حافظ ناظری: «ناگفته» موسیقی عبادت است

هفته نامه همشهری جوان - مهدیه یکتا: «ناگفته» منتشر شد؛ همین تیتر سه کلمه ای که در یک روز چندین و چند سایت خبری آن را روی خروجی شان قرار دادند، باعث شد بسیاری از مخاطبان پیگیر موسیقی و اصطلاحا موزیک بازها از هر طریقی که می توانستند این آلبوم جدید را به دست آورند؛ آلبومی که حافظ ناظری، فرزند شهرام ناظری، آن را منتشر کرد. بعد از انتشار آلبوم و برگزاری کنسرت های مختلف، بسیاری حافظ ناظری را پدیده موسیقی ایران دانستند و در وصفش قلم فرسایی کردند.

عده ای هم با نقد او و آثارش صرفا او را خواننده ای خواندند که هنوز زیر سایه هنرمند بزرگی به نام شهرام ناظری قرار دارد. برای این که بدانیم کدام یک از این تفاسیر درست است، پس از برگزاری تورهای کنسرت حافظ در ایران و در آستانه بازگشتش به نیویورک، پای حرف های حافظ ناظری نشستیم تا از تجربه «ناگفته» بگوید؛ از تجربه ای که هزاران ایرانی، در چند ماه گذشته در آن شریک بوده اند.

بیایید با ناگفته ها شروع کنیم. این چند وقت اتفاقات مختلف و خوب و بدی برای کار «ناگفته» افتاده. شما در بعضی ویدئوهایی که منتشر کردید، گفتید یک چیزهایی هست که بعدا درباره شان حرف می زنم. حالا از همان ها برایمان بگویید.

ما کنسرتی دادیم که از دو جنبه خیلی مهم می شود بررسی اش کرد، یکی جنبه اجتماعی و دیگری، جنبه هنری و موسیقایی. به نظرم جنبه اجتماعی آن خیلی جالب است. به این دلیل است که ناگفته اکنون پرمخاطب ترین کنسرت تاریخ موسیقی ایران شده. هیچ گاه هیچ کنسرتی در تاریخ، روند بالارونده نداشته اما یادم می آید وقتی که ناگفته در آمریکا منتشر شد، هفته اول برایش خیلی عادی گذشت. هفته دوم وارد 15 اثر پرفروش شد. هفته سوم جزء هفت اثر پرفروش آمد و بعد به مرتبه سوم رسید و همان جا ماند.

من از این توقف خیلی ناراحت بودم اما زمانی که با یکی از روسای سونی حرف می زدم، می گفت این برای ما بهترین پیام است که یک کاری از هیچ شروع کرده و خودش دارد خودش را بالا می کشد. آن موقعی که ناگفته در ایران منتشر شد، حتما خاطرتان هست که چقدر به آن حمله شد اما من آن جا گفتم این اثر در ایران به زمان احتیاج دارد تا بیشتر درک شود. آن زمان خیلی ها باز نسبت به این حرف من موضع گرفتند؛ با این حال صحت همین حرف هم اکنون ثابت شد و اکنون، حرف این روز من ثابت شد.

موفقیت کنسرت ناگفته، فصل نو، از چند جهت بسیار جالب است. اولا این که یک اثر سنگین موسیقایی که کلاسیک و سنتی است و نه پاپ است و نه راک و جنبه عام ندارد، تبدیل می شود به پرمخاطب ترین کنسرت تاریخ و ثانیا اگر به ناگفته، طی این دوره دو سال و خرده ای که از انتشارش می گذرد، نگاه خاص داشته باشید، متوجه می شوید که ما حتی یک آهنگ مردمی عام و یا خاطره انگیز هم نداشتیم که بخواهد برای شرکت در این کنسرت ها به مردم مثلا حس نوستالوژیک یا نزدیکی بدهد.

فاکتور بعدی هم این است که در هر صورت این کار، کار جدیدی هم نبود که تازه امروز منتشر شده باشد ما پارسال هم در وزارت کشور ناگفته را برای 16 هزار مخاطب موسیقی اجرا کرده بودیم. به همین دلیل همه فکر می کردند این بار هم کنسرت نهایتا یک بار تمدید می شود اما هفت بار تمدید شد و بیش از 30 هزار نفر از آن استقبال کردند.

