آداب دن کیشوتی

هفته نامه چلچراغ - بابک رضایی: در سنت ادبی اروپا نوعی ادبیات هست که به نام ادبیات پیکارسکی شناخته می شود و البته این نوع ادبی منحصر به ادبیات اروپا نیست. در رمان پیکارسکی یک شخصیت اصلی که معمولا قلاش است، سعی می کند ماجراهایش را نقل کند یا نویسنده به عنوان راوی دانای کل این کار را به عهده می گیرد. قلاشان که معمولا به آدم هایی گفته می شود که به مسائل اخلاقی و عرف جامعه چندان اهمیت نمی دهند و خود را از قید و بند این مسائل دور می دارند، در دوره هایی از تاریخ اروپا فراوان بودند.

قلاشان معمولا از والدینی تهیدست و غیرآبرومندزاده می شوند که کسی از تولدشان چندان خوشحال نیست. آن ها با هر دوز و کلکی که شده، بزرگ می شوند و بزرگ شدن آن ها معمولا به شکلی است که از همان کوچکی چشمشان دوخته شده به اموال دیگران و از همان کوچکی یاد می گیرند که گلیم خودشان را خود باید از آب بکشند.

ابیات پیکارسکی که معمولا شخصیت های اصلی آن ها همین قلاشان هستند، تنوع و گستردگی زیادی دارند و هرچقدر که جلوتر آمده ایم، رنگ و چهره قلاشان نیز تغییر کرده و دیگر مانند شخصیت دن کیشوت در رمان سروانتس قرار نیست حتما دست به سفرهای ماجراجویانه بزنند.

مثلا یکی از شخصیت های پیکارسکی که در حدود ۴۰ سال پیش خلق شد، ایگنیشس است در رمان «اتحادیه ابلهان». جان کندی تول. جان کندی تول هرچند از الگوهای رایج در سنت پیکارسک استفاده کرده، ولی ایگنیشس را طوری ساخته که قادر است برخی از سنت های این نوع ادبی را هم زیر پا بگذارد و «اتحادیه ابلهان» دقیقا به همین دلیل به یک رمان مهم تبدیل شده است.

ایگنیشس مانند اغلب پیکاروها مفلس و آس و پاس است. فریب کار هم هست. یعنی در جامعه شهری آمریکا او یک جنتلمن نیست، ولی سعی می کند خود را یک فرد متشخص، متفکر، درمان گر و حتی جنتلمن جا بزند. ایگنیشس مثل بقیه پیکاروها ملتون هم هست. ثبات ندارد و شخصیتش مدام تغییر می کند. او سراغ شغل های پی در پی می رود و در همه آن ها ناکام است. این شغل ها هیچ ربطی به هم ندارند. او ظاهرا اول متخصص مطالعات قرون وسطا بوده و در یک موسسه این چنینی کار می کرده، بعد در یک کارخانه شلواردوزی و دست آخر در یک هات داگ فروشی محقر آبروبر. او در همه این ها ناموفق است.

دغدغه های ایگنیشس تا حد زیادی شبیه اسلافش، یعنی پیکاروهای اروپایی است. بخشی از این دغدغه ها مربوط به حوزه شکم است. او عاشق نوشابه بادامی و هات داگ است و بین آن همه اطعمه لذیذ و اشربه گوارا، حاضر نیست سراغ چیز دیگری برود.

جان کندی تول مدام تاکید می کند که ایگنیشس با آن اندام سنگین و خوف انگیزش در خیابان، کافه، خانه، محل کار، اداره پلیس و مجلس مهمانی آروغ می زند. این آروغ ها هرچند در آغاز حال به هم زن هستند، ولی به تدریج به یک رفتار کمدی تبدیل می شوند و دلگی ایگنیشس را بازتاب می دهند. آروغ های او در حقیقت روی سنت رفتاری پیکاروها تاکید می کنند. ایگنیشس برای به دست آوردن هات داگ از کلک های پیش پاافتاده استفاده می کند و در موقعیت های مختلف به این تکه گوشت مشمئزکننده اشتیاق نشان می دهد.

او مانند بقیه پیکاروها میانه خوبی با زنان ندارد. زن همسایه از دست او عاجز است و ایگنیشس از این بابت به هیچ وجه ناراحت نیست. مادر ایگنیشس روز به روز ذله تر و بی دفاع تر می شود. با این حال ایگنیشس خم به ابرو نمی آورد. دختر دیگری هم در رمان هست که روزگاری با ایگنیشس هم دانشکده بوده و ایگنیشس برای ضدحال زدن به او از همه راه ها استفاده می کند.

