کوله کتاب، التيام کودکان مناطق محروم

وقایع اتفاقیه: محروميت، وقتي به مغز استخوان برسد، ديگر هيچ مرهمي جز رفع کاملِ تمام تبعيض‌هاي اقتصادي و تقسيم عادلانه ثروت، درمانش نمي‌کند اما گاهي زيستن روزمره در فقر، برآورده‌شدن کوچک‌ترينِ آرزوها را تبديل به شيرين‌ترين خاطره تمام عمر مي‌کند. وقتي قرار نيست از اين همه ثروت، سهمي نصيب کودکِ سردشتي يا زن کپرنشين سيستاني شود، توزيع قطره‌چکاني حداقل‌ترين امکانات فرهنگي و رفاهي، خواب سياه‌وسفيد شبانه بسياري از اين آدم‌ها را تبديل به رنگي‌ترين خواب‌هاي دنيا مي‌کند.

مي‌گويند اين خاصيتِ محروم‌ماندن است؛ ساختارهاي اقتصادي به‌دليل ناکارآمدي‌شان، بخشي از مردم را براي هميشه فراموش مي‌کنند و فقط زماني‌که گروه‌هاي مختلف اجتماعي از خواب غفلت بيدار شوند، مي‌توان اميدوار بود تغييري، کنشي يا بهتر است بگوييم، تحولي حداقلی در ساختار فرهنگي مناطق محروم به‌وجود ‌آيد. حالا حدودا يک سال است که فعاليت انجمن خيريه غيردولتي حامي با طرح کوله کتاب‌ها گره خورده است. زنان و مرداني که با کوله‌هايي پر از کتاب، سفيران روشنگري روستاهاي محروم ‌هستند. از سراوان در سيستان و بلوچستان تا روستاي فشتکه شهر خمام در استان گيلان، ده‌ها کودک و نوجوان و زن روستايي در انتظار کتاب‌هايي مي‌مانند که قرار است روزمرگي‌هاي فقر را براي آنان تا حدودي تعديل کند.

«اينجا تا چشم کار مي‌کند، فقر است و محروميت. از سيستان و بلوچستان تا سردشت و «ربط» آذربايجان غربي؛ اگر کمک گروه‌هاي مردمي نباشد، بچه‌ها حتي يک کانکس هم براي درس‌خواندن ندارند. دو، سه نفرشان که باسواد باشند، براي همه کفايت مي‌کند. همان دو، سه نفر مشتري‌هاي کوله کتاب ما هستند.» اينها صحبت‌هاي يکي از همراهان طرح کوله کتاب انجمن حامي است؛ انجمني غيردولتي که با کمک گروه‌هاي مختلف مردمي، اقدام به تجهيز و احداث مراکز آموزشي و کتابخانه در روستاها مي‌کند. مي‌گويند: «براي روستاهاي زير 1500 خانوار، نمي‌توانستيم کمک جمع کنيم تا کتابخانه‌اي داشته باشند؛ فکرهايمان را روي هم گذاشتيم و به طرح کوله کتاب رسيديم».

حالا هر ماه يا شايد هر سه ماه، گروهي با کوله‌هاي قرمز رنگ، روانه کوه و دشت و مناطق مرزي محروم شرق، غرب و شمال کشور مي‌شوند تا به بچه‌ها و زنان محرومي که هيچ روزمرگيِ ديگري، جز مزمزه‌کردن طعم تلخ فقر ندارند، خوراکِ فرهنگي برسانند. خانم حق‌نژاد، يکي از مسئولان طرح کوله کتاب انجمن حامي است. با چنان اشتياقي از کارهايي که انجام‌شده، سخن مي‌گويد که گاه آرزو مي‌کنيد کاش يک لحظه، جاي اين آدم‌ها بوديد؛ مي‌گويد: وقتي از يک روستاي محروم به روستاي محروم ديگري در شرق کشور مي‌روم، با خودم مي‌گويم مگر مي‌شود در اين شرايط، زندگي کرد.

اين‌همه محروميت، حق اين آدم‌ها نيست ولي گاهي از همين آدم‌ها چيزهايي مي‌بينم که دلم را براي ادامه کار، قرص مي‌کند؛ مي‌گويد: صبح يک روز جمعه، حدود ساعت هفت صبح با صداي زنگ تلفن خانه، از جا پريدم؛ به خودم گفتم: حتما اتفاقي براي يکي از اطرافيان افتاده است که اين وقت صبح، تلفن زنگ مي‌خورد. وقتي گوشي تلفن را برداشتم، ساجده پشت خط بود؛ يکي از بچه‌هايي که در منطقه محروم سراوانِ سيستان با او آشنا شده بودم. گفتم، حالت خوب است ساجده جان؟ با شادي گفت: خوبم خانوم. کارهاي خانه را کرده‌ام. زنگ زدم، بگم من الان دارم کتاب مي‌خونم...