در کنار این کنسرت، آلبوم ناگفته، هم اکنون تقریبا چهار، پنجه هفته است که دوباره در صدر آثار منتشرشده ایران قرار گرفته. در همه دنیا هیچ گاه موسیقی کلاسیک را کنار موسیقی پاپ نمی گذارند اما در ایران، همه این ها در کنار هم هستند.

با این وجود، ناگفته تمام آثار پاپ تازه منتشر شده را هم پشت سر گذاشته و اثر شماره یک بوده. به نظر من در همه این موارد گفته شده، جادویی هست که براساس آن ها دیگر نباید ناگفته را صرفا یک کنسرت یا یک اثر بدانیم. بلکه ناگفته یک پدیده اجتماعی، فرهنگی است. البته من خودم را شخصا کوچک ترین دلیل بر این موفقیت ها می بینم.

از ناگفته هایتان درباره اتفاقات بد هم برایمان بگویید.

به نظر من گفتن نکته های بد، بیشتر نفاق و دوری به وجود می آورد. من تصمیم گرفته ام که بیشتر از اتحاد و یکی بودن حرف بزنم. چون فکر می کنم که اکنون قوم بزرگی چشم به من دوخته اند و من چون عاشق ایرانم، دلم نمی خواهد که باعث جدایی بشوم. حتی فکر می کنم همان فردی که آن روز آمده بود تا اجرای مرا به هم بزند، اگر یک بار در کنسرت من شرکت می کرد، برای اجرای بعدی، دست زن و بچه اش را هم می گرفت و با خودش به کنسرت می آورد، چون کنسرت ما، موسیقی عبادت است.

این کار نماینده ایران است کاری که اصالت های ایران را دارد؛ کاری که هزاران جوان ایرانی را از پای ماهواره ها می آورد این جا تا موسیقی اصلی و حقیقی ایران را گوش کنند. این اتفاق ها، قطعا به حمایت احتیاج دارد، نه تخریب.

شما ببینید وقتی چهار هزار نفر می آیند و در سالن برج میلاد، روی صندلی ناراحت می نشینند و تمام سختی های رفت و آمد و تاخیر در برگزاری را تحمل می کنند و بعد از کنسرت هم هزاران نفر تا چهار صبح توی صف می ایستند که فقط یک ثانیه با من عکس بگیرند، حتما یک دلیلی هست. همان طور که قبلا هم گفتم من خودم را کوچک ترین علت این اتفاق می دانم و دلیل بزرگ تری پشت همه این وقایع هست. این ها همه نشان می دهد که یک اتفاقی در حال به وقوع پیوستن است.

چهار هزار نفر، سه ساعت در فضای باز برج میلاد می نشینند و شما در آن قضا، در تمام طول کنسرت فقط صدای جیرجیرک ها را می شنوید! یعنی در طول اجرا هیچ صدایی از این جمعیت در نمی آید. واقعا دیگر نباید فقط به عنوان یک کنسرت به این پدیده نگاه کرد. این، یک اتفاق ملی- فرهنگی است برای مردمی که ذاتا فرهنگ دوست و حامی هنرمندان واقعی هستند.

از حافظ ناظری بگویید در پشت پرده تمام این اجراهایی که مردم آمدند و دیدند و لذت بردند. از سختی ها و دغدغه هایش که برای ارائه کردن این کار داشت.

کسانی که مرا می شناسند می دانند آدم کمال گرایی هستم، آنقدر که تقریبا این ویژگی به حد یک بیماری رسیده! طبیعتا برای فردی مثل من، کار کردن در ایران که بالاخره محدودیت هایی دارد، سخت می شود. ببینید شعار دادن خیلی ساده است، چون چند تا لغت را می گذارید کنار هم و مثلا می گویید من عاشق ایرانم یا عاشق مردم هستم اما در عملکرد آدم هاست که شما می توانید واقعیت آن ها را ببینید. شما می دانید که من سه شب دوم، کنسرت های ناگفته را با تب 40 درجه رفتم روی استیج.

