طلای سرخ ایران، برند اسپانیا!
ایران با تولید بیش از ۹۰ درصد زعفران جهان، قدرت بی‌رقیب «طلای سرخ» است، اما ضعف در برندسازی و صادرات، سود اصلی را نصیب کشورهایی چون اسپانیا و امارات کرده است.
اقتصادآنلاین: زعفران، که به‌عنوان «طلای سرخ» شناخته می‌شود، یکی از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است و ریشه‌ای چند هزار ساله در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد کشت زعفران در ایران به دوران پیش از میلاد بازمی‌گردد و گونه‌های وحشی آن در دامنه‌های زاگرس و البرز شناسایی شده است. از ایران، این گیاه به یونان، هند و سپس به اروپا منتقل شد و امروز نیز ایران همچنان مهم‌ترین تولیدکننده آن در جهان به شمار می‌رود.
طبق گزارش مرکز آمار ایران، استان خراسان رضوی با بیش از ۷۵ هزار هکتار سطح زیر کشت و سهم ۴۴ درصدی از کل اراضی زعفران کشور، به‌عنوان «پایتخت زعفران جهان» شناخته می‌شود. شهرستان زاوه در این استان بیشترین سهم تولید را دارد و کیفیت محصول آن در سطح جهانی زبانزد است. پس از خراسان رضوی، استان‌های خراسان جنوبی، کرمان و ایلام نیز از دیگر قطب‌های تولید زعفران محسوب میشوند.
ایران حدود ۹۰ درصد زعفران جهان را تولید می‌کند. در سال ۱۴۰۰، سطح زیر کشت زعفران در کشور حدود ۷۹ هزار هکتار بود که با عملکرد متوسط ۳.۵ کیلوگرم در هکتار، به تولید بیش از ۲۸۰ تن رسید. با این حال، تغییرات اقلیمی، خشکسالی، افزایش هزینه‌های تولید و تغییر کاربری اراضی باعث شد سطح زیر کشت در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۶۰ هزار هکتار کاهش یابد. این افت سطح زیر کشت می‌تواند در آینده تولید ایران را تحت تأثیر قرار دهد.
مقایسه با سایر کشور‌ها نشان می‌دهد که هیچ رقیب جدی‌ای برای ایران در زمینه حجم تولید وجود ندارد. هند با حدود ۱۸ تن تولید در ایالت جامو و کشمیر، رتبه دوم را دارد. یونان با ۳ تن و مراکش با ۲.۵ تن در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. اسپانیا که زمانی سومین تولیدکننده زعفران بود، اکنون با تولید کمتر از نیم تن در سال ۲۰۲۲، جایگاه خود را از دست داده است. اما تفاوت بزرگ در این است که اسپانیا با وجود تولید اندک، توانسته از طریق فرآوری و بسته‌بندی مدرن، سهم بزرگی از بازار جهانی را تصاحب کند؛ آن‌هم با استفاده از زعفران ایرانی که به‌صورت فله وارد کرده و با برند خود به بازار اروپا و آمریکا عرضه می‌کند.
این تضاد آشکار میان «انحصار تولید» و «از دست دادن بازار» نشان می‌دهد که مشکل اصلی ایران نه در مزیت تولید، بلکه در ضعف بازاریابی و برندسازی است. طلای سرخ ایران با کیفیت بالا تولید می‌شود، اما به جای آنکه با نام ایران در جهان بدرخشد، در سایه برند‌های خارجی قرار گرفته است.
روند صادرات زعفران ایران و چالش‌های موجود
زعفران ایران یکی از مهم‌ترین کالا‌های صادراتی غیرنفتی در بخش کشاورزی به شمار می‌رود و همواره سهم قابل‌توجهی در ارزآوری کشور داشته است. با این حال، بررسی روند صادرات نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر ارزش و حجم صادرات زعفران ایران کاهش یافته است.
طبق آمار رسمی، صادرات زعفران ایران در سال ۱۳۹۹ به ۳۲۵ تن رسید که ارزشی معادل ۱۹۰ میلیون دلار داشت. اما این رقم در سال ۱۴۰۳ به ۲۳۷ تن و حدود ۱۱۴ میلیون دلار کاهش یافت. افت صادرات در شرایطی رخ داده که تقاضای جهانی برای زعفران رو به افزایش بوده است. به عبارت دیگر، ایران بخشی از بازار خود را از دست داده و کشور‌های واسطه‌ای مانند اسپانیا و امارات توانسته‌اند این خلأ را پر کنند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، صادرات فله‌ای است. بخش بزرگی از زعفران ایران به‌صورت خام و در بسته‌های بزرگ به کشورهایی، چون اسپانیا و امارات فروخته می‌شود. این کشور‌ها پس از بسته‌بندی مجدد، آن را با برند‌های معتبر خود وارد بازار‌های اروپا و آمریکا می‌کنند. در نتیجه، ارزش افزوده اصلی نصیب واسطه‌ها می‌شود و سهم ایران به حداقل می‌رسد.