طرحي براي روستاهاي زير 1500 خانوار

انجمن حامي، سازماني مردم‌نهاد و داوطلبانه است که با تکيه بر همراهان بومي، تلاش مي‌کند تا ضمن ساخت، بازسازي، توسعه و تجهيز فضاهاي آموزشي و فرهنگي مناطق محروم، گامي برای بهبود وضعيت اين مناطق بردارد. کوله کتاب، طرحي مختص روستاهاي زير 1500 خانوار است که از داشتن کتابخانه محروم هستند.

فرح حق‌نژاد، مسئول کتابخانه‌هاي غرب کشور انجمن حامي، در رابطه با دلايل اجراي اين طرح با «وقايع‌اتفاقيه» به گفت‌وگو نشسته است. به گفته او، آنچه باعث شد عده‌اي دور هم جمع شوند و طرح کوله کتاب را پايه‌ريزي کنند، نبود کتابخانه و حداقل‌هاي آموزشي در مناطق محروم بود. حق‌نژاد مي‌گويد: ساخت و تجهيز کتابخانه‌هاي روستايي، هدف اوليه ما در انجمن حامي بود؛ اين کتابخانه‌ها عمدتا در روستاهاي محروم و مرزي مستقر هستند و در واقع، انجمن به‌دنبال اين بود که با شناسايي اين روستاها، کتابخانه‌ای براي ساکنان اين مناطق فراهم کند.

حق‌نژاد مي‌گويد: «طرح کوله کتاب، در واقع، پاسخ به نياز روستاهاي زير 1500 خانوار بود. هنگامِ کار، متوجه شديم روستاهايي هم هستند که زير 1200تا 1300 نفر جمعيت داشته و نياز به کتابخانه دارند و اين بود که جرقه طرح کوله کتاب در سرمان زده شد. طرحي که به گفته دست‌اندرکاران آن از آذر 94 شروع شده و به‌تناوب ادامه دارد؛ تاکنون بيش از 40 روستا از خدمات کوله کتاب بهره برده‌اند. کتاب‌ها به‌صورت چرخشي بين روستاها پخش مي‌شوند تا کودکاني که از حق تحصيل که وظيفه تأمين آن به عهده دولت است، محروم هستند، دست‌کم از حقِ داشتن آموزش عمومي، بي‌بهره نمانند.»

فقر فرهنگي در شرق کشور بيداد مي‌کند

حق‌نژاد از جزئيات طرح هم برايمان مي‌گويد: در اين طرح، ما 10 کوله که شامل صد تا 200کتاب است را به 9 روستا مي‌بريم؛ اين روستاها عمدتا به هم نزديک هستند. اين 9 کوله، پخش مي‌شود و ما دهمين کوله را نزد خود نگه‌مي‌داريم.

با توجه به وضعيت منطقه و سطح کشش و سواد مردم، زمان‌هاي مختلفي از يک تا سه ماه براي خواندن کتاب‌ها در نظر مي‌گيريم، وقتي اولين روستا، کتابش را تمام کرد، کوله شماره 10 به آن روستا که کتاب‌ها را زودتر تمام کرده، داده مي‌شود و پس از آن، اين کوله بين همه روستاها مي‌چرخد تا همه اين 10 روستا، کتاب‌ها را خوانده باشند. از سال گذشته تاکنون، 18 روستا در سيستان و بلوچستان، 9 روستا در منطقه غرب کشور و 9 روستا در گيلان، تحت پوشش اين طرح قرار گرفته‌اند. بااين‌همه به گفته او، سرانه خواندن کتاب و زمان مورد استفاده براي خواندن تمام کتاب‌ها در شرق و غرب کشور متفاوت است. حق‌نژاد مي‌گويد: خواندن کتاب‌ها در سيستان و بلوچستان، تقريبا بين يک تا سه ماه طول مي‌کشد و اين به‌دليل سطح پايين سواد مردم اين منطقه است، درحالي‌که در منطقه غرب کشور وضعيت بهتر است و معمولا ماهي يک‌بار، کوله‌ها مي‌چرخند و کوله جديد براي علاقه‌مندان عرضه مي‌شود؛ به اين دليل که کتاب‌ها به‌سرعت در اين مناطق خوانده مي‌شوند.