به این دلیل که وقتی سه شب اول تمام شد و همه رفتند استراحت کنند، من از همان ثانیه ای که صبح از خواب بیدار شدم تا لحظه ای که کنسرت ها دوباره شروع شود، مشغول کار کردن بودم که مشکلات شب های گذشته تکرار نشود و بتوانم به مردم ام احترام بگذارم و مهمان نواز خوبی باشم. چون در برابر مردمی که آنقدر به من عشق دادند، احساس مسئولیت می کردم. می خواستم جواب کوچکی بدهم به همه آن هایی که از زندگی و تفریحات شان گذشتند و آمدند و مرا حمایت کردند. این بود که تمام صندلی ها و دکورها را عوض کردم.

باور نمی کند چهار هزار تا صندلی در تهران پیدا نمی شد. خودم پرواز کردم به شیراز رفتم و صندلی گیر آوردم و با کمک دوستان به تهران فرستادیم و خودم تا ساعت سه صبح در سالن بودم و حتی کمک می کردم صندلی ها را صاف کنیم؛ چرا که برای این مردم حاضرم هر کاری بکنم. یا سعی کردم امکانات صدا را چندین برابر کنم که از لحاظ کیفیت صدا هم همه چیز عالی باشد.

شاید کسی باور نکند ما بالغ بر دو میلیارد تومان فقط خرج این کنسرت ها کردیم. دومیلیارد تومانی که من خیلی ساده می توانستم یک چهارم اش را خرج کنم و بقیه اش را بگذارم توی جیبم و لذت ببرم اما این طرز فکر من نیست و به هر دلیلی کنسرت نمی دهم. من عاشق مردم هستم و همان طور که آن ها بهترین ها را برای من می خواهند، من هم در حد توانم برایشان تلاش خواهم کرد.

نتیجه همه تلاش ها این شد که طبق آمار بلیت های خریداری شده، از 36 هزار نفری که به کنسرت ما آمدند، شاید بالای چهار هزار نفر، بیشتر از چهار تا از کنسرت ها را شرکت کرده بودند. شاید بالغ بر سه هزار نفرشان هفت تا کنسرت را آمده اند. این نشان می دهد که با وجود شرایط بد اقتصادی، کسی که کنسرت را دیده، آن قدر لذت برده که باز هم خواسته برگردد و آن را تجربه کند.

در این مدتی که ناگفته را عرضه کرده اید، نقد و بررسی های زیادی در مورد آن انجام شده. آیا از میان اساتید موسیقی، کسی بوده که نقد او را به عنوان یک نقد سازنده بپذیرید یا استادی بوده که شما را تشویق کرده باشد؟

متاسفانه تا به حال هیچ کس کار مرا به شکل اصولی نقد نکرده است. همه نقدها احساسی بوده یعنی هیچ کس به شکل علمی نیامده بگوید فلان کار را انجام بده یا انجام نده. همه خیلی احساسی صحبت کردند که من هم در ابتدا به یکی دو تا از آن ها جواب دادم و دیگر هم ندادم. البته سعی کردم علمی و با سند و مدرک حرف بزنم.

حاشیه های درست شده بیشتر به نظر می آمد که انگار داشتم با کارهایی که انجام می دادم، جای بعضی ها را تنگ می کردم اما این ها مهم نیست؛ تاریخ و زمان حقیقت را ثابت می کند و تا به امروز هم کرده. با این حال من دنیای تنهایی خودم را دارم که کاملا ارتباطش با بیرون قطع است و تنها دلخوشی ام همان لحظه ای است که می آیم و در کنار مردم می ایستم و آن ها صادقانه و بی ریا به من عشق می دهند و این است که من هم آن طور ساده و صادق در برابرشان قرار می گیرم.

این اتفاق شاید تنها لذت بیرونی من است اما در کل، وقتی در ایران هستم، هیچ ارتباطی ندارم و هیچ استادی را نمی بینم اما خوشحال می شوم اگر یک روزی یکی از استادان بالاخره بنشیند و به شکل علمی کارم را نقد کند.

پس درواقع بزرگ ترین مشوق شما در ایران خود مردم بوده اند. خارج از کشور چی؟

در سی دی ناگفته، بزرگان موسیقی جهان حضور دارند. دیوید فراست که بزرگ ترین پرودیوسر موسیی جهان است، پرودیوسر سی دی ناگفته است. این فرد کسی است که فقط 50 میلیون دلار بیمه هر کدام از گوش هایش است و او را می برند جلوی برلین فیلارمونیک که کامل ترین و درجه یک ترین ارکستر جهان است می نشانند و او صدای ارکستر را درست می کند.

