مختلف جهان خبرهای متفاوتی از این وضعیت منتشر می کنند. مجله نیویورک در گزارشی از وضعیت فرش ایرانی نوشت: «تحریم ها علیه ایران تماما درباره نفت بود. درست است؟ اما واقعیت این است که تحریم های بین المللی علیه ایران اثرات مخربی در دومین محصول صادراتی پر قدرت این کشور گذاشت: یعنی فرش!»

به گزارش این مجله، ایران یکی از قدیمی ترین تمدن های بزرگ دنیا است و فرش ایرانی داستان های زیادی را بازگو می کند. این گزارش ادامه می دهد: «تا ژانویه ۲۰۱۶، تا زمانی که باراک اوباما رییس جمهوری پیشین آمریکا فرمان لغو تحریم ها را امضا کرد، تمام فرش های ایرانی اعم از عتیقه و جدید، صرف نظر از این که چه مدت خارج از ایران بوده اند از ورود به ایالات متحده منع بودند. به طور مثال اگر یک فرش ایرانی در لندن فروخته شده بود و حتی بیش از یک قرن هم در ایران نبود، همچنان اجازه ورود به آمریکا را نداشت.»

به گزارش نیویورک بعد از لغو تحریم ها در ژانویه ۲۰۱۶، جان اسمیت، جانشین مدیر اوفک، در جوابیه اعلام کرد: «فرش ایرانی هم اکنون می تواند آزادانه به آمریکا وارد و از آنجا به کشورهای ثالث صادر شود.»

گزارش نیوزویک مسائل دیگری را اضافه می کند: «به گفته حمید کارگر، رییس مرکز ملی فرش ایران در تهران، تحریم ها تجارت فرش در ایران را از بین برده است. درآمد حاصل از صادرات فرش ایرانی از حدود یک میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ کاهش پیدا کرده و به ۳۰۰ میلیون دلار در سال جاری رسیده است.»

به گزارش نیوزویک به نقل از حمید کارگر، در داخل کشور، خرید و فروش فرش در حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار در سال است. تحریم فرش در واقع به طور مستقیم فرهنگ ما، سنت و مردم عادی را هدف قرار داده بود.

به هر حال هر چه باشد ۱.۵ میلیون بافنده، استادان رنگ، تولید کننده نخ و طراحان به فرش وابسته هستند و با آن امرار معاش می کنند. در جریان تحریم های فرش ایران، رویترز هم گزارشی منتشر کرده بود با این مضمون که با توافق هسته ای، تجارت فرش ایرانی به ایالات متحده احیا می شود.

اما باز هم گویا هنوز ایران برای صادرات فرش به آمریکا مشکل دارد و زمانی که فرش ایرانی به آمریکا می رود، به نوعی گروگان گرفته می شود.