اولين تجربه، اولين روزنه اميد

او از اولين تجربه کوله‌کتاب در مناطق محروم شرق کشور مي‌گويد: «طرح از آذر سال گذشته با سيستان و بلوچستان شروع شد. 10 کوله را به کوه‌هاي شهر سراوان در اين استان برديم. باورکردني نبود تا آن موقع فقط شنيده بوديم؛ فقر از در و ديوار اين منطقه مي‌بارد. به معناي واقعي کلمه، ساکنان اين مناطق به‌سختي روزگار مي‌گذرانند و کاملا بي‌بضاعت هستند.»

بااين‌حال، شاهد اتفاقاتي در آن منطقه بوديم که براي خود من به‌عنوان حامي اين طرح، باورنکردني و غيرمنتظره بود. حق‌نژاد ادامه مي‌دهد:

براي من به‌عنوان کسي که وضعيت اين بچه‌ها را از نزديک ديده بودم، شنيدن اين حرف‌ها خيلي هيجان‌انگيز بود. چطور ممکن است بچه‌اي در اين شرايط زندگي کرده و فقر را با گوشت و پوستش حس کند اما از خواندن يک کتاب معمولي چنان به شعف بيايد که زنگ بزند و از هيجاني که از خواندن کتاب به او دست داده، برايم بگويد. اين يکي از صحنه‌هاي باورنکردني بود.

استقبال گسترده از کوله‌کتابي‌ها در غرب کشور

همراهان کوله‌کتاب مي‌گويند، مشکلات اقتصادي و فرهنگي در شرق و غرب کشور وضعيت کتابخواني را براي کودکان و زنان ساکن اين مناطق متفاوت کرده است. يکي از فعالان طرح کوله‌کتاب در اين‌باره مي‌گويد: مناطق کردنشين به‌شدت از لحاظ فرهنگي سطح بهتري دارند و مثلا در منطقه ربط آذربايجان غربي، بسياري از دختران دانشجو براي پخش کتاب‌هاي کوله‌کتاب با انجمن همکاري کردند.

او از شيوه همکاري در اين طرح برايمان مي‌گويد: «ما به دو نيرو در هر شهر يا روستايي احتياج داريم؛ اول فردي که پيک کوله باشد و بتواند کوله‌ها را جابه‌جا کند و ديگر کسي که مسئوليت کوله‌ها را در روستاها به عهده بگيرد. در سراوان سيستان، هلال احمر منطقه به‌عنوان پيک کتاب با ما همکاري کرد و در غرب کشور که موفق‌ترين اجراي طرح کوله‌کتابمان بود، کتابخانه «ربط» وظيفه جابه‌جايي را به عهده گرفت. در گيلان نيز نهاد کتابخانه‌ها به‌عنوان پيک کوله وارد عمل شد. با اين حال، به نظر ما موفق‌ترين تجربه، تجربه سردشت بود زیرا يک کتابخانه روستايي، وظيفه پيک کوله و اعزام نيروي داوطلب براي پخش کتاب را به عهده گرفت. اين تجربه نشان‌دهنده اين بود که حتي نهادي که امکانات حداقلي دارد مي‌تواند بهتر از ارگان‌ها و نهادهايي که ظرفيت‌هاي بيشتر دارند، عمل کند و دليل اين امر هم به تجربه کار مشارکتي در بين اين گروه‌ها برمي‌گردد.»

چه کتاب‌هايي درون کوله‌کتاب‌هاست

نيازسنجي‌هايي که انجام مي‌شود تأثير زيادي در رساندن خوراک فرهنگي به اهالي اين روستاها دارد. بچه‌اي که از کمترين امکانات رفاهي مثل آب آشاميدني سالم محروم است، اگر قرار باشد کتابي بخواند بايد چه نوع کتابي را براي او برگزيد. وقتي درباره محتواي کتاب‌ها از خانم حق‌نژاد مي‌پرسم، مي‌گويد: «تا 70 درصد کتاب‌ها را به گروه سني کودک و نوجوان اختصاص مي‌دهيم که شامل کتاب‌هاي علمي، فرهنگي و داستان است و 30درصد باقي‌مانده را به مادران اختصاص مي‌دهيم که عمدتا شامل کتاب‌هايي با محتواي حرفه‌آموزي و توانمندسازي زنان اين مناطق مي‌شود.

تيمي در انجمن داريم که اين نيازسنجي‌ها را با توجه به وضعيت مناطق هدف انجام مي‌دهند و بر همان اساس هم کتاب‌ها را انتخاب مي‌کنند.»