شما در فیلم ناگفته که این بزرگان در آن صحبت کرده اند، می بینید این افراد بدون هیچ نوع ریا و حس رقابت و حسادت حرف می زنند. تازه آن آدم هایی هستند که جهانشان فقط مختص به ۷۰-۶۰ میلیون نفر نیست، آدم های جهانی اند که بزرگ ترین آثار موسیقی جهان را خلق کردند یا روی آن ها نظارت داشتند.

خب وقتی فراست در مورد ناگفته می گوید این کار، خودِ مرا متحیر می کند یا اسطوره موسیقی شرق، ذاکر حسین می آید و روی زمین کنار من می نشیند و مرا همراهی می کند؛ یا مثلا بزرگ ترین فیلسوف حال حاضر دنیا می گوید ناگفته می تواند ناخودآگاه، انسان ها را به یک درجه دیگری برساند که حتی روی زبان و تفکر آن ها در آینده تفاوت ایجاد کند؛ این ها همه حرف هایی است که باعث می شود من فکر کنم حداقل راهم را درست انتخاب کرده ام. همین واقعیت هاست که مردم این گونه عاشقانه می آیند و چنین حمایتی از من می کنند که حقیقتا خودم را لایق و سزاوارش نمی دانم.

شما قطعا به جز موسیقی، علایق دیگری هم در زندگی دارید. اگر احیانا سمت موسیقی نمی رفتید یا موسیقی حرفه اصلی تان نبود، ممکن بود چه کار یا حرفه ای را انتخاب کنید؟

کاری که واقعا از آن می ترسم و البته دوست داشتم که انجام بدهم. دلم می خواست فضانورد می شدم. کلا به علم نجوم خیلی علاقه دارم. تنها چیزی که حیرانم می کند، همین است. وقتی بالا را نگاه می کنم، حس می کنم یک نیروی عجیب و غیرطبیعی آن جاست.

نکته ای جالب به شما بگویم. در آلبوم ناگفته ترک دو، قطعه ای هست به اسم «ماده سیاه». می دانید که در علم ستاره شناسی، الان فیزیک کشف کرده است که ۹۷ درصد از تمام هستی ما، سیاهی است. این سیاهی، دو قسمت دارد. یکی ماده سیاه، و دیگری انرژی سیاه.

تا 15-10 سال پیش اصلا فیزیک نمی دانست این سیاهی چیست اما الان فهمیده اند یک ماده است. چرا که وقتی نور به داخل آن وارد می شود، نوسان پیدا می کند. یک سیاهی که هنوز هم دقیقا نمی دانند چیست و اسرارآمیزترین چیزی است که وجود دارد. چون سه درصد آن، ستاره ها و سیاره ها هستند. بقیه اش همه سیاهی است. من همه اش حیران این سیاهی بودم و بعد آن قطعه، شماره دو را ساختم که یک گروه کر 130 نفره اولش را با صدای «هوم» شروع می کنند به خواندن.

این صدایی بود که همیشه توی سرم بود و من تلاش کردم آن را با این گروه کر کار کنم. همه اش از ارکستر می خواستم صداهای خاصی با دهان تولید کنند تا به آن صدای درون فکرم برسم. حتی کسانی که بعدها مرا نقد کرده بودند، فکر می کردند این اصوات، موسیقی الکترونیک است و باور نمی کردند صدای انسان باشد اما من از آن ۱۳۰ نفر صدایی درآورده بودم که برایم نمایانگر تاریکی و وحشت آن سیاهی بود.

بعد از انتشار ناگفته، همین شش، هفت ماه پیش، یک نفر برایم فایلی فرستاده بود که نشان می داد ناسا بعد از 35 سال توانسته برای اولین بار سفینه اش را از منظومه شمسی بیرون بفرستد. آن ها بیرون از سفینه، میکروفنی کار گذاشته بودند تا صدای بیرون راه شیری را ضبط کنند. شما اگر صداهای ضبط شده با این میکروفن را گوش کنید، خیلی تعجب خواهیدکرد که بسیار شبیه به همین ترک دو، در آلبوم است و همین برای خود من، خیلی عجیب بود.