از طرف دیگر او نسبت به ازدواج احساسی ندارد و اگر وصلتی هم بخواهد سربگیرد، از نگاه او خطرناک و غیرموجه است. در تمام رمان تنها یک زن هست که ایگنیشس تا حدودی نسبت به او ارادت دارد. او یک خانم چروکیده و سال خورده ۸۰ ساله است که در کارخانه شلواردوزی کار می کند و تقریبا تمام دم و دستگاهش از کار افتاده و شب روز تلاش می کند خودش را بازنشسته کند.

«اتحادیه ابلهان»، داستان جوانی به نام ایگنیشس رایلی، مردی تنبل، خودخواه و متخصص قرون وسطاست و جهان را نسبت به آن دوره می سنجد. او درواقع آمیزه ای از یک دُن کیشوت چاق و الیور هاردی دیوانه است. ایگنیشس ترجیح می دهد تمام عمرش را در رختخواب، جلو تلویزیون بگذراند. او از همه چیز ناراضی است، رابطه او با مادرش در صفحات ابتدایی رمان، کاملا انگلی است. او کار نمی کند و مادرش خرج تحصیلش را می دهد. با این حال، او خود را مدیون مادرش نمی داند.

از شخصیت های پیکارسکی دیگر که در ادبیات اروپا بسیار مورد توجه قرار گرفت، شوایک است در رمانی با همین نام از یاروسلاو هاشک، نویسنده چکی. شوایک درواقع مانند سلف خود یعنی دن کیشوت یک بهلول تمام عیار است؛ بهلولی چک تبار در زمان جنگ جهانی اول، زمانی که چک بخشی از امپراتوری اتریش- مجارستان محسوب می شود. او آدم لوده ای است که زیاد حرف می زند. همیشه در صحبت هایش به ماجراهایی اشاره می کند که به نحوی طنزآمیز به شرایط موردنظر شباهت دارد. طنز شوایک در این رمان درخشان بیش از هر چیز متوجه نظامی هاست. هاشک با خلق شخصیت شوایک به نقد شرایط سیاسی نظامی امپراتوری اتریش می پردازد.

برتولت برشت، نویسنده و نمایشنامه نویس آلمانی که شیفته شخصیت شوایک بود، در یکی از گفت و گوهای خود ازاین رمان به عنوان یکی از درخشان ترین رمان هایی نام برده بود که ادبیات قرن بیستم را به وجود آوردند. اما خود هاشک در مقدمه کتابش شوایک را این گونه معرفی می کند:

«روزگاران بزرگ مردان بزرگ می طلبند. هستند قهرمانان فروتن و ناشناخته ای که تاریخ آنان را به سان ناپلئون نستوده است، حال آن که خصالشان سرفرازی های اسکندر مقدونی را هم بی رنگ می کند. این روزها، هنگام گردش در کوچه های پراگ به مرد شندرپندری برمی خورید که خودش هم نمی داند در رویدادهای روزگار بزرگ کنونی چه نقش مهمی بر دوش داشته است. سرش به کار خودش است. آزارش به کسی نمی رسد و روزنامه نگاران هم با درخواست مصاحبه مزاحم او نمی شوند. اگر اسمش را بپرسید، با سادگی و فروتنی جواب خواهدداد: شوایک هستم... او معبد هیچ الهه ای در افه سوس را به مانند اروستراتس خرف نسوخته است تا به این وسیله به کتاب های درسی راه یابد.»

واقعیت این است که شوایک را نمی توان فقط یک دیوانه درنظر گرفت، چون در خلال صحبت های او با هوشمندی خاصی مواجه می شویم. هاشیک درباره اش می گفت: «نمی دانم آیا با این کتاب توانسته ام به چیزی که می خواستم دست یابم یا نه. در هر صورت این که شنیدم کسی به دیگری این طور دشنام می داد: خُلی... مثل شوایک، نشان می دهد که موفق نبوده ام. اما اگر کلمه شوایک به دشنام تازه ای در قاموس دشنام ها بدل شود، باید به همین خرسند باشم که زبان چکی را با کلمه ای غنی تر ساخته ام.»شوایک نیز مانند شخصیت های قلاش از آن دست پیکاروهاست که با رفتارهای نامتعارف و خارج از عرفش سعی می کند فساد و تباهی جامعه را نشان دهد؛ جامعه ای که از مدار اخلاق و انسانیت دور شده است.

نمونه دیگر از شخصیت های پیکارو شخصیت اسکار است، در رمان «طبل حلبی» گونتر گراس. گراس نیز در موارد متعدد مانند نویسنده های نسل های قبل از خود اسکار را براساس سنت ادبیات پیکارسکی اروپا خلق کرد. گراس درواقع رمان «طلب حلبی» و شخصیت اسکار را به اقتضای زمانه ای که در آن می زیست ساخت؛ زمانه ای که به شدت درگیر فضای ناسیونال سوسیالیسم و جنگ و خشونت بود. برای همین «طبل حلبی» را تاریخ آلمان قرن بیستم می خوانند.