او ادامه مي‌دهد: «مثلا در سيستان و بلوچستان که سطح سواد و فرهنگ اهالي مناطق محروم آن به‌دليل فقر اقتصادي پايين‌تر است ما از کتاب‌هاي قابل‌فهم‌تر و ساده‌تر استفاده مي‌کنيم اما در منطقه غرب سطح کتاب‌ها بالاتر است به اين دليل که ظرفيت‌سنجي اين مناطق نشان مي‌دهد نياز به خواندن کتاب‌هايي با محتواي غني‌تر دارند. از طرفي 10 درصد کل کتاب‌ها را کتاب‌هاي بومي تشکيل مي‌دهد.»

او مي‌گويد: «در کردستان، 10 درصد کتاب‌ها را آنهایی تشکيل مي‌دهد که به زبان کردي نوشته شده بود و جاذبه بيشتري براي اهالي روستاهاي محروم اين منطقه داشت. طراحان کوله‌کتاب، داخل هر کتاب فرمي گذاشته‌اند که در آن از خوانندگان نظرخواهي مي‌کنند. به اين شکل نيازسنجي مي‌کنيم که چه کتابي با چه محتوايي بيشترين خواننده را داشته است.»

غني‌سازي فرهنگي، ده‌ها حميرا ريگي مي‌سازد

مسئول منطقه غرب کشور انجمن حامي درباره ميزان موفقيت طرح مي‌گويد: در آذربايجان غربي اين طرح کاملا جواب داده و افرادي از آنجا مرتبا موضوع را پيگيري مي‌کنند و مرتب از ما مي‌خواهند که برايشان کتاب بفرستيم. در سيستان و بلوچستان بر‌اساس سطح سواد و فرهنگشان به نظر من جواب داده است. همين که ساجده ساعت هفت صبح زنگ مي‌زند و مي‌گويد کتاب مي‌خواند، برايم انگيزه‌دهنده است. همين که در مسافرت‌هايمان به سيستان و مناطق محروم آن مي‌بينيم کتابي را که شب توزيع کرديم، صبح در ورودي يکي از کپرها در حال خوانده‌شدن به‌وسیله يک کودک ۱۲ ساله است، يعني اين کار جواب داده است.

حق‌نژاد به ما مي‌گويد: «بسياري از اين کودکان اگر کتاب نخوانند و افق ديگري به آنها نشان داده نشود، هرگز از کنج مطبخ‌ها و حاشيه خيابان‌ها رها نمي‌شوند. دختري که در منطقه محرومي از سيستان زندگي مي‌کند و به‌دليل سنت‌هاي بسته فرهنگي اصطلاحا نبايد آفتاب و مهتاب ببيند، نياز به اين دارد که با کتاب آشنا شود تا در نهايت به جايگاه کسي مثل حميرا ريگي، اولين فرماندار زن منطقه، برسد.

اين حرکت‌ها و تلاش‌هايي که مي‌شود و در بين نهاد‌هاي مردمي و سازمان‌هاي کمک‌رسان صورت مي‌گيرد، باعث مي‌شود که شخصي مثل حميرا ريگي از دل اين همه بحران اقتصادي و فرهنگي سربرکشد و به اين شکل حصارهاي بسته و غير‌قابل پيشرفت فرهنگي را بشکند.»

براي بقيه هم بخوانيد

کوله‌کتابي‌ها، اول هر کتاب که به مناطق محروم مي‌فرستند، يک جمله نوشته‌اند و از بچه‌ها مي‌خواهند اين کتاب را براي بچه‌هاي کوچک‌تر و آنها که سواد خواندن ندارند، بخوانند. آنها با اين کار از بچه‌ها مي‌خواهند اگر مادرشان بي‌سواد است، برايش کتاب بخوانند تا بدانند که چگونه مي‌توانند در زمينه‌هاي مختلف توانمند شوند.

منابع مالي تهيه اين کتاب‌ها عمدتا از طريق خيرين تأمين مي‌شود. داخل هر کوله حدود صد تا 200 کتاب قرار دارد. به‌طور کلي بين 500 تا600 هزار تومان هزينه هر کوله است. هر کسي بر‌اساس توان مالي‌ای که دارد، طرح را پوشش مي‌دهد. حق‌نژاد مي‌گويد: علاوه‌بر مسئله مالي، حمايت نيروهاي بومي اهميت ويژه‌اي براي ما دارد. تا زماني که نيروهاي بومي حمايت نکنند به‌هيچ‌وجه اين طرح‌ها موفق نمي‌شوند.