آدم فکر می کند شاید این ها کدهایی هستند که در مغز تمام انسان ها وجود دارد و نشان می دهد که وجود انسان بسیار پیچیده تر از آن است که می دانیم. چون بدن ما هم خودش همانند یک کهکشان است. وقتی ذرات بدن ما را نگاه کرده اند، دریافته اند عین یک سیاره هستیم و مقدار آهن و جیوه و چیزهایی که در بدن انسان هست، به اندازه حجم همان موادی است که یک سیاره را تشکیل می دهد و همه این ارتباط ها وقتی بهشان فکر می کنم، مرا کاملا دیوانه می کند.

ظاهرا خیلی روی تحریرهای آوازی ایرانی تاکید دارید.

تحریرهای آوازی ما متاسفانه در حال انقراض است. درک این مسئله برای بسیاری مشکل است که من با توان ناچیزم سعی می کنم این تحریرها را حفظ کنم. نکته جالب این است که تقریبا همه مرا به عنوان یک آهنگساز مدرن می شناسند اما شاید جالب ترین قسمت همین کنسرت های ناگفته، مثنوی خوانی است؛ تجربه کسب کردن من در کنار یکی از بزرگ ترین استادهای آواز ایرانی و 16 دقیقه با او آواز فی البداهه خواندن.

فکر می کنم در این قسمت از کار ما، یک نکته بسیار مهم وجود دارد؛ این که همه بدانند کسی که خلاقیت ایجاد می کند اگر اصول و اصالت ها را نشناسد و کاملا به آن ها اشراف نداشته باشد، خلاقیت او، به راحتی از بین می رود. مثل خیلی از هنرمندانی که در یان چند وقت آمدند و فکر کردند کارهای خلاقانه انجام داده اند اما جامعه خودش، غربال خواهدکرد. همین شدت مرکز من روی تحریرها و کارهایی که انجام می دهم، باعث تعجب بسیاری بود. من می خواهم در کنار آن تغییر و مدرنیتی که به وجود می آورم، یکی از حافظان همین اصالت ها باشم.

با توجه به این که کار شما، یک کار جهانی است، آیا آن طرف هم مثل ما ین تحریرهای آوازی را درک می کنند؟

تحریر یکی از خاص ترین تکنیک های آوازی جهان است. اگر بخواهیم از موسیقی ما، یک نکته اصلی بیرون بیاوریم، آن نکته، همین تحریرهاست؛ همین ها هستند که این موسیقی را تک و منحصر به فرد می کنند. ما تحریر را با فرم های مختلف در بعضی از فرهنگ های دیگر هم داریم.

مثل مغول ها یا سرخ پوست ها اما به این شیوه خودمان، یک چیز خیلی یونیک و خاص است که باید واقعا تقویت بشود. ولی متاسفانه برعکس، در حال رسیدن به دوران انقراض است، چون دیگر هیچ کدام از خواننده های هم نسل ما انگار نه می خواهند و نه می توانند بنشینند 10 دقیقه آواز سنتی بخوانند، دیگر کسی حوصله تحریر ندارد ولی من در این کنسرت ها سعی کردم تا آن جا که ممکن است، به فرم های قدیم تحریر ایران وفادار باشم و آن ها را بیشتر معرفی کنم.

حتی در قسمت بین الملل سی دی ناگفته و در قطعه ناگفته، اصلا می خواستم آواز ایرانی را به عنوان یک ساز به جهان معرفی کنم تا کسی هم که در آمریکا نشسته و زبان ما را متوجه نمی شود، به واسطه همان تحریر بتواند با این موسیقی ارتباط برقرار کند و جذب موسیقی ایران شود.

شما گفتید که هیچ گاه توقف نمی کنم و می خواهم همچنان رو به جلو بروم. حالا بعد از ناگفته، قرار است چه کاری انجام بدهید؟ فکر خاصی دارید؟

من قصد دارم اگر بشود، در اسفندماه هم با یک تغییراتی، کنسرت ناگفته را داشته باشیم اما تصمیم اصلی ام این است که در این فرصت، سی دی دوم را که چند سال است دارم روی آن کار می کنم، ضبط کنم. برای همین دارم می روم آمریکا. فکر می کنم موسیقی آن آلبوم، اشتیاق خاصی را به وجود بیاورد، چون تلفیق خیلی عجیبی دارد، البته که سی دی اصلی من، سی دی سومم خواهدبود و آن هم هفت، هشت سال است که ساخته شده...