داستان اسکار از دوران جوانی مادربزرگش آنا برونسکی آغاز می شود، جایی که این زن جوان کاشوبی که درواقع یکی از اقوام محلی لهستان به شمار می رود، کنار مزرعه در حال خوردن سیب زمینی است و مردی که در حال فرار از دست پلیس است، به او پناه می آورد و او آن مرد را زیر دامن خود مخفی می کند. این مرد پدربزرگ اسکار می شو و آگنس مادر اسکار نتیجه این وصلت است... آگنس بزرگ می شود و رابطه ای خاص با پسردایی خود یان دارد که البته منجر به ازدواج نمی شود. این زمان ایام جنگ جهانی اول است و داستان در شهری به نام دانتزیگ روایت می شود که زادگاه خود گراس نیز است. در همین شهر است که آلمانی ها و لهستانی ها کنار هم زندگی می کنند و بهانه ای دست نویسنده می دهد تاب تواند به کمک آن داستانش را پیش ببرد.

اسکار، شخصیت عجیب و غریب گونتر گراس، از سه سالگی در اعتراض به وضعیت موجود تصمیم می گیرد رشد نکند. او خودش را از پله های طبقه اول در یک مراسم عیش و نوش خانوادگی پایین می اندازد و گناه رشد نکردنش را برای همیشه به گردن پدرش می اندازد؛ پدری که تا آخر عمر باید تاوان اشتباهش را پس بدهد.

اسکار مانند بسیاری از شخصیت های ادبیات پیکارسکی شخصیتی است پرحرف و وراج که همه چیز را روایت می کند. او که از کودکی عاشق طبل می شود و تمام زندگی اش را در طبلی حلبی خلاصه می کند و با آن می تواند ناکامی هایش را بپوشاند و به آرزوهایش برسد، یک قدرت جادویی نیز دارد و آن جیغ بلندی است که می تواند شیشه ها را بشکند.

ماجرا از این قرار است که مادر اسکار از همان ابتدا وعده می دهد که در جشن تولد سه سالگی به او یک طبل حلبی هدیه بدهد و پدر اسکار آینده فرزندش را در مغازه داری می بیند؛ شغلی که خودش نیز درگیر آن است. اسکار چشم انتظار سه سالگی است. برای او بزرگ شدن و مغازه داری جذابیتی ندارد. برای همین درست در روز تولد و پس از به دست آوردن طبل تصمیم می گیرد که بزرگ نشود. به همین جهت وقتی پدرش در زیرزمین را سهوا باز می گذارد، اسکار خود را از بالای پله ها به پایین پرت می کند و چند هفته ای را در بیمارستان سپری می کند و بهانه ای برای بزرگ نشدن پیدا می کند.

خانواده اسکار به تصور این که در اثر این اتفاق او به صورت عقب مانده ذهنی و جسمی درآمده است، با او برخورد می کنند. اسکار بدین ترتیب سالیان سال یک کوتوله ۹۳ سانتی متری باقی می ماند. اسکار حرف نیم زند و این طبل حلبی است که جایگزین زبان او می شود. درواقع اسکار احساسات و حرف هایش را از طریق طبل زدن بروز می دهد و بنابراین زود به زود باید طبل جدیدی به جای طبل پاره شده قبلی دریافت کند. اما آن چه او را به شخصیتی عجیب تبدیل می کند، همان جیغی است که به کمک آن می تواند شیشه ها را بشکند.

مادر اسکار، یعنی همان اگنس در ایام جنگ پرستار جوانی است و از این طریق با سرباز آلمانی مجروح به نام ماتزرات آشنا می شود و این آشنایی منجر به ازدواج می شود. آن ها مغازه خواربار فروشی دایر می کنند، هرچند شرایط اقتصادی پس از جنگ وخیم است و اسکار در چنین شرایطی به دنیا می آید.

غرور ملی مردم در اثر نتیجه جنگ و تقسیم کشور جریحه دار شده است و وضع اقتصاد نیز بحرانی است که این هر دو مورد زمینه ساز ظهور و گسترش نازیسم (ناسیونالیسم + سوسیالیسم) است که دقیقا این دو مقوله را نشانه گرفته بود. اسکار موجود عجیبی است و البته غیرطبیعی؛ چرا که ابتدای خلقتش را نیز به یاد دارد و البته توانایی های خاصی را نیز داراست.

سنت ادبیات پیکارسک هنوز هم در اروپا رایج است. در ادبیات معاصر ایران رمان «دایی جان ناپلئون» ایرج پزشک زاد تا حدود زیادی به این ادبیات نزدیک است. هرچند نمی توان آن را رمانی در ژانر پیکارسک تعریف کرد. پزشک زاد در این رمان طنز شخصیت سال خورده ای به نام دایی جان خلق می کند که درگیر توهم است و خیال می کند انگلیسی ها قرار است او را از خانه اش در تهران بربایند.