چالش دیگر، قاچاق زعفران است. محدودیت‌های بازگشت ارز و سختگیری‌های گمرکی باعث شده بخشی از صادرکنندگان کوچک به سمت صادرات غیررسمی بروند. این امر نه تنها ارزآوری کشور را کاهش داده، بلکه امکان کنترل کیفیت و استاندارد محصول در بازار‌های جهانی را نیز از بین برده است.
از نظر مقاصد صادراتی نیز، وابستگی شدید ایران به چند کشور خاص یک نقطه‌ضعف محسوب می‌شود. در سال ۱۴۰۳، بیش از ۷۰ درصد صادرات زعفران ایران به پنج کشور امارات، چین، اسپانیا، قطر و افغانستان انجام شد. این تمرکز بالا خطرپذیری صادرات را افزایش داده و در صورت تغییر سیاست‌های وارداتی یا بروز تنش‌های سیاسی، بازار ایران به سرعت دچار آسیب خواهد شد.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که ارزش واحد صادراتی زعفران ایران به شدت کاهش یافته است. در سال ۱۳۹۶، هر کیلوگرم محصول کشاورزی صادراتی ایران به‌طور متوسط ۱.۱ دلار ارزش داشت، اما این رقم در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۰.۸ دلار کاهش یافت. زعفران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و افت قیمت آن در بازار جهانی بخشی از مشکل کلان صادرات محصولات کشاورزی ایران است.
راهکار‌های حفظ جایگاه جهانی و آینده زعفران ایران
با وجود چالش‌ها، زعفران همچنان ظرفیت بی‌نظیری برای ایران دارد. انحصار تولید جهانی، کیفیت بالای محصول و پیشینه تاریخی ایران در این حوزه فرصتی استثنایی برای توسعه صادرات و تقویت برند ملی فراهم کرده است. اما برای حفظ این جایگاه، مجموعه‌ای از راهکار‌ها ضروری به نظر می‌رسد.
نخستین گام، اصلاح نظام برندسازی و بسته‌بندی است. اگرچه تولید زعفران در ایران انحصاری است، اما بخش بزرگی از ارزش افزوده آن به دلیل فروش فله‌ای از دست می‌رود. محدود کردن صادرات فله و حمایت از واحد‌های بسته‌بندی مدرن می‌تواند سهم ایران را در بازار جهانی افزایش دهد. ایجاد برند ملی واحد با تضمین کیفیت نیز به ارتقای اعتبار بین‌المللی کمک خواهد کرد.
دومین راهکار، تنوع‌بخشی به بازار‌های هدف است. تمرکز بیش از حد بر چند کشور محدود، آسیب‌پذیری صادرات ایران را بالا برده است. گسترش حضور در بازار‌های نوظهور شرق آسیا، آمریکای لاتین و کشور‌های ثروتمند اروپایی می‌تواند ریسک صادرات را کاهش دهد.
سومین اقدام ضروری، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین کشت است. استفاده از روش‌های نو مانند کشت هیدروپونیک (ایروپونیک) و کنترل دقیق شرایط محیطی می‌تواند ضمن کاهش مصرف آب، به بهبود کیفیت محصول و افزایش بهره‌وری کمک کند. در شرایطی که تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای کشت سنتی است، چنین نوآوری‌هایی ضرورت دوچندان دارد.
چهارم، حمایت قانونی و مالی از صادرکنندگان و کشاورزان است. ارائه تسهیلات ارزان، اصلاح قوانین گمرکی، تسهیل فرآیند بازگشت ارز و مبارزه جدی با قاچاق می‌تواند انگیزه فعالان این حوزه را افزایش دهد. همچنین آموزش کشاورزان و تجهیز آنان به ابزارهای نوین برداشت و فرآوری، کیفیت محصول صادراتی را ارتقا خواهد داد.
در نهایت، ایران باید زعفران را به یک محصول استراتژیک ملی بدل کند. این محصول تنها کالایی لوکس نیست، بلکه می‌تواند همانند نفت به یکی از ستون‌های ارزآوری کشور تبدیل شود. برای تحقق این هدف، برنامه‌ای جامع در سطح ملی لازم است که تمامی زنجیره تولید تا صادرات را پوشش دهد.
اگر این اصلاحات صورت نگیرد، ایران همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران باقی خواهد ماند، اما بخش بزرگی از ارزش افزوده و بازار جهانی آن در اختیار کشور‌های دیگر خواهد بود.
ارسال نظر