یعنی ساختید و ضبط نکردید؟

نمی توانم ضبط کنم. آن قدر کار پیش رویم دارم و وقتی یک کار را هم می خواهم بیرون بدهم، آن قدر حساس هستم و دو میلیارد بار کنترلش می کنم که زمانم را از دست می دهم. همین قطعاتی که شما توی این کنسرت ها شنیدید، همه اش مال سال ها پیش است. قبلی ها را کنسرت می دهم و متاسفانه اصلی ها می ماند. شما امروز چیزی را می شنوید که متعلق به حافظ 10 سال پیش است.

در برنامه خندوانه یک قراری با آقای جوان گذاشتید که بخشی از هزینه کنسرت های اولیه ناگفته را به کارهای خیر اختصاص دهید. آیا این کار انجام شد؟

چندین بار در زمان کنسرت ها که موقعیت خیلی خوبی بود، پیگیری کردم اما خبری نشد. این بود که خودم شخصا اقدام کردم. من اهل این نیستم که با خدایم معامله کنم یا برای شهرت کار خیر انجام دهم. من برای دل خودم این کار را انجام می دهم و نیازی به اطلاع رسانی هم ندارم که مثلا بگویم من خوبم. یکی از اصلی ترین عشق های من در زندگی، همین بخشیدن است. اگر هم عشقی از این عالم دریافت می کنم، شاید به همین دلیل است.

بنابراین کارهای خودم را انجام دادم و در آینده و برای کنسرت های بعدی هم انجام خواهم داد و نیازی به هیچ کس نیست. فقط می خواستم با حضور آن دوستان رسمیت بیشتری پیدا کند و شاید ابعاد بزرگ تری بیابد. اما زمانی که دیگر همه چیز تمام شده بود، با من تماس گرفتند که خب دیر بود.

ماجرای یک افسوس!

در آلبوم ناگفته ذکر شده ۳۸ برنده جایزه گرمی با این اثر، همکاری داشته اند. حافظ می گوید عده ای به من ایراد گرفتند و گفتند ۲۶ جایزه گرمی بوده، نه ۳۸ جایزه! همان زمان هم یک نفر در پاسخ شان گفته بود که باز خدا ایشان را عمر بدهد که حداقل با کسانی که برنده گرمی هستند همکاری داشته.

حالا شما سر ۲۶ تا و ۳۸ تا دعوا می کیند؟! اما جالب این جاست که اصلا در همان محاسبه اولیه هم اشتباهی رخ داده بود و رقم اصلی، ۴۲ بود! که حافظ چندین بار تلاش کرد تعدادی از این ۴۲ نفر را به ایران بیاورد و ناگفته را با آن ها، برای مردم کشورش اجرا کند اما این اتفاق هیچ گاه نیفتاد. دلیل آن هم یک جمله بود: بهشان ویزا ندادند. به همین سادگی!

حافظ با افسوس این ماجرا را تعریف می کند؛ ماجرایی که یکی دیگر از ناگفته های اوست. از سیصد و خرده ای هزار دلار جریمه ای که مجبور به پرداختش شده، می گوید و این که در تمام دنیا وقتی چنین اتفاقی می افتد، دولت میلیون ها دلار به هنرمندان کمک می کند. معتقد است این کاری که آن ها در همه کنسرت های ناگفته انجام داده اند، خدمتی بزرگ به دولت ایران است، چرا که هزاران جوان ایرانی با این کار، دوباره با موسیقی سنتی و اصیل آشتی کرده اند.

می گوید: «ما آن ها را روی صندلی نشاندیم به جای این که بپرند هوا و معلق بزنند» و آن ها همه این به هوا پریدن ها و تخلیه انرژی ها را توی دلشان انجام دادند و این یعنی فرهنگسازی.» می گوید: «دولت ها برای فرهنگسازی میلیاردها دلار هزینه می کنند تا تهاجم فرهنگی بر جوان هایی ک آینده را می سازند، غلبه نکند. آن وقت ما که مجانی می آییم و این کارها را انجام می دهیم، تازه مانع هم می شوند!»

نتیجه این شد که در نهایت، ناگفته را با موزیسین های وطنی روی صحنه بردند. حافظ معتقد است بهترین های ایران را برای این کار انتخاب کرده است. بهترین هایی که دو ماه، روزی ۱۲ ساعت، سر یک کلاس درس حاضر شدند و تمرین کردند تا کنسرت های ناگفته شکل گرفت و روی صحنه رفت.

البته کسانی که کنسرت را دیده اند، می دانند با خود آلبوم، تفاوت زیادی دارد، چرا که برخی آثار موجود در آلبوم، اجرای زنده شان تقریبا غیرممکن بود؛ مثلا به یک گروه 120 نفره برای بیشتر قطعاتی که در ناگفته اجرا شده، احتیاج بود و امکانات دیگری که تامین آن ها در اجرای زنده امکان پذیر نبود.

«حافظ» از کجا آمده است؟

یکی از کارهای جدیدی که حافظ ناظری در عرصه موسیقی ارائه کرده، طراحی ساز «حافظ» بوده است. از او خواستیم کمی تخصصی تر از ویژگی های این ساز بگوید و این که چرا تصمیم گرفته آن را طراحی کند.

از بچگی که سه تار می زدم، همیشه به محدودیت های آن فکر می کردم و این که چطور می توانم تکنیک این ساز را گسترش بدهم. در آلبوم مولویه، یک تک نوازی سه تار داشتم که قبل از ناگفته، همه مرا با آن تک نوازی می شناختند. مقدمه ای در آن سی دی نوشته ام و نکاتی را درباره سه تار گفته ام که مثلا در نوازندگی تار یا سه تار معمولا ما از انگشت چهارم استفاده اصلی نمی کنیم؛ یعنی همان ابتدا ۲۵ درصد از قابلیت های ساز را کنار می گذاریم.

با این که سیم سوم سه تار همیشه به عنوان واخوان بوده و هیچ گاه واقعا از آن استفاده موثری نشده و من در آن تک نوازی برای اولین بار به عنوان یک سیم واقعی از آن استفاده کردم. یا این که فکر می کردم چرا در یک کنسرت، مدتی طولانی باید ساز را کوک کنند.
همه این ها مسائلی بود که باید حل می شد.

در نتیجه ایده طراحی ساز حافظ در سرم پرورش پیدا کرد. یک موضوع دیگر هم این بود که موسیقی ایرانی کلا از نظر صدادهی در رِنج بِیس (بم)، رنج می برد. وقتی صدادهی سازها را در سه سطح «بم»، «وسط» و «بلند» در نظر بگیریم، بیشتر صدادهی موسیقی ما، در سطح وسط و میانه است. برای همین وقتی موسیقی ایرانی را 10 دقیقه گوش می دهی، سردرد می گیری یا حوصله ات سر می رود و خوابت می برد.

نکته بعدی حجم صدای سه تار بود. قدیمی ها می گفتند صدای سه تار برای یک نفر زیاد است و برای دو نفر کم. در گروه نوازی هم هیچ وقت از سه تار استفاده نمی شد و ساز تار را جانشین سه تار می کردند، مگر این که گروه سه تارنوازی باشد.

با همه این فکرها سازی را طراحی کردم که دو تا سیم بم اضافه داشته باشد. این سیم های بم باعث می شود به ساز سه تار 17 پرده کروماتیک اضافه شود. کوکش را هم عوض کردم. این ایده ها را سال 2007 آوردم ایران و با دوستانی که سه تارسازان خیلی خوبی بودند، یعنی برادران سفری، صحبت کردم و ایده را به آن ها دادم و شروع کردیم به کارکردن تا ایده پخته شود.

تقریبا 30-20 تا از این سازها طی چند سال ساخته شد تا نهایتا رسیدیم به این مدل آخر که هم از لحاظ حجم و هم از نظر بیس و کودک درست شده است. ضمن این که قابلیت هارمونی و تکنیک های خیلی عجیب و غریبی را برای ساز سه تار به وجود آورده که یک نمونه از کارهایش را در کنسرت دیدید.

البته باید درنظر گرفت کسی نمی تواند همین طوری مدعی شود یک ساز جدید ساخته است. باید دید این ساز جدید، چه قابلیت های تازه ای به نوازندگان، هم از لحاظ تکنیک و هم از لحاظ سونوریته ارائه می کند. و از این مهم تر این که وقتی یک ساز جدید را معرفی می کنید، باید یک اثر موسیقی هم در کنارش معرفی کنید تا قابلیت های آن ساز را بیشتر و کامل تر از نوع گذشته خود، بشناسانید. من هم این کار را در سی دی ناگفته انجام دادم و یک تک نوازی سه تار با استاد ذاکر حسین، اسطوره بزرگ داشتم که در حد خودم این قابلیت و ظرفیت های جدید را به مخاطبان معرفی می کند.

نیرویی پنهانی همیشه مواظب من است

حافظ از دوران دانشجویی بسیار سختش می گوید و این که همیشه امیدش به نتیجه ای بود که از این سختی ها حاصل می شد. می خواست از روزگار خودش خیلی جلوتر باشد و برای همین با اولین جرقه های «ناگفته» در ذهنش، به همراه پدر، در نیویورک روی صحنه رفت.

سال 2005 بود و من می خواستم برای اولین بار با استفاده از سازهای غربی، برای ارائه یک زبان جهانی موسیقی، یک ترکیب غربی و شرقی به وجود بیاورم. موسیقی ای که دیگر نه فقط برای ایران باشد و نه فقط برای غرب. برای همین هم به آمریکا رفته بودم. آن زمان شش سال بود که در نیویورک بودم و با استاد ناظری که صحبت کردم، قرار شد اولین پروژه ناگفته را در آمریکا اجرا کنیم.

سال ۲۰۰۵ استاد آمدند آمریکا و قرار شد در نیویورک یک کنسرت بدهیم. این اولین کنسرت خیلی عجیب و غیرطبیعی بود؛ حتی برای خود استاد، چون تعدادی نوازنده موسیقی کلاسیک در آن حضور داشتند و آهنگ های خاصی نواخته می شد و حتی یک ساز ایرانی هم در آن وجود نداشت.

کنسرت که تمام شد، مردم خیلی خوش شان آمده بود و به اصطلاح، حال کرده بودند اما من بعد از کنسرت و با دیدن عکس العمل مردم غمگین شده بودم! چرا که پیش خودم فکر می کردم یک کار موسیقایی خیلی نو و عجیب انجام دادم و این که مردم این قدر خوش شان آمده بود دوست نداشتم.

می گفتم پس آن قدر که خودم تصور می کردم، تغییری به وجود نیاورده ام! چون واقعا توقع داشتم گوجه فرنگی به سمتم پرتاب کنند و خیلی ها خوششان نیاید! مخصوصا که 99 درصد از جمعیت برای شنیدن آثار استاد آمده بودند.

پس نمی فهمیدم چرا کاملا برعکس شده بود. پیش خودم گفتم که حتما یک جای کار اشتباه کرده ام. بعدها متوجه شدم این طور که من فکر می کردم نبود. انگار در تمام کارهای تازه و مدرنی که من انجام دادم، یک جنبه انسانی هم وجود دارد که آدم ها با آن ارتباط برقرار می کنند. انگار مخاطب می آید و چیزهای متفاوت می شنود اما این وسط یک صدای انسانی در کلیت کار وجود دارد که حتی کسی را که تا به حال چندان هم اهل موسیقی نبوده، جذب می کند.

شاید بخشی از این قسمت انسانی، ژنتیک باشد اما در کنارش، همه آن مجموعه دانستن فلسفه و ادبیات و جهان بینی و نواختن چندین ساز و در محیطی خاص رشد کردن، همه دست به دست هم داده و مجموعه ای را ایجاد کرده که یک پدیده ای مثل «ناگفته» را خلق می کند و البته در زندگی من، یک نیروی اسرارآمیز و پنهان دیگری هم هست که خودم هم دقیقا نمی دانم چیست و شاید آن لحظه ای که چشمم را از این جهان ببندم بفهمم اما می دانم این نیرو همیشه مواظب من است و همیشه در سخت ترین لحظات ظاهر